Πριν από 26 χρόνια, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, οι υπερασπιστές του καπιταλισμού βρίσκονταν σε κατάσταση ευφορίας. Μιλούσαν για το θάνατο του σοσιαλισμού και του κομμουνισμού. Ο φιλελευθερισμός είχε θριαμβεύσει και, ως εκ τούτου, η ιστορία είχε φτάσει στο τελικό στάδιο εξέλιξης. Αυτή ήταν η στιγμή που ο Φράνσις Φουκουγιάμα εξέφρασε τη διάσημη (ή διαβόητη) πρόβλεψή του ότι η Ιστορία είχε φτάσει στο τέλος της. Αυτό που εννοούσε ήταν το εξής: τώρα που ο σοσιαλισμός (υπό τη μορφή της Σοβιετικής Ένωσης) απέτυχε, το μόνο δυνατό κοινωνικο-οικονομικό σύστημα ήταν ο καπιταλισμός, ή όπως αυτός και οι άλλοι προτίμησαν να το περιγράψουν: «η οικονομία της ελεύθερης αγοράς».
Οι υπερασπιστές του καπιταλισμού προέβλεπαν ότι η νίκη του φιλελευθερισμού θα ανοίξει την πόρτα για ένα εγγυημένο μέλλον ειρήνης και ευημερίας. Οι οικονομολόγοι μιλούσαν για μια περίοδο ειρήνης. Τώρα, που ο ψυχρός πόλεμος είχε τελειώσει, οι καπιταλιστικές κυβερνήσεις θα μπορούσαν να δαπανήσουν τεράστια χρηματικά ποσά, για να χτίσουν σχολεία, νοσοκομεία, σπίτια και όλα τα άλλα που αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για μια πολιτισμένη ύπαρξη. Οι έρημοι θα άνθιζαν, η παραγωγή θα ανέβαινε και η ανθρώπινη φυλή – δήθεν – θα ζούσε μέσα στην ευτυχία από τότε και στο εξής. Αμήν!
Είκοσι έξι χρόνια μπορεί να φαίνονται πολύς χρόνος στη ζωή ενός ανθρώπου. Αλλά, στην ιστορική κλίμακα, είναι μόνο μια στιγμή. Κι όμως, σ’ αυτό το ασήμαντο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας, όλα έχουν αλλάξει και, όπως προέβλεψε ο Χέγκελ, τα πράγματα έχουν μετατραπεί στο αντίθετό τους. Σήμερα, καμιά αισιόδοξη πρόβλεψη των οικονομολόγων της δεκαετίας του ’90 δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί.
Αναθεώρηση και δεύτερες σκέψεις
Δυστυχώς, για τον Φράνσις Φουκουγιάμα, η ιστορία δεν «τελειώνει» τόσο εύκολα. Και παίρνει τώρα την εκδίκησή της. Το 1992, παρασυρόμενος από τη γενική ευφορία της μπουρζουαζίας, λόγω της πτώσης της Σοβιετικής Ένωσης, ο Αμερικανός πολιτικός θεωρητικός δημοσίευσε ένα βιβλίο με το ενδιαφέρον όνομα: «Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος».
Σ’ αυτό το βιβλίο διαβάζουμε τα ακόλουθα:
«Είμαστε μάρτυρες του τέλους της ιδεολογικής εξέλιξης της ανθρωπότητας και της παγκοσμιοποίησης της δυτικής φιλελεύθερης δημοκρατίας ως τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης».
Αλλά, σε ένα άρθρο, που δημοσιεύθηκε στο New Statesman στις 17 Οκτωβρίου 2018, ο Φουκουγιάμα τραγουδάει ένα μάλλον διαφορετικό τραγούδι:
«Αυτό που είπα τότε (1992) είναι ότι ένα πρόβλημα της σύγχρονης δημοκρατίας είναι ότι παρέχει ειρήνη και ευημερία, αλλά οι άνθρωποι θέλουν περισσότερα απ’ αυτό … οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν προσπαθούν καν να προσδιορίσουν τι εστί “καλή ζωή”, σε άτομα που αισθάνονται αλλοτριωμένα, χωρίς σκοπό και γι’ αυτό η ένταξη σε αυτές τις ομάδες τους δίνει μια αίσθηση κοινότητας».
