Ο στόχος του καλλιτέχνη δεν είναι απλά να αναπαριστά την πραγματικότητα με έναν αδιάφορο τρόπο, αλλά να μεταδίδει ξεχωριστό νόημα και αίσθηση σε αυτό που απεικονίζεται: «Ο ζωγράφος που αντλεί απλώς από την πράξη και το μάτι, χωρίς σκέψη», έγραψε ο Leonardo, «είναι σαν έναν καθρέφτη που αντιγράφει τα πάντα μπροστά του, χωρίς να συνειδητοποιεί την ύπαρξή τους»
Η Μόνα Λίζα
Ο Leonardo ανέπτυξε μια τεχνική γνωστή ως sfumato («ομιχλώδες») που προκαλεί θολή εντύπωση. Κατανοούσε ότι στην πραγματική ζωή δεν υπάρχουν σταθερές γραμμές – η βαθιά ιδέα που διατύπωσε αρχικά στη φιλοσοφία ο Ηράκλειτος, ότι όλα είναι και δεν είναι, γιατί όλα βρίσκονται σε ροή. Η ιδέα πίσω από αυτό είναι η μόνιμη μεταβλητότητα, όπου όλα αλλάζουν διαρκώς, έτσι ώστε να είναι και δεν είναι. Το sfumato, το οποίο θολώνει το περίγραμμα, κάνει το πρόσωπο πιο ρεαλιστικό, ενώ ταυτόχρονα εισάγει έναν αέρα μυστηρίου. Γύρω από τα μάγουλα και κάτω από το πηγούνι βλέπουμε περιοχές σκιάς (chiaroscuro) – το αποτέλεσμα της ενότητας των αντίθετων στοιχείων του τρυφερού φωτός και του σκοταδιού.
Το καλύτερο παράδειγμα είναι το πιο διάσημο έργο του, η Μόνα Λίζα. Για πολλούς η Μόνα Λίζα είναι ο ίδιος ο Leonardo. Και, όπως θα δούμε, αυτή η λαϊκή αντίληψη δεν είναι καθόλου λανθασμένη. Ωστόσο, ο πίνακας που βλέπουμε σήμερα, δεν είναι ο ίδιος με τον πρωτότυπο. Τα φωτεινά χρώματα έχουν ξεθωριάσει σε καφέ απόχρωση. Στο πρωτότυπο, ο ουρανός, οι λίμνες και ο ποταμός ζωγραφίστηκαν με ένα ζωντανό μπλε χρώμα, κατασκευασμένο από πολύτιμες πέτρες που εισήχθησαν με μεγάλο κόστος από το Αφγανιστάν.
Η διαλεκτική αντίληψη της ενότητας του «είναι και δεν είναι» διαπερνά ολόκληρη την εικόνα και είναι ιδιαίτερα αισθητή στο περίφημο χαμόγελο. Εδώ η αντίφαση είναι σαφής. Για άλλη μια φορά, το φαινόμενο sfumato σημαίνει ότι δεν υπάρχουν σαφείς γραμμές γύρω από τα χείλη ή οποιοδήποτε από τα περιγράμματα του προσώπου. Το χαμόγελο συλλαμβάνεται, όχι σαν κάτι σταθερό, αλλά ως κάτι σε κίνηση. Αυτό που απεικονίζεται είναι η μετάβαση ανάμεσα σε δύο καταστάσεις: τη χαρά και τη θλίψη. Και όλη η ανθρώπινη ζωή αποτελείται από μια σταθερή ένταση μεταξύ αυτών των δύο αντίθετων πόλων, που κυμαίνονται μεταξύ τους.
Αυτός ήταν ένας πίνακας τόσο ξεχωριστός γι ‘αυτόν που αρνήθηκε να το παραδώσει στο πρόσωπο που το είχε παραγγείλει, έναν πίνακα που κράτησε μαζί του μέχρι το θάνατό του και που θεωρείται από πολλούς ως το μεγαλύτερο αριστούργημά του. Αυτή η ζωγραφική La Gioconda – πιο γνωστή ως Μόνα Λίζα – έχει γοητεύσει τις γενιές των εραστών της τέχνης με τις μυστηριώδεις και απροσδιόριστες ιδιότητες της, οι οποίες τελικά είναι αποτέλεσμα της πρωτοποριακής χρήσης του φωτός και της σκιάς.
