Θεωρία - Ιστορία - Σελίδα 8

Ένα θαυμάσιο κείμενο του Λένιν που γράφτηκε στις 3 Δεκεμβρίου 1905 και πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Νοβάγια Ζίζν» (φύλλο 28).

Ο Καρλ Κάουτσκι εφαρμόζοντας τη μαρξιστική μέθοδο του διαλεκτικού υλισμού αναλύει το πώς εμφανίστηκε ο χριστιανισμός ως θρησκευτικό κίνημα των υποτελών τάξεων. Απόσπασμα από το ομώνυμο, αριστουργηματικό του έργο.

Το μέλλον του πλανήτη μας εξαρτάται από την επιτυχή μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στην καθαρή ενέργεια. Βρισκόμαστε σε έναν αγώνα ενάντια στο χρόνο. Οι κλιματολόγοι εκτιμούν ότι υπάρχει πιθανότητα 50% οι παγκόσμιες θερμοκρασίες να ξεπεράσουν τα προβιομηχανικά επίπεδα κατά 1,5 βαθμούς Κελσίου τα επόμενα πέντε χρόνια. Πρόσφατα, μια σειρά από σημαντικές εξελίξεις στην παραγωγή ενέργειας μέσω πυρηνικής σύντηξης απέδειξαν τη βιωσιμότητα αυτής της τεχνολογίας ως μιας απεριόριστης πηγής ενέργειας μηδενικών εκπομπών άνθρακα, με την αξιοποίηση του ίδιου μηχανισμού που τροφοδοτεί και τον Ήλιο μας. Και όμως, σκανδαλωδώς, για 50 χρόνια οι επενδύσεις σε αυτήν την τεχνολογία έχουν παραμείνει πολύ μικρές. Γιατί; Γιατί έχει θεωρηθεί ασύμφορη. Η πυρηνική σύντηξη είναι η διαδικασία που τροφοδοτεί ολόκληρο το Σύμπαν. Σε ακραίες θερμοκρασίες, οι πυρήνες του υδρογόνου φτάνουν τις ταχύτητες που είναι απαραίτητες για να ξεπεράσουν την αμοιβαία απώθησή τους και είναι ικανοί να συντηχθούν. Όταν το κάνουν, σχηματίζουν βαρύτερους πυρήνες ηλίου, ενώ απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες ενέργειας, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ηλεκτρισμού. Σε αντίθεση με την πυρηνική σχάση (το μηχανισμό που εμπλέκεται στους συμβατικούς σταθμούς πυρηνικής ενέργειας), δεν παράγει ραδιενεργά απόβλητα μεγάλης διάρκειας ζωής. Και σε αντίθεση με την καύση ορυκτών καυσίμων, δεν εκπέμπει άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Εν τω μεταξύ,...

Νέο επεισόδιο στο ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Podcast, αφιερωμένο στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 (3ο μέρος). Οι τάξεις στον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο. Έμποροι και Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Από τον Ρήγα Φεραίο στη Φιλική Εταιρεία. Ομιλητής: Σταμάτης Καραγιαννόπουλος. Ακούστε την ομιλία στην πλατφόρμα Anchor εδώ, στην πλατφόρμα Spotify εδώ και στην πλατφόρμα Google podcast εδώ. Ακούστε το πρώτο μέρος εδώ και το δεύτερο μέρος εδώ.