Οι επικριτές του, δήλωσε, «πιθανότατα δε διάβασαν, στο τέλος του βιβλίου (Το τέλος της ιστορίας), το κεφάλαιο “Ο Τελευταίος Άνθρωπος”, το οποίο αφορούσε τις πιθανές απειλές για τη δημοκρατία».
Ο Φουκουγιάμα ήταν κυβερνητικός αξιωματούχος κατά τη διάρκεια της προεδρίας Ρήγκαν-Μπους και οπαδός του νεο-συντηρητικού κινήματος. Αυτό πιθανότατα εξηγεί τον ενθουσιασμό του για την οικονομία της αγοράς και το φιλελευθερισμό. Αλλά η σκληρή εμπειρία τον οδήγησε να αλλάξει γνώμη, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό.
Ο Φουκουγιάμα υποστήριξε τον πόλεμο στο Ιράκ, αλλά το 2003 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν ένα μεγάλο σφάλμα της αμερικανικής πολιτικής. Επικρίνει νέα φιλελεύθερα φαινόμενα, όπως την «οικονομική απορρύθμιση», η οποία ήταν εν μέρει υπεύθυνη για το καταστροφικό «δυστύχημα» του 2008. Είναι επίσης επικριτής του ευρώ ή τουλάχιστον της «αδέξιας δημιουργίας» του:
«Αυτές είναι όλες πολιτικές που καθοδηγούνται από μερικές ελίτ και αποδείχθηκαν αρκετά καταστροφικές. Υπάρχει κάποιος λόγος που οι απλοί άνθρωποι είναι αναστατωμένοι».
Ο Μαρξ είχε δίκιο!
Για να δείξουμε τη δραματική αλλαγή της άποψης του Φουκουγιάμα, αναδημοσιεύουμε ορισμένα αποσπάσματα από το άρθρο στο περιοδικό New Statesman:
«Το έργο μου “Τέλος της ιστορίας” ήταν μια επίπληξη στους μαρξιστές, που θεωρούσαν τον κομμουνισμό ως το τελικό ιδεολογικό στάδιο της ανθρωπότητας. Πώς, ρώτησα τον Φουκουγιάμα, αντιμετώπισε την αναβίωση της σοσιαλιστικής αριστεράς στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ; “Όλα εξαρτώνται απ’ αυτό που εννοεί κανείς σοσιαλισμό. Η κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής δε νομίζω ότι θα λειτουργήσει – εκτός από τομείς στους οποίους είναι σαφώς απαραίτητο, όπως οι δημόσιες υπηρεσίες”.
“Αν εννοείς τα προγράμματα αναδιανομής, που προσπαθούν να αποκαταστήσουν αυτή τη μεγάλη ανισορροπία τόσο στα εισοδήματα όσο και στον πλούτο που προέκυψε, τότε, ναι, νομίζω ότι δεν μπορεί μόνο να επιστρέψει, θα πρέπει να επιστρέψει. Αυτή η παρατεταμένη περίοδος, η οποία ξεκίνησε με τον Ρήγκαν και τη Θάτσερ, κατά την οποία κυριάρχησαν ακραίες φιλελεύθερες ιδέες σχετικά με τα πλεονεκτήματα της απόλυτης ελευθερίας της αγοράς, νομίζω είχε καταστροφικά αποτελέσματα”.
“Στο κοινωνικό επίπεδο έχουμε οδηγηθεί σε αποδυνάμωση των εργατικών συνδικάτων, αποδυνάμωση της διαπραγματευτικής δύναμης των απλών εργαζομένων, στην άνοδο μιας ολιγαρχικής τάξης σχεδόν παντού, που ασκεί αδικαιολόγητα μεγάλη πολιτική εξουσία. Σε οικονομικό επίπεδο αν υπάρχει κάτι που μάθαμε από τη χρηματοπιστωτική κρίση είναι ότι πρέπει να ρυθμίσετε τον τομέα πολύ αυστηρά, γιατί εν τέλει θα κάνουν όλους τους άλλους να πληρώσουν. Όλη αυτή η ιδεολογία έγινε βαθιά αντιληπτή στην Ευρωζώνη, καθώς η λιτότητα που επέβαλε η Γερμανία στη Νότια Ευρώπη ήταν καταστροφική”.