Αυτός ο πίνακας έχει γίνει αντικείμενο πολλών εικασιών και αμηχανίας. Ποια είναι η σημασία αυτής της αινιγματικής γυναίκας και του μυστηριώδους χαμόγελου της; Σ ‘αυτή τη ζωγραφική τα πράγματα δεν είναι αυτά που φαίνονται ότι είναι. Εκ πρώτης όψεως, αυτή η ζωγραφική φαίνεται να αποπνέει μια αίσθηση ηρεμίας. Εμφανίζει μια νεαρή γυναίκα σε αυτό που φαίνεται να είναι: μια κατάσταση απόλυτης ανάπαυσης σε ένα γαλήνιο τοπίο. Ωστόσο, αυτή η στατική εντύπωση είναι εντελώς παραπλανητική.
Ο Leonardo πίστευε ότι τα «μάτια είναι τα παράθυρα της ψυχής». Το βλέμμα της Μόνα Λίζα είναι ένα από τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της εικόνας. Όπως όλα τα άλλα σχετικά με τη ζωγραφική, έχει έναν διφορούμενο και αντιφατικό χαρακτήρα. Αυτό το μυστηριώδες βλέμμα είναι ιδιαίτερα αμφίθυμο. Μας κοιτάζει ή κοιτάζει πέρα από μας, σε κάτι που δεν μπορούμε να δούμε; Ο Φρόιντ πίστευε ότι αυτό το βλέμμα περιείχε σεξουαλική υπόνοια. Ίσως να είναι έτσι, αλλά θα μπορούσε επίσης να περιέχει ένα διαφορετικό μήνυμα – αυτό που λέει: Γνωρίζω πράγματα που δεν γνωρίζετε και δεν θα μάθετε ποτέ. Είναι μια γνωστή ματιά.
Εκ πρώτης όψεως, φαίνεται ότι αυτός ο πίνακας είναι μια εικόνα απόλυτης ανάπαυσης. Αλλά με πιο προσεκτικό έλεγχο, γίνεται σαφές ότι δεν είναι τίποτα ήρεμο. Είναι γεμάτος με πνεύμα διαλεκτικής αντίφασης σε κάθε επίπεδο. Η πρώτη αντίφαση είναι το ίδιο το χαμόγελο. Εάν χωρίσουμε το πρόσωπο στη μέση, γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι το ίδιο το χαμόγελο περιέχει μια αντίφαση – το μισό χαμογελά, αλλά το άλλο είναι σοβαρό.
Αυτή η αντίφαση εκφράζει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων συναισθημάτων, στις οποίες συχνά συνυπάρχουν συγκρουόμενα συναισθήματα. Ο Niccolo Machiavelli (1469-1527), δια βίου φίλος του Leonardo, παρακολουθούσε τις καταστροφές της κοινωνίας στην οποία ζούσε. Έγραψε τις ακόλουθες γραμμές, οι οποίες εκφράζουν την τραγωδία των δικών του χρόνων, τις οποίες ο Leonardo γνώριζε πολύ καλά:
«Γελώ και το γέλιο δεν είναι μέσα μου.
Καίγομαι και η καύση δεν φαίνεται έξω».
Τα ανθρώπινα συναισθήματα δεν είναι απλά. Μπορούμε να γελάσουμε και να κλάψουμε την ίδια στιγμή. Αυτή είναι μια βαθιά έκφραση της ανθρώπινης κατάστασης σε όλη της την πολυπλοκότητα. Εδώ έχουμε το γλυκόπικρο συνδυασμό των συναισθημάτων που δίνει ζωή, την ιδιαίτερη ομορφιά της, που αναδεύει μέσα μας μια πολύ βαθιά συναισθηματική αντίδραση.
Σ ‘αυτή τη ζωγραφική, οι ανθρώπινες συγκινήσεις είναι στενά συνδεδεμένες με εντάσεις και αντιφατικές τάσεις στον κόσμο έξω από εμάς. Μέσα σε μας είναι το φως και το σκοτάδι, το γέλιο και τα δάκρυα, η χαρά και η θλίψη. Και αυτά τα αντιφατικά στοιχεία και τα συναισθήματα συνυπάρχουν και αγωνίζονται μέσα μας, όπως το φως και το σκοτάδι στον κόσμο της φύσης.