Λίγες έννοιες έχουν απασχολήσει τόσο έντονα τον ανθρώπινο νου όσο αυτή του χρόνου. Η έννοια του χρόνου και του χώρου απασχολεί την ανθρώπινη σκέψη χιλιάδες χρόνια. Με μια πρώτη ματιά, φαίνεται απλή και ευκολονόητη, επειδή είναι στενά συνδεδεμένη με την καθημερινή εμπειρία. Τα πάντα υπάρχουν μέσα στον χρόνο και στον χώρο, κι έτσι αυτοί μοιάζουν με έννοιες γνώριμες. Ωστόσο, το γνώριμο δεν είναι απαραιτήτως και κατανοητό. Εξετάζοντάς τα τα πιο προσεκτικά, βλέπουμε ότι οι έννοιες χρόνος και χώρος δεν κατανοούνται τόσο εύκολα. Τον πέμπτο αιώνα, ο Άγιος Αυγουστίνος παρατήρησε: «Τι, λοιπόν, είναι χρόνος; Αν δεν με ρωτήσει κάποιος, ξέρω τι είναι χρόνος. Αν θελήσω να το εξηγήσω σε εκείνον που με ρωτά, δεν ξέρω». Το λεξικό δεν μας βοηθά και πολύ εδώ. Ο χρόνος ορίζεται ως «περίοδος» και η περίοδος ορίζεται ως «χρόνος». Αυτό δεν μας οδηγεί κάπου. Ουσιαστικά, η φύση του χρόνου και του χώρου είναι πράγματι ένα περίπλοκο φιλοσοφικό πρόβλημα. Οι άνθρωποι κάνουν σαφή διάκριση παρελθόντος και μέλλοντος. Η αίσθηση του χρόνου, ωστόσο, δεν είναι αποκλειστικό προνόμιο των ανθρώπων ή ακόμη και των ζώων. Οι οργανισμοί διαθέτουν πολλές φορές ένα είδος «εσωτερικού ρολογιού», όπως τα φυτά που στρέφονται προς μια κατεύθυνση την ημέρα και προς μιαν άλλη τη...

Μέρος 1ο | Μέρος 2ο | Μέρος 3ο Ψηφιακά μονοπώλια και ιμπεριαλισμός Στο ίδιο άρθρο του, το οποίο δημοσιεύθηκε στις 21 Ιουνίου 2021 στο Project Syndicate ("Techno-Feudalism is taking over"), ο Γιάνης Βαρουφάκης είχε επιχειρήσει να στηρίξει την άποψη ότι οι μεγάλες εταιρείες που έχουν στην κατοχή τους ψηφιακές πλατφόρμες είναι εκείνες που έχουν δημιουργήσει το νέο κοινωνικοοικονομικό σύστημα της «τεχνοφεουδαρχίας». Έγραφε εκεί μεταξύ άλλων: «Παράλληλα, η εξαγωγή υπεραξίας συνεχώς μεταφέρεται από τις αγορές σε ψηφιακές πλατφόρμες (π.χ. Facebook, Uber, Amazon, Airbnb) οι οποίες, αντί να λειτουργούν ως μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές εταιρείες, θυμίζουν ιδιωτικά φέουδα...». Και συνέχιζε: «...Στο μεταξύ, οι ψηφιακές πλατφόρμες αντικαθιστούν τις αγορές ως ο “τόπος” όπου εξάγονται υπεραξίες – τόσο από τους εργαζόμενους όσο και από τους καταναλωτές. Για πρώτη φορά στην ιστορία, σχεδόν όλοι μας παράγουμε δωρεάν το κεφάλαιο (δηλαδή τα κεφαλαιουχικά αγαθά) των κολοσσών. Τι άλλο νομίζετε ότι συμβαίνει κάθε φορά που αναρτάμε μια φωτογραφία στο Facebook ή μετακινούμαστε φέροντας κινητό το οποίο αναφέρει στην Google Maps το γεωγραφικό μας στίγμα;». Αυτές τις ιδέες, ο Γ. Βαρουφάκης τις ανέπτυξε παραπέρα λίγες μόνο μέρες αργότερα, σε μια ομιλία του στις 2 Ιουλίου 2022, σε μια εκδήλωση με θέμα «Έχει αντικαταστήσει η #τεχνοφεουδαρχία τον καπιταλισμό;», στο Πανεπιστήμιο Queen Mary....