Ο Φουκουγίαμα πρόσθεσε, προς έκπληξή μου: “Σ’ αυτό το σημείο, μου φαίνεται ότι ορισμένα πράγματα που είπε ο Καρλ Μαρξ αποδεικνύονται αληθινά. Μίλησε για την κρίση υπερπαραγωγής … ότι οι εργαζόμενοι θα φτωχοποιούνταν και ότι θα υπήρχε ανεπαρκής ζήτηση“». (Έμφαση ΑΓ)
Αφήνουμε, από τη μια πλευρά, το γεγονός ότι ο Φουκουγιάμα καταδεικνύει παντελή έλλειψη κατανόησης της μαρξιστικής θεωρίας, καθώς συγχύζει την κρίση υπερπαραγωγής με την κεϋνσιανή ιδέα της κατανάλωσης. Μετά από τόσα χρόνια πλύσης εγκεφάλου στο σχολείο της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς, ήταν πάρα πολύ δύσκολο τελικά να καταλάβει τον Μαρξ.
Ωστόσο, είναι σημαντικό ότι ένας τόσο εξέχων υπερασπιστής του καπιταλισμού και σφοδρός επικριτής του σοσιαλισμού καταλήγει τώρα στο συμπέρασμα ότι η μαρξιστική ανάλυση της καπιταλιστικής κρίσης ήταν ορθή, ότι η ανεξέλεγκτη επιδίωξη της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς έχει οδηγήσει στη μαζική εξαθλίωσης αφενός και στην πλήρη κυριαρχία μιας ανεύθυνης και παρανοϊκά πλούσιας οικονομικής ολιγαρχίας αφετέρου.
Και είναι απολύτως σωστό αυτό που δηλώνει ο Φουκογιάμα …. αν αυτό δε διορθωθεί, η ολιγαρχία (τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη) «θα κάνει όλους τους άλλους να πληρώσουν». Στην πραγματικότητα, το κάνουν ήδη.
O Φουκουγιάμα δεν προτείνει καμία λύση
Φυσικά, είναι σημαντικό να διαπιστώσουμε ότι ακόμη και αυτός ο σκληροπυρηνικός υπερασπιστής του καπιταλισμού έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται τον αντιδραστικό χαρακτήρα του. Ωστόσο, ο Φουκουγιάμα συμπεριφέρεται σαν γιατρός ο οποίος, αφού έδωσε μια πολύ περιεκτική λίστα με τα συμπτώματα του ασθενούς του, δεν παράσχει συνταγή για θεραπεία.
Ο Φουκουγιάμα έχει επίγνωση των φοβερών στερήσεων που προκλήθηκαν από τις καταστροφές χρηματικών κεφαλαίων και την αναρχία του συστήματος της αγοράς. Έχει καταλήξει στην άποψη, που καταλήγει ένας συνεχώς αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων, ότι η οικονομία πρέπει να ελεγχθεί. Αλλά τότε δε σταματά να καταλήγει στο αναγκαίο συμπέρασμα, δηλαδή ότι τα γιγαντιαία μονοπώλια και οι τράπεζες που ασκούν τη βίαιη δικτατορία τους σε ολόκληρο τον κόσμο πρέπει να αποσπαστούν από τα χέρια των ιδιοκτητών τους.
Αφενός, ζητά την επιστροφή στον σοσιαλισμό. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχει ιδέα τι είναι ο σοσιαλισμός. Λέει ότι «η κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής» (εκτός από τις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας) δεν πρόκειται να λειτουργήσει. Αλλά ο ίδιος ο Φουκουγιάμα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής δε λειτουργεί ή μάλλον λειτουργεί εις βάρος της οικονομικής και κοινωνικής προόδου και προκαλεί δυστυχία, φτώχεια και αγωνία για τη μεγάλη πλειοψηφία της ανθρωπότητας .