Η σχέση μεταξύ ανθρώπων και φύσης, μεταξύ οργανικής και ανόργανης ζωής υποδηλώνεται από τα μαλλιά της, τα οποία πέφτουν σε μπούκλες που υποδηλώνουν στροβιλισμό του νερού. Το φόρεμά της Μόνα Λίζα δεν είναι της εποχής της, αλλά σε ένα διαχρονικό κλασικό ύφος. Στροβιλίζεται σαν νερό, υποδεικνύοντας μια συγγένεια της κεντρικής φιγούρας με το φυσικό υπόβαθρο. Αυτό υπογραμμίζει την ίδια της σταθερής αλλαγής. Κάθεται σε μια καρέκλα με το σώμα της στραμμένο απέναντι, και το πρόσωπό της προς το μέρος μας. Αυτή η συστροφή είναι ένα πολύ γνωστό τέχνασμα (που χρησιμοποιείται σήμερα από τους φωτογράφους) για να δείξει την κίνηση.
Η χαλάρωση του προσώπου κρύβει την ύπαρξη αόρατων υπόγειων δυνάμεων – πάθη που κρύβονται κάτω από την επιφάνεια και τα οποία είναι τόσο επικίνδυνα και ανεξέλεγκτα όσο οι δυνάμεις της άγριας φύσης. Ο πίνακας περιέχει ένα εξίσου παράξενο και διφορούμενο τοπίο. Ακριβώς όπως το χαμόγελο είναι διφορούμενο, έτσι και το τοπίο είναι αόριστα απειλητικό. Η ασάφεια στο χαμόγελό της Μόνα Λίζα αντανακλάται από τη φύση.
Υπάρχει ένα βαθύ ανατρεπτικό μήνυμα σε όλα αυτά. Σε ένα πολύ διαδεδομένο άρθρο με τίτλο «Η ιστορία πίσω από το χαμόγελο» (Radio Times, 3-9 Μαΐου, 2003) ο Nicholas Rossiter γράφει: «Ο Leonardo εικονογραφεί τη συνεχή διαδικασία με την οποία ο φυσικός κόσμος εξελίσσεται για χιλιετίες και αμφισβητεί τη βιβλική θεωρία ότι δημιουργήθηκε από τον Θεό σε μόλις έξι ημέρες» (Radio Times, 3-9 Μαΐου, 2003).
Το ιδιαίτερο και το καθολικό
Ο πίνακας προτείνει, επίσης, μια άλλη αντίφαση – την ενότητα του συγκεκριμένου και του καθολικού. Το φόντο είναι η φύση – το διαχρονικό καθολικό – αλλά η εικόνα στο προσκήνιο είναι έντονα προσωπική και ανήκει στο εδώ και τώρα. Έχουμε μπροστά μας μια μοναδική, φευγαλέα στιγμή, την αόριστη στιγμή που ένα χαμόγελο αρχίζει να σχηματίζεται στα χείλη ή αλλιώς αρχίζει να εξαφανίζεται – μια στιγμή που γίνεται αυτό είναι το ακριβώς αντίθετο της διαχρονίας και της αιωνιότητας της φύσης. Τα δύο αντικρουόμενα στοιχεία φαίνονται εδώ στην ενότητά τους.
Το υπόβαθρο, το οποίο φαίνεται να καταλαμβάνει μια δευτερεύουσα θέση, στην πραγματικότητα διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωγραφική. Στο βάθος βλέπουμε περίεργους σχηματισμούς βράχων, που μοιάζουν με αυτούς που βρίσκονται σε μια τοποθεσία στην κοιλάδα του ποταμού Άρνου, γνωστή στους ντόπιους ως Η κοιλάδα της κόλασης. Αυτά τα βραχώδη κοιτάσματα σχηματίστηκαν από τη διάβρωση των βουνών των Απέννινων. Ο Leonardo γοητεύτηκε από τη γεωλογία και γέμισε πολλές σελίδες των σημειωματάριων του με τις παρατηρήσεις του σε αυτόν τον τομέα.
Βλέπουμε, επίσης, κάτι που μοιάζει με τη γέφυρα Buriano, η οποία διασχίζει τον ποταμό Άρνο, περίπου 40 μίλια από τη Φλωρεντία. Ο Leonardo γνώριζε πολύ καλά αυτή τη γέφυρα, λόγω της οικονομικής και στρατιωτικής σημασίας της για την πόλη του Arezzo, όπου εργάστηκε ως στρατιωτικός μηχανικός για τον Cesare Borgia. Στην παιδική του ηλικία, ο Leonardo είχε δει τα καταστροφικά αποτελέσματα της πλημμύρας του Άρνου. Εδώ απεικονίζεται ο ποταμός που ρέει από τα βουνά, κόβοντας ένα μονοπάτι μέσα από την κοιλάδα στο δρόμο προς τη θάλασσα.