Πολλοί άνθρωποι, ανεξοικείωτοι με τη διαλεκτική σκέψη, δυσκολεύονται να δεχτούν την έννοια του απείρου. Βρίσκεται σε τέτοια διάσταση με τον πεπερασμένο κόσμο των καθημερινών αντικειμένων, όπου τα πάντα έχουν μια αρχή και ένα τέλος, ώστε φαίνεται παράξενη και ακατανόητη. Εξάλλου, βρίσκεται σε διάσταση με τις διδασκαλίες των περισσότερων μεγάλων θρησκειών. Οι περισσότερες από τις αρχαίες θρησκείες είχαν τον δικό τους μύθο της Δημιουργίας. Οι Εβραίοι λόγιοι του Μεσαίωνα τοποθετούσαν την ημερομηνία της Δημιουργίας στο 3760 π.Χ. και, πράγματι, το Εβραϊκό Ημερολόγιο έχει αυτό ως πρώτο έτος. Το 1658, ο επίσκοπος Ούσερ κατέληξε ότι το Σύμπαν δημιουργήθηκε το 4004 π.Χ. Ολόκληρο τον 18ο αιώνα, θεωρούσαν ότι το Σύμπαν έχει ηλικία έξι ή επτά χιλιάδων ετών το πολύ. Ωστόσο – ίσως αντιτείνετε – η επιστήμη του εικοστού αιώνα δεν έχει τίποτε το κοινό με όλους αυτούς του μύθους περί Δημιουργίας! Με τις σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους, μπορούμε να έχουμε ακριβή εικόνα του μεγέθους και της αφετηρίας του Σύμπαντος. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Πρώτον, παρά τις τεράστιες προόδους, η γνώση μας για το παρατηρήσιμο Σύμπαν περιορίζεται από τα όρια της δυνατότητας ακόμη και των μεγαλύτερων τηλεσκοπίων, ραδιοσημάτων και διαστημικών οχημάτων εξερεύνησης να παρέχουν πληροφόρηση. Δεύτερον και σοβαρότερο, είναι ο εξαιρετικά υποθετικός...

Το ζήτημα της σχέσης «ελευθερίας και αναγκαιότητας» ήταν γνωστό στον Αριστοτέλη και αντικείμενο ατέλειωτων συζητήσεων για τους Λόγιους του Μεσαίωνα. Ο Καντ τη χρησιμοποιεί ως μία από τις γνωστές του «αντινομίες», η οποία παρουσιάζεται ως ανεπίλυτη αντίφαση. Τον 17ο και τον 18ο αιώνα, το ζήτημα αυτό εμφανίστηκε και στα Μαθηματικά με τη μορφή της θεωρίας των πιθανοτήτων, σχετιζόμενης με τα τυχερά παιχνίδια. Η διαλεκτική σχέση ελευθερίας και αναγκαιότητας επανεμφανίζεται στη θεωρία του χάους. Ο Ντέιν Φάρμερ, Αμερικανός φυσικός ο οποίος ερευνά την πολύπλοκη δυναμική, παρατηρεί: «Σε φιλοσοφικό επίπεδο, το θεώρησα έναν λειτουργικό τρόπο προσδιορισμού της ελεύθερης βούλησης, έτσι που σου επέτρεπε να συμβιβάσεις την ελεύθερη βούληση με τον ντετερμινισμό. Το σύστημα είναι ντετερμινιστικό, αλλά δεν μπορείς να ξέρεις πώς θα συμπεριφερθεί στο μέλλον. Ταυτόχρονα, πάντα ένιωθα ότι τα σημαντικά προβλήματα εκεί στον έξω κόσμο είχαν σχέση με τη δημιουργία οργάνωσης, στη ζωή ή στη νοημοσύνη. Πώς το μελετάς, όμως; Αυτό που έκαναν οι βιολόγοι έδειχνε τόσο εφαρμοσμένο και εξειδικευμένο, οι χημικοί σίγουρα δεν το μελετούσαν, οι μαθηματικοί καθόλου, ούτε και οι φυσικοί. Ένιωθα πάντα ότι η αυθόρμητη εμφάνιση αυτοοργάνωσης έπρεπε να αποτελεί μέρος της Φυσικής. Υπήρχε ένα νόμισμα με δύο πλευρές. Υπήρχε τάξη, απ' όπου ξεπρόβαλε το τυχαίο, και, ένα βήμα...