Είναι πλέον σαφές ακόμη και στους τυφλούς ότι η απρογραμμάτιστη, καπιταλιστική οικονομία είναι μια συνταγή για χάος, εξαθλίωση, μίζες, σπατάλη, κακοδιαχείριση και διαφθορά σε τεράστια κλίμακα. Ακόμα χειρότερο είναι ότι η απέραντη απληστία για το κέρδος, που είναι η μοναδική κινητήρια δύναμη αυτού του συστήματος, καταστρέφει το περιβάλλον, δηλητηριάζει τον αέρα που αναπνέουμε, τα τρόφιμα που τρώμε και τις θάλασσες και τα δάση, που αποτελούν τη βάση ολόκληρης της ζωής στον πλανήτη.
Τα σοβαρά προβλήματα απαιτούν σοβαρές λύσεις. Ο Ισπανός σοσιαλιστής Λάργκο Καμπαγιέρο είχε πει κάποτε ότι δεν μπορεί να θεραπευτεί ο καρκίνος με χορήγηση ασπιρίνης. Ο Φουκουγιάμα υποστηρίζει την εθνικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, επειδή «είναι σαφές ότι είναι απαραίτητη». Συμφωνούμε απολύτως μαζί του. Αλλά, γιατί δεν απαιτείται στην περίπτωση των τραπεζών, για παράδειγμα, που έχουν επιδείξει πλήρη ανικανότητα να διαχειρίζονται και να ελέγχουν τα τεράστια ποσά των χρημάτων των ανθρώπων με υπεύθυνο τρόπο;
Η τερατώδης κερδοσκοπία, η διαφθορά και η αδυναμία των τραπεζών ήταν η άμεση αιτία της οικονομικής κρίσης του 2008, τα αποτελέσματα της οποίας εξακολουθούμε να ζούμε. Τελικά, αυτοί οι ένθερμοι υποστηρικτές της ελεύθερης οικονομίας της αγοράς, οι οποίοι αντιτάχθηκαν σε οποιαδήποτε πρόταση κρατικής παρέμβασης στην οικονομία, έπρεπε να διασωθούν με την χορήγηση μεγάλων ποσών δημόσιου χρήματος.
Αντί να πάνε στη φυλακή, ανταμείφθηκαν για την ανικανότητά τους με πακτωλούς χρημάτων, που κλάπηκαν από τα δημόσια ταμεία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο σήμερα έχουμε κολοσσιαία δημόσια ελλείμματα, τα οποία, όπως μας λένε, πρέπει να πληρώνονται. Οι φτωχοί επιδοτούν τους πλούσιους.
Ταυτόχρονα, έχουμε ενημερωθεί ότι δεν υπάρχουν χρήματα, για να χρηματοδοτηθούν περιττά πράγματα, όπως σχολεία, νοσοκομεία, φροντίδα ηλικιωμένων, συντάξεις, εκπαίδευση, δρόμοι και αποχέτευση – τα οποία βρίσκονται σε θλιβερή κατάσταση στη Βρετανία και στις πλουσιότερες χώρες στον κόσμο.
Αν υπήρχε ποτέ ένας τομέας της οικονομίας που επείγει απαλλοτρίωσης, είναι οι μεγάλες τράπεζες. Γιατί ο κ. Φουκουγιάμα επιθυμεί να τις κρατήσει σε ιδιωτικά χέρια; Εάν περιορίσουμε την εθνικοποίηση στις δημόσιες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, οι σημαντικότεροι τομείς της οικονομίας θα παραμείνουν όπως είναι – στα χέρια της καπιταλιστικής ολιγαρχίας, εναντίον της οποίας ο Φουκουγιάμα διαμαρτύρεται. Αυτό το είδος «σοσιαλισμού» δε θα λύσει τίποτα.
Είναι σαφές ότι το κύριο πρόβλημα είναι πως ο Φουκογιάμα συγχέει το σοσιαλισμό και την κρατική ιδιοκτησία με το γραφειοκρατικό και ολοκληρωτικό καθεστώς που υπήρχε στη Σοβιετική Ένωση. Αυτό βέβαια απέτυχε και ήταν προτετελεσμένο να αποτύχει. Ο Τρότσκι επεσήμανε ότι η εθνικοποιημένη – σχεδιασμένη οικονομία χρειάζεται δημοκρατία, ακριβώς όπως το ανθρώπινο σώμα χρειάζεται οξυγόνο.