Κάτω από την επιφανειακή χαλάρωση της φύσης, οι τρομακτικές και ανεξέλεγκτες δυνάμεις παραμένουν αόρατες, αν και η παρουσία τους μπορεί να γίνει αισθητή διαισθητικά. Σε αυτό το όραμα, η φύση δεν παραμένει ποτέ, αλλά αλλάζει συνεχώς – και αλλάζει στο αντίθετό της. Το βουνό στο παρασκήνιο είναι πολύ υψηλό – απειλεί να καταρρεύσει. Ο ποταμός είναι πάρα πολύ γεμάτος – απειλεί να ξεχειλίσει. Οι δύο λίμνες εκατέρωθεν του προσώπου έχουν σκόπιμα τεθεί σε αδύνατα επίπεδα, όπου κάποιος φαίνεται να ακουμπάει στο άλλο.
Εδώ έχουμε τον ατέλειωτο, ανήσυχο κύκλο γέννησης και θανάτου – της ανόδου και της πτώσης των βουνών, της γέννησης και του θανάτου των ποταμών. Αυτή η αίσθηση της αλλαγής στη φύση ήταν μια ιδέα που ήταν βαθιά ριζωμένη με τον Leonardo.
Το κυρίαρχο στοιχείο της ζωγραφικής είναι το νερό, τόσο στις δύο λίμνες όσο και στον ποταμό (πιθανώς τον Άρνο). Αυτό έχει μια βαθιά φιλοσοφική σημασία. Ποιο στοιχείο είναι πιο μεταβλητό – και ως εκ τούτου άυλο – από το κινούμενο νερό; Ο Ηράκλειτος είπε: «ποτέ δεν μπαίνουμε στο ίδιο ποτάμι, είμαστε και δεν είμαστε». Αυτή είναι η φιλοσοφική ιδέα που διαπερνά τη ζωγραφική του Leonardo.
Ζωή και θάνατος
Σ ‘αυτόν τον πίνακα, το καθολικό είναι ενωμένο με το συγκεκριμένο και δεν διακρίνεται από αυτό. Αν και η Mona Lisa είναι τόσο εξατομικευμένη ώστε να είναι αξέχαστη, είναι επίσης μια γενίκευση – η αιώνια γυναίκα, πάνω από το χρόνο και το χώρο – που αναδύεται από τη φύση και αντιπροσωπεύει την αιώνια γενετική αρχή. Και εδώ ένα άλλο μυστήριο της Μόνιας Λίζα γίνεται σαφές: είναι έγκυος. Αυτό είναι προφανές από τη θέση του χεριού της, που στηρίζεται απαλά στην κοιλιά της.
Το θέμα του πορτρέτου θεωρείται ότι ήταν η Lisa del Giocondo (εξ ου και ο δημοφιλής τίτλος της La Gioconda). Αυτή η θεωρία φαίνεται να υποστηρίζεται από το γεγονός ότι η Mona Lisa φορά ένα μαύρο πέπλο. Είναι γνωστό ότι η κόρη της Lisa del Giocondo πέθανε το 1499, τέσσερα χρόνια πριν ο Leonardo ξεκινήσει τον πίνακα. Είναι λοιπόν ο θάνατος και η νέα ζωή. Δεν υπάρχει ζωή χωρίς θάνατο και αντίστροφα.
Την εποχή που εργαζόταν στη Μόνα Λίζα, ο Leonardo μελετούσε τη γυναικεία ανατομία – μια εντελώς παράνομη δραστηριότητα – για να καταλάβει καλύτερα τον γυναικείο οργανισμό και το μυστήριο της γέννησης. Τόσο εκπληκτικά ακριβή ήταν τα σχέδια του, που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τους φοιτητές της ανατομίας.