Η Θεωρία του Χάους πραγματεύεται διαδικασίες της φύσης, οι οποίες είναι φαινομενικά χαοτικές ή τυχαίες. Ο ορισμός του χάους στο λεξικό υποδηλώνει ίσως αταξία, σύγχυση, τυχαιότητα ή σύμπτωση: απρόβλεπτη κίνηση χωρίς επιδίωξη, σκοπό ή αρχή. Όμως, η μεσολάβηση καθαρής «τύχης» στις υλικές διαδικασίες μπορεί να ανοίξει την πόρτα σε αφύσικους παράγοντες, δηλαδή, μεταφυσικούς: ιδιότροπη, πνευματική ή θεϊκή παρέμβαση. Επειδή, λοιπόν, ασχολείται με «τυχαία» γεγονότα, η νέα επιστήμη του χάους έχει σημαντικές φιλοσοφικές επιπτώσεις. Φυσικές διαδικασίες οι οποίες θεωρούνταν τυχαίες και χαοτικές, αποδεικνύονται τώρα ότι υπακούουν σε νόμους με την επιστημονική έννοια, υποδηλώνοντας μια βάση σε ντετερμινιστικές αιτίες. Επιπλέον, η ανακάλυψη αυτή έχει τόσο ευρεία, για να μην πούμε οικουμενική, εφαρμογή, που έχει δημιουργήσει μια ολόκληρη καινούργια επιστήμη -τη μελέτη του χάους. Έχει δημιουργήσει μια νέα αντίληψη και μεθοδολογία, μια επανάσταση θα έλεγαν κάποιοι, εφαρμόσιμη σε όλες τις καθιερωμένες επιστήμες. Όταν ένα κομμάτι μετάλλου μαγνητιστεί, περνά σε μια «διατεταγμένη κατάσταση», στην οποία κάθε σωματίδιό του στρέφεται προς την ίδια κατεύθυνση. Μπορεί να προσανατολιστεί προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Θεωρητικά, είναι «ελεύθερο» να προσανατολιστεί προς κάθε κατεύθυνση. Στην πράξη, κάθε μικρό κομμάτι μετάλλου παίρνει την ίδια «απόφαση». Ένας επιστήμονας του χάους επεξεργάστηκε τους βασικούς μαθηματικούς κανόνες που περιγράφουν τη φράκταλ (σ.:...

Αναλύοντας τη φύση της ύπαρξης σε όλες τις εκδηλώσεις της, ο Χέγκελ ασχολείται με τη σχέση μεταξύ δυνητικού και πραγματικού, όπως επίσης και μεταξύ αναγκαιότητας και τυχαίου («ενδεχόμενου»). Σχετικά με το ζήτημα αυτό, έχει σημασία να διευκρινίσουμε ένα από τα πιο γνωστά (ή περιβόητα) αποφθέγματά του: «Το λογικό είναι πραγματικό και το πραγματικό είναι λογικό» (Χέγκελ, «Η Φιλοσοφία του Δικαίου»). Με την πρώτη ματιά, η δήλωση αυτή φαίνεται μυστικιστική, καθώς και αντιδραστική, αφού δείχνει να υποδηλώνει πως ό,τι υπάρχει είναι λογικό, και άρα δικαιολογημένο. Ωστόσο, αυτό δεν είναι καθόλου εκείνο που εννοούσε ο Χέγκελ, όπως εξηγεί ο Ένγκελς: «Τώρα, σύμφωνα με τον Χέγκελ, η πραγματικότητα, ωστόσο, δεν είναι με κανέναν τρόπο μια παγιωμένη ιδιότητα μίας οποιασδήποτε δεδομένης κατάστασης των πραγμάτων, κοινωνικών ή πολιτικών, σε κάθε περίσταση και σε κάθε στιγμή. Αντίθετα, η Ρωμαϊκή Δημοκρατία ήταν πραγματική, το ίδιο όμως και η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που την αντικατέστησε. Το 1789, η γαλλική μοναρχία είχε γίνει τόσο πλασματική, δηλαδή τόσο απογυμνωμένη από κάθε αναγκαιότητα και τόσο παράλογη, που έπρεπε να καταστραφεί από τη Μεγάλη Επανάσταση, για την οποία ο Χέγκελ μιλάει πάντα με τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό. Στην περίπτωση αυτή, επομένως, η μοναρχία ήταν πλασματική και η επανάσταση πραγματική. Κι έτσι, στην πορεία της...