Δεν υπάρχει αντίφαση ανάμεσα σε μια εθνικοποιημένη, σχεδιασμένη οικονομία και την πραγματική δημοκρατία. Ο πραγματικός σοσιαλισμός βασίζεται στην πιο ενεργή συμμετοχή των εργαζομένων, τόσο στην κατάρτιση ενός σχεδίου παραγωγής όσο και στην υλοποίησή του. Μ’ αυτό εννοούμε όχι μόνο το βιομηχανικό προλεταριάτο, αλλά κάθε παραγωγική ομάδα: επιστήμονες, οικονομολόγους, τεχνικούς, διοικητικούς, υπαλλήλους κλπ.
Χωρίς τον εργατικό έλεγχο και διαχείριση, η οικονομία αναπόφευκτα θα συρρικνωθεί και θα μαραζώσει, κάτι που ακριβώς συνέβη στη Σοβιετική Ένωση. Η εμπειρία της Βενεζουέλας μας δίνει μια ακόμα πιο καταδικαστική ετυμηγορία για το γραφειοκρατικό έλεγχο των εθνικοποιημένων βιομηχανιών.
Ο κινεζικός δρόμος;
Από το άρθρο, φαίνεται ότι ο Φουκογιάμα πιστεύει ότι ο μόνος πιθανός συστημικός αντίπαλος της φιλελεύθερης δημοκρατίας δεν είναι ο σοσιαλισμός, αλλά το κρατικό καπιταλιστικό μοντέλο της Κίνας:
«Οι Κινέζοι υποστηρίζουν ανοιχτά ότι είναι ανώτερη οικονομία, επειδή μπορούν να εγγυηθούν τη σταθερότητα και την οικονομική ανάπτυξη μακροπρόθεσμα, κάτι που η δυτική δημοκρατία δεν μπορεί κάνει … αν σε 30 χρόνια, η Κίνα έχει ξεπεράσει τις ΗΠΑ, οι Κινέζοι είναι πλουσιότεροι και η χώρα έχει ακόμη τον έλεγχο της οικονομίας τους, θα έλεγα ότι μάλλον έχουν ένα δυνατό επιχείρημα».
Ωστόσο, προειδοποίησε ότι «η πραγματική δοκιμασία του καθεστώτος» θα είναι ο τρόπος με τον οποίο θα αντιμετωπίσει την κρίση, όταν αυτή χτυπήσει την κινεζική οικονομία.
Η σύγχυση του Φουκογιάμα συνοψίζεται πολύ καλά σ’ αυτές τις γραμμές. Ήταν ένας ιμπρεσιονιστής εμπειριστής πριν από 26 χρόνια, όταν είχε ψευδαισθήσεις για την οικονομία της αγοράς, επειδή φαινόταν να αναπτύσσεται συνεχώς. Παραμένει ένας ιμπρεσιονιστής εμπειριστής (οικονομολόγος) σήμερα, καθώς ο θαυμασμός του για την Κίνα έχει αυξηθεί, στον ίδιο βαθμό που θαύμαζε το δυτικό καπιταλισμό («φιλελευθερισμό») κάποτε.
Είναι αλήθεια ότι, τις τελευταίες δεκαετίες, η κινεζική οικονομία έχει προχωρήσει γρήγορα. Αλλά, έχοντας εισέλθει στην παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία, έχει κληρονομήσει όλες τις αντιφάσεις του καπιταλισμού. Η Κίνα υφίσταται πλέον υπερπαραγωγή, η οποία έχει οδηγήσει σε μείωση του ρυθμού ανάπτυξης και αύξηση της ανεργίας.
Ο επίσημος ρυθμός ανάπτυξης της Κίνας φέτος ανέρχεται στο 6,5%. Ωστόσο, η Κίνα χρειάζεται τουλάχιστον ένα ρυθμό ανάπτυξης 8% ετησίως, μόνο για να αντιμετωπίσει την πληθυσμιακή αύξηση. Επιπλέον, όπως υποδηλώνει ο Φουκουγιάμα, η κινεζική οικονομία είναι ευάλωτη σε οικονομικές διαταραχές, που προέρχονται από την ευρύτερη παγκόσμια οικονομία, όταν αντιμετωπίζει ολοένα αυξανόμενα εμπόδια στην πώληση της πλεονάζουσας παραγωγής της και βρίσκεται σε ανοιχτό εμπορικό πόλεμο με την Αμερική.