Σε αυτόν τον πίνακα έχουμε μια αίσθηση κρυμμένου (ή καταπιεσμένου) πάθους – το είδος του πάθους που θεωρείται γενικά επικίνδυνο επειδή απειλεί να διαλύσει την καθιερωμένη τάξη και επειδή είναι ανεξέλεγκτο. Μας υπενθυμίζει ότι κάτω από την επιφανειακή εμφάνιση της ηρεμίας, συσσωρεύονται τρομερές δυνάμεις που μπορούν να μας καταστρέψουν. Αυτό ισχύει τόσο για άψυχη φύση (πλημμύρες, χιονοστιβάδες, ηφαιστειακές εκρήξεις, σεισμούς, καταιγίδες) όσο και για ανθρώπινη φύση (ανεξέλεγκτα πάθη όπως ο θυμός, ο φόβος, η οργή, η ζήλια και οτιδήποτε σχετίζεται με τη σεξουαλική κίνηση). Όλα αυτά κρύβονται κάτω από την επιφάνεια.
Στη μελέτη του για τον Leonardo, ο Φρόιντ θεωρεί ότι ζωγραφικοί πίνακες, όπως η Μόνια Λίζα, εκφράζουν ασυνείδητη σεξουαλική επιθυμία για τη μητέρα του. Ο Leonardo έχασε τη μητέρα του, παρόλο που τον φρόντισε τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του. Έτσι θα είχε κάποιες αναμνήσεις από την αγάπη της μητέρας. Αργότερα είχε μια μητριά, η οποία επίσης αντιμετώπιζε το μικρό παιδί με μεγάλη τρυφερότητα.
Είναι αυτή η μητρική ευαισθησία που αντικατοπτρίζεται σε αυτά τα γυναικεία πρόσωπα, που συνδέονται με ασυνείδητες σεξουαλικές επιθυμίες; Ενδεχομένως, αν και πρέπει να ειπωθεί ότι πολλές από τις υποθέσεις του Φρόιντ σε αυτό το δοκίμιο είναι αυθαίρετες. Αλλά σε κάθε περίπτωση το θέμα δεν τελειώνει εκεί. Αν αυτός ο πίνακας ήταν η έκφραση της ψυχολογικής κατάστασης του καλλιτέχνη, δεν θα είχε παγκόσμιο αντίκτυπο.
Αυτοί οι πίνακες έχουν μια υπέροχη αίσθηση του χρόνου και ταυτόχρονα μια αίσθηση του αιώνιου. Υπάρχει, επίσης, η ιδέα της δημιουργίας, της σεξουαλικής αναπαραγωγής ως αναγεννητικής αρχής της φύσης. Μπορεί, ωστόσο, να υπάρξει ένα άλλο μήνυμα στον τρόπο που ο Leonardo απεικονίζει τα μαλλιά της Τζιοκόντα. Στον 16ο αιώνα στην Ιταλία δεν συνηθιζόταν μια γυναίκα να έχει τα μαλλιά της ριγμένα στους ώμους. Αυτό παρέπεμπε σε χαλαρή ηθική. Ίσως, για αυτό το λόγο η Lisa del Giocondo και ο σύζυγός της δεν δέχτηκαν τον πίνακα.
Εδώ τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται. Ακόμα και αυτό που φαίνεται να είναι η πεμπτουσία της γυναικείας ζωής, αποδεικνύεται ότι είναι κάτι άλλο. Η ενότητα των αντιθέτων εξηγείται, επίσης, από το γεγονός ότι η Mona Lisa – και πολλές από τις άλλες γυναίκες του Leonardo – είναι πραγματικά ανδρογενείς, δηλαδή περιέχουν στοιχεία ανδρών και γυναικών. Αυτό μπορεί να διαπιστωθεί στην έντονη γραμμή του σαγονιού – ένα αρσενικό χαρακτηριστικό. Το ιδανικό της ομορφιάς είναι το μισό αρσενικό, το μισό θηλυκό – μια αντίληψη γνωστή στην κλασική τέχνη.
Τα πρόσωπα των γυναικών του Leonardo έχουν έναν περίεργο αρρενωπό χαρακτήρα. Υπάρχει μια εξήγηση για αυτό. Έχει διαπιστωθεί ότι οι αναλογίες αυτών των προσώπων αντιστοιχούν ακριβώς σε εκείνες του προσώπου του Leonardo στην αυτοπροσωπογραφία του. Εδώ έχουμε την ενότητα των αντιθέτων που μεταφέρονται σε ένα ακραίο σημείο: έχουμε την ενότητα του ανθρώπου και της γυναίκας, εντελώς αναμειγμένη και αδιαφοροποίητη. Ο άνδρας και η γυναίκα είναι ένα.
Το πρόσωπο της Mona Lisa, το πορτρέτο ενός ατόμου, στην πραγματικότητα δεν είναι μοναδικό. Το ίδιο πρόσωπο και η ίδια μυστήρια έκφραση εμφανίζεται στον υπέροχο πίνακα της Παναγίας με την Αγία Άννα. Δεν είναι καν το πρόσωπο μιας γυναίκας, αν και φαίνεται να είναι. Από τη μέτρηση και τη σύγκριση των προσώπων, συνήχθη το συμπέρασμα ότι όλες οι μορφές που εμφανίζονται στους πίνακες έχουν βασικά το ίδιο πρόσωπο: το πρόσωπο του ίδιου του Leonardo.
Τα τελευταία χρόνια: στη Γαλλία
Λέγεται ότι ένας προφήτης δεν τιμάται στην πατρίδα του. Μεγάλος σε ηλικία και με την απειλή της παπικής οργής πάντα να κρέμεται πάνω από το κεφάλι του, αποφάσισε να αφήσει την Ιταλία. Πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στη Γαλλία. Ποτέ δεν είδε την Ιταλία ξανά.
Η αποτυχία της Ιταλίας να επιτύχει εθνική ενότητα, σήμαινε ότι το δυναμικό της εξαντλούταν. Η Ιταλία περιορίστηκε στο οικονομικό και πολιτιστικό ύφος. Το κέντρο βάρους της παγκόσμιας ιστορίας απομακρύνθηκε από την Ιταλία, προς τα νέα εθνικά κράτη της Γαλλίας και της Αγγλίας. Το αστέρι τους ανέτειλε, ενώ εκείνο της Ιταλίας επρόκειτο να εισέλθει σε μια σκληρή έκλειψη που θα κρατούσε αιώνες, μέχρις ότου η Ιταλία τελικά ενοποιηθεί με επαναστατικά μέσα.
Μπορούμε να δούμε το γεγονός ότι ο Leonardo πέρασε τα τελευταία χρόνια στη Γαλλία ως έκφραση αυτού του γεγονότος, ή τουλάχιστον μια πρόβλεψη για αυτό. Στην Ιταλία, το αστέρι του Leonardo έδυε μετά την άνοδο του Μιχαήλ Αγγέλου και του Ραφαήλ. Στη Γαλλία έγινε δεκτός με τιμές μεγάλου καλλιτέχνη. Ο Γάλλος βασιλιάς ήταν ένας από εκείνους τους μονάρχες της Αναγέννησης οι οποίοι, όταν δεν ασχολούταν με τους πολέμους και το κυνήγι, έδειχναν ζωηρό ενδιαφέρον για τις ιδέες και την τέχνη. Ο Φραγκίσκος ο I φιλοδοξούσε να δώσει στο παλάτι του τον ιταλικό αναγεννησιακό αέρα, συγκεντρώνοντας εκεί ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών όπως ο Leonardo και ο Cellini.
Είχε εγκαταστήσει τον Leonardo σε μια κατοικία κοντά στα βασιλικά διαμερίσματα, όπου θα μπορούσε να έχει εύκολη πρόσβαση σε αυτόν. Φαίνεται ότι ο Φραγκίσκος σεβάστηκε τον γέρο και είχε μακρές συνομιλίες μαζί του, για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Είναι σαφές ότι ο Φραγκίσκος είδε τον Leonardo περισσότερο ως μεγάλο φιλόσοφο παρά ως μεγάλο καλλιτέχνη (πρέπει να θυμόμαστε ότι τότε η φιλοσοφία ήταν συνώνυμη με την επιστήμη).
Με τον Μιχαήλ Άγγελο η τέχνη της ιταλικής Αναγέννησης φτάνει σε νέα επίπεδα εξαιρετικής τελειότητας. Αλλά ο Μιχαήλ Άγγελος οδηγείται από θρησκευτική έμπνευση, ενώ ο Leonardo, ο πραγματικός άνθρωπος της Αναγέννησης, δεν ήταν καθόλου θρησκευτικός. Τελικά ο Μιχαήλ Άγγελος έκανε ό, τι θέλησαν οι κύριοι του στην Εκκλησία, ενώ ο Leonardo ήταν ένα ελεύθερο και ανεξάρτητο πνεύμα – ένας φυσικός επαναστάτης.