Είναι επίσης ειρωνικό ότι ένας άνθρωπος, που ισχυρίζεται ότι στηρίζει τη φιλελεύθερη δημοκρατία, χρησιμοποιεί την Κίνα ως παράδειγμα, δεδομένου ότι το κινεζικό καθεστώς δεν είναι γνωστό για το σεβασμό του για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία. Στην πραγματικότητα, η Κίνα συνδυάζει μερικά από τα χειρότερα χαρακτηριστικά του σταλινικού ολοκληρωτισμού με τα πιο αρνητικά χαρακτηριστικά του καπιταλισμού. Σ’ αυτές τις συνθήκες, δεν υπάρχει καμία ελπίδα για τους εργαζόμενους της Κίνας ή οποιασδήποτε άλλης χώρας.
Ο καπιταλισμός σημαίνει πόλεμος
Ο κόσμος δεν έχει ξαναβρεθεί σε μια τόσο ασταθή κατάσταση. Στην πραγματικότητα, όσο υπήρχε η ΕΣΣΔ, υπήρξε σχετική σταθερότητα, αντανακλώντας τη σχετική ισορροπία ισχύος μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ. Αλλά η παλιά παγκόσμια τάξη πραγμάτων έχει καταρρεύσει και δεν υπάρχει τίποτα πια να πάρει τη θέση της.
Σίγουρα, έχουμε προχωρήσει πολύ από τις ρόδινες προβλέψεις για έναν κόσμο ειρήνης και ευημερίας μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Ο πραγματικός κόσμος σήμερα δεν έχει απολύτως καμία σχέση μ’ αυτές τις προβλέψεις. Αντίθετα, ο ένας πόλεμος διαδέχεται τον άλλο. Εκτός από τις τρομακτικές συγκρούσεις, που καταστρέφουν χώρες όπως το Ιράκ, τη Συρία και την Υεμένη, βλέπουμε απίστευτης βαρβαρότητας συγκρούσεις στην Αφρική.
Ο εμφύλιος πόλεμος στο Κονγκό οδήγησε στη σφαγή τουλάχιστον 5 εκατομμυρίων ανδρών, γυναικών και παιδιών. Δεν μπήκε όμως ούτε καν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Ο Πρόεδρος Τραμπ έσπασε τη συμφωνία, που δέσμευε το Ιράν να αποκτήσει πυρηνικά όπλα. Τώρα, ανακοινώνει την απόφασή του να αποσύρει τη συμφωνία που υπέγραψαν ο Ρήγκαν και ο Γκορμπατσόφ, για να περιορίσουν τα πυρηνικά προγράμματα των ΗΠΑ και της Ρωσίας.
Ο Φουκουγιάμα ανησυχεί για την πιθανότητα πολέμου μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας:
«Νομίζω ότι οι άνθρωποι θα ήταν πολύ ανόητοι να αποκλείουν αυτό το ενδεχόμενο, μπορώ όμως να σκεφτώ πολλά σενάρια, με τα οποία θα μπορούσε να ξεκινήσει ένας τέτοιος πόλεμος. Δε νομίζω ότι θα ξεκινούσε με μια εισβολή – όπως π.χ. η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία το 1939 – είναι πιο πιθανό να εξελιχθεί μέσω τοπικής σύγκρουσης πχ στη Ταϊβάν, τη Βόρεια Κορέα, ενδεχομένως με μια σύγκρουση στη θάλασσα της Νότιας Κίνας».
Σίγουρα, οι αντιφάσεις μεταξύ Αμερικής και Κίνας είναι πολύ σοβαρές. Βρίσκουν την έκφρασή τους στον εμπορικό πόλεμο, που ξεκίνησε μονομερώς από τον Τραμπ. Ο πόλεμος αυτός μπορεί εύκολα να κλιμακωθεί σε κάτι πολύ πιο σοβαρό, που μπορεί να απειλήσει ολόκληρη την παγκόσμια οικονομία. Ομοίως, η άνοδος της κινεζικής κυριαρχίας στην Ασία, και συγκεκριμένα η προσπάθειά της να κυριαρχεί στις θάλασσες της ασιατικής χερσονήσου, θεωρείται απειλή από τις ΗΠΑ.