Με τον Leonardo, όμως, βλέπουμε τον τέλειο γάμο της επιστήμης, της τεχνικής, της φιλοσοφίας και της τέχνης. Έκανε μια εμπεριστατωμένη μελέτη οπτικής για να καταλάβει τη φύση του φωτός και της σκιάς και έπειτα εφάρμοσε αυτή την επιστημονική γνώση στη ζωγραφική του. Το ίδιο έπραξε με την ανατομία και μάλιστα μελέτησε ανθρώπινα έμβρυα για να έχει καλύτερη εικόνα για το θηλυκό σώμα πριν ζωγραφίσει την έγκυο γυναίκα στη Mona Lisa.
Ποτέ δεν υπήρξε μεγαλύτερος καλλιτέχνης από τον Leonardo στην ιστορία του κόσμου. Δεν είναι μόνο θέμα της τεχνικής του, η οποία ήταν τόσο προχωρημένη που ακόμα και σήμερα οι ειδικοί δεν ξέρουν πως πέτυχε κάποια αποτελέσματα ή ακόμα και πως έκανε τα χρώματα του. Η τέχνη του δεν είναι μόνο αισθητικά όμορφη. Περιέχει, επίσης, μια βαθιά φιλοσοφική ιδέα.
Όλη τη ζωή του ο Leonardo είχε μια ακόρεστη περιέργεια για τον κόσμο. Ήταν περίεργος για όλα τα πράγματα κάτω από τον ήλιο, και αυτή η περιέργεια τον οδήγησε σε πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Για το λόγο αυτό, πολλά από τα έργα του παρέμειναν ατελείωτα. Το ανήσυχο πνευματικό του πνεύμα – που ήταν το πνεύμα της εποχής του – δεν του επέτρεπε να παραμείνει ακίνητος για μια στιγμή και αρκετές ζωές θα ήταν ανεπαρκείς για να ολοκληρώσει όλα τα καθήκοντα που έβαλε στον εαυτό του.
Ο Leonardo ήταν, πάνω απ’ όλα, ένας έντονος παρατηρητής του φυσικού κόσμου. Το νεκρό χέρι της θρησκείας καταδίκασε την υλική πραγματικότητα ως έργο του διαβόλου και δίδαξε τους άντρες και τις γυναίκες να ντρέπονται για το σώμα τους και να κατευθύνουν το βλέμμα τους προς τον Ουρανό ή προς τον εσωτερικό τους κόσμο για τη σωτηρία της αιώνιας ψυχής τους. Αυτή ήταν η αντίθεση της νέας επιστημονικής προοπτικής. Η παγκόσμια προοπτική του Leonardo ήταν ουσιαστικά υλιστική και επιστημονική. Είπε: «Μόνο η παρατήρηση είναι το κλειδί για την κατανόηση» και «Όλες οι γνώσεις μας έχουν τις ρίζες τους στις αισθήσεις μας».
Έγραψε επίσης: «Αν και η φύση αρχίζει με το λόγο και τελειώνει στην εμπειρία, είναι απαραίτητο να κάνουμε το αντίθετο, δηλαδή να ξεκινήσουμε με την εμπειρία και από αυτή να προχωρήσουμε στη διερεύνηση του λόγου». Οι προτάσεις αυτές περιέχουν την ουσία όλων των σύγχρονων επιστημών. Αυτός ο ακούρατος ερευνητής δεν φοβόταν να αμφισβητεί τις θέσεις της Εκκλησίας και να περνάει από επικίνδυνα μονοπάτια.
Ο πίνακας της Lisa del Gioconda είχε σαφώς μια βαθιά σημασία για τον Leonardo, τόση ώστε να μην παραδοθεί ποτέ σε εκείνους που το είχαν αναθέσει. Τον έφερε μαζί του τα τελευταία 16 χρόνια της ζωής του, παίρνοντας τον μαζί του στην τελευταία του εξορία στη Γαλλία. Σαφώς η σημασία του για αυτόν ήταν πολύ μεγαλύτερη από την καλλιτεχνική του αξία. Η Μόνα Λίζα κατέληξε στη Γαλλία, όπου ο Leonardo την πούλησε στον βασιλιά Φραγκίσκο τον Ι, ο οποίος την κρέμασε σε ένα μπάνιο! Αυτό ήταν ίσως η αιτία των μυριάδων μικρών ρωγμών στον πίνακα. Άλλα έργα του Leonardo υπέφεραν, επίσης, από παραμέληση ή κακή μεταχείριση: οι αδαείς μοναχοί του Μιλάνου έκοψαν μια πόρτα μέσα από την τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου.
Όπως ο Αριστοτέλης και ο Χέγκελ, έτσι και ο Leonardo είχε ένα πραγματικά εγκυκλοπαιδικό μυαλό. Ο Leonardo, ο άνθρωπος της Αναγέννησης, ήταν επιστήμονας και φιλόσοφος. Φαίνεται ότι στο τέλος της ζωής του προσπάθησε να συγκεντρώσει τα πολυάριθμα τετράδια του. Αν το είχε πετύχει, θα είχε δημιουργήσει μια φιλοσοφική εγκυκλοπαίδεια πολύ πριν από τους Diderot και D ‘Alembert στη Γαλλία του 18ου αιώνα. Μετά το θάνατό του, σε ηλικία 67 ετών, ο Γάλλος βασιλιάς δήλωσε ότι ήταν «πολύ μεγάλος φιλόσοφος». Στο τέλος τον είδε περισσότερο ως φιλόσοφο και λιγότερο ως καλλιτέχνη. Στην πραγματικότητα ήταν και τα δύο.
Η φήμη του Leonardo ως καλλιτέχνη βασίζεται σε λίγα έργα ζωγραφικής. Η ποσότητα της καλλιτεχνικής παραγωγής του Leonardo ήταν περιορισμένη, επειδή ήταν τελειομανής. Ξεκινούσε έργα που, πολλές φορές, δεν τα τελείωνε παρά τις υπομνήσεις και τις απειλές των εκνευρισμένων εργοδοτών του, οι οποίες τον άφηναν αδιάφορο. Το σημαντικό για αυτόν ήταν η ιδέα της ίδιας της δημιουργίας. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν σχετικά ασήμαντο. Αυτό εννοούσε όταν έγραψε: «η τέχνη δεν τελειώνει ποτέ, μόνο εγκαταλείπεται».
Παρά την επιμονή του στην παρατήρηση, ο Leonardo δεν ήταν απλοϊκός εμπειριστής. Έγραψε: «Όσοι αγαπούν την πρακτική χωρίς γνώση είναι σαν τον ναύτη που εισέρχεται σε ένα πλοίο χωρίς πηδάλιο ή πυξίδα και που δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρος αν πηγαίνει σωστά. Η πρακτική πρέπει πάντα να βασίζεται στην υγιή θεωρία και σε αυτήν την προοπτική είναι ο οδηγός και η πύλη».
Είδε ότι η τάξη προέρχεται από το χάος και αυτή η βαθιά και διαλεκτική ιδέα βρίσκεται στην καρδιά της Μόνα Λίζα. Αλλά το αντίστροφο είναι, επίσης, αλήθεια: κάτω από την προφανώς ήρεμη και εγκατεστημένη πραγματικότητα, υπάρχουν δυνάμεις που μπορούν να διαρρεύσουν ανά πάσα στιγμή. Αυτή η ιδέα εκφράζει απόλυτα την ταραγμένη εποχή της Ιταλίας, στην οποία είχε γεννηθεί. Οι βαθιές γραμμές που χαράχτηκαν στο πρόσωπο της αυτοπροσωπογραφίας του λένε όλη την ιστορία του. Εδώ είναι μια εικόνα της ταλαιπωρίας που έχει ξεπεραστεί από την ήσυχη παραίτηση του υψηλού γήρατος. Οι αντιφάσεις βρήκαν επιτέλους μια επίλυση.
Στο τέλος είπε ότι όπως μια μέρα που την περνάει κάποιος καλά οδηγεί σε ευχάριστη ανάπαυση, έτσι μια καλή ζωή φέρνει έναν ευχάριστο θάνατο. Θα αφήσουμε την τελευταία λέξη στον Leonardo: «Λατρεύω εκείνους που μπορούν να χαμογελούν στο πρόβλημα, που μπορούν να συγκεντρώσουν δύναμη από τη δυσφορία και να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες με γενναιότητα. Οι άνθρωποι που η καρδιά τους είναι σταθερή και η συνείδηση τους εγκρίνει τη συμπεριφορά τους, θα ακολουθήσουν τις αρχές τους μέχρι το θάνατο».
Άλαν Γουντς
Μετάφραση: Κώστας Θεριανός