Αυτό δε σημαίνει, όπως πιστεύουν ορισμένοι, ότι υπάρχει η άμεση προοπτική για έναν τρίτο παγκόσμιο πόλεμο. Υπό τις σύγχρονες συνθήκες, ο παγκόσμιος πόλεμος θα είχε καταστροφικές συνέπειες για ολόκληρη την υφήλιο. Και οι καπιταλιστές δεν πολεμούν για διασκέδαση, αλλά για την κατάκτηση αγορών, κερδών και σφαιρών επιρροής.
Παρ’ όλα αυτά, θα έχουμε όλο και περισσότερους μικρούς περιφερειακούς πολέμους – «μικρούς» όπως στο Ιράκ και τη Συρία, που αποτελούν ωστόσο μια αρκετά φρικτή προοπτική. Αλλά οι πόλεμοι είναι απλώς μια αντανάκλαση των αφόρητων αντιφάσεων μεταξύ των χωρών που, με βάση τον καπιταλισμό, πρέπει να ανταγωνιστούν για αγορές, όπως τα πεινασμένα σκυλιά που γρυλίζουν για ένα κομμάτι κρέατος. Ο καπιταλισμός σημαίνει πόλεμος και, για να αποφευχθεί ο πόλεμος, είναι απαραίτητο να απομακρυνθεί η αιτία του.
Ο τροχός της ιστορίας
Όταν ο νικηφόρος στρατός του Χίτλερ μπήκε στο Παρίσι το 1940, έγινε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση μεταξύ ενός αξιωματικού του γερμανικού και του γαλλικού στρατού. Ο Γερμανός, γεμάτος με την αλαζονεία του κατακτητή, καυχήθηκε ότι, τέλος, το έθνος του είχε πάρει την εκδίκησή του για την ταπεινωτική ήττα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο Γάλλος αξιωματικός στράφηκε προς αυτόν και είπε: «Ναι, ο τροχός της ιστορίας έχει γυρίσει. Θα γυρίσει ξανά».
Λίγα χρόνια αργότερα, η πρόβλεψή του αποδείχθηκε σωστή.
Από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, ο τροχός της ιστορίας στρέφεται για άλλη μια φορά στον πλήρη κύκλο. Παρά τις προβλέψεις των στρατηγών του κεφαλαίου, η ιστορία έχει επανέλθει εκδικητικά. Ξαφνικά, ο κόσμος φαίνεται να πλήττεται από περίεργα και πρωτοφανή φαινόμενα, που αψηφούν όλες τις προσπάθειες των πολιτικών εμπειρογνωμόνων να τα εξηγήσουν.
Ο λαός της Βρετανίας ψήφισε να εγκαταλείψει την Ευρωπαϊκή Ένωση – αποτέλεσμα που κανείς δεν περίμενε, γεγονός που προκάλεσε σοκ σε διεθνή κλίμακα. Αλλά αυτό δεν ήταν τίποτα σε σύγκριση με το τσουνάμι που προκάλεσε το αποτέλεσμα των αμερικανικών προεδρικών εκλογών: ένα άλλο αποτέλεσμα που κανείς δεν περίμενε, συμπεριλαμβανομένου του άνδρα που κέρδισε.
Η εκλογή του Τραμπ ήταν ακόμα ένας σεισμός. Αυτά τα γεγονότα είναι η δραματική επιβεβαίωση της αστάθειας, που έχει πλήξει ολόκληρο τον κόσμο. Μέσα σε μια νύχτα, οι παλιές βεβαιότητες έχουν εξαφανιστεί. Υπάρχει μια γενική ζύμωση στην κοινωνία και μια αίσθηση ευρείας αβεβαιότητας γεμίζει την άρχουσα τάξη και τους ιδεολόγους της .
Οι πολιτικοί σχολιαστές μιλούν με φόβο για την άνοδο του «λαϊκισμού», μια λέξη που είναι τόσο ελαστική. Η χρήση μιας τέτοιας άμορφης ορολογίας απλά υποδηλώνει ότι εκείνοι που τη χρησιμοποιούν δεν έχουν ιδέα για τι μιλούν.
Σε αυστηρούς, ετυμολογικούς όρους, ο λαϊκισμός (populism) είναι απλώς μια λατινική μετάφραση της ελληνικής λέξης «δημαγωγία». Ο όρος χρησιμοποιείται από τους αναλυτές, με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιεί την μπογιά ένας κακός και ατάλαντος ζωγράφος, για να καλύψει την ασχετοσύνη του. Χρησιμοποιείται, για να περιγράψει μια τόσο μεγάλη ποικιλία πολιτικών φαινομένων, που καθίσταται εντελώς απαλλαγμένη από οποιοδήποτε πραγματικό περιεχόμενο.
Η πολιτική και κοινωνική ζύμωση, που κλονίζει ολόκληρο τον κόσμο συθέμελα, είναι ένα σύμπτωμα μιας πολύ βαθύτερης κρίσης: όχι κρίση του νεοφιλελευθερισμού, που είναι μόνο μια μορφή του καπιταλισμού, αλλά ολοκληρωτική κρίση του ίδιου του καπιταλιστικού συστήματος.
Αυτή η κρίση θα διαρκέσει αρκετό καιρό. Στον καπιταλισμό δε θα βρεθεί λύση. Οι κυβερνήσεις θα ανεβαίνουν και θα πέφτουν και το πολιτικό εκκρεμές θα κινείται από τα αριστερά προς τα δεξιά και από τα δεξιά προς τα αριστερά, αντανακλώντας μια ολοένα και πιο απελπισμένη αναζήτηση των μαζών για να μια διέξοδο από την κρίση.
Ο λεγόμενος «λαϊκισμός» είναι απλώς μια αντανάκλαση αυτού του γεγονότος. Οι μάζες μαθαίνουν από την εμπειρία τους και δεν έχουν άλλο τρόπο να μάθουν. Η εμπειρία θα είναι ένα πολύ σκληρό σχολείο και τα μαθήματα θα είναι πικρά. Αλλά, στο τέλος, θα μάθουν.
Ένα πράγμα είναι πολύ σαφές. Η μπουρζουαζία δεν έχει ιδέα πώς να βγούμε απ’ αυτή την κρίση. Οι πολιτικοί και οικονομικοί του εκπρόσωποι παρουσιάζουν όλα τα χαρακτηριστικά της σύγχυσης και του αποπροσανατολισμού, που χαρακτηρίζουν μια τάξη που έχει ξεπεράσει την ιστορική της χρησιμότητα, μια τάξη που δεν έχει μέλλον.
Οι απολογητές του καπιταλιστικού φιλελευθερισμού διαμαρτύρονται για την άνοδο πολιτικών, όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, οι οποίοι εκπροσωπούν τις λεγόμενες «φιλελεύθερες αξίες». Γι’ αυτούς, ίσως τα φαινόμενα αυτά φαίνονται εφιαλτικά. Πιστεύουν ότι όλα είναι ένα όνειρο, από το οποίο θα ξυπνήσουν και θα αντικρίσουν μια καλύτερη μέρα. Αλλά, για το νεοφιλελευθερισμό, δεν υπάρχει πραγματικά κανένα αύριο.
Οι δηλώσεις του Φουκογιάμα, απ’ αυτή την άποψη, έχουν μεγάλη σημασία. Αυτός ο πρώην φιλελεύθερος έχει χάσει κάθε πίστη στο μέλλον του καπιταλισμού, αλλά δεν μπορεί να δει οποιαδήποτε βιώσιμη εναλλακτική λύση σ’ αυτόν. Όπως όλοι οι στρατηγοί του κεφαλαίου, βλέπει το μέλλον «όπως μέσα από ένα γυαλί». Η θεωρητική απελπισία του είναι η έκφραση της απελπισίας του ίδιου του συστήματος.
Το μέλλον δεν ανήκει στη χρεοκοπημένη αστική τάξη, που δεν μπορεί να δει πέρα από τη μύτη της, αλλά στη μόνη πραγματικά προοδευτική δύναμη στην κοινωνία, εκείνη τη δύναμη που παράγει τον κοινωνικό πλούτο: την εργατική τάξη. Μέσω της δικής της εμπειρίας, αυτή η τάξη θα καταλάβει ότι ο μόνος προοδευτικός δρόμος είναι ο δρόμος του γνήσιου σοσιαλισμού και της εργατικής εξουσίας.
Μετάφραση: Σοφία Παπακωνσταντίνου
