Ο κατεξοχήν εκφραστής της φιλοσοφίας του παραδοσιακού μαρξισμού είναι ο Ούγγρος φιλόσοφος Γκέοργκ Λούκατς (1885-1971). Κατά τον Λούκατς στο μαρξικό υλισμό φανερώνεται ο κοινωνικός χαρακτήρας των πολύπλοκων φαινομένων (Lukacs, The Ontology of Social Being. 3. Labour, σ.74) όχι στην απλή αναγωγή τους στην οικονομική βάση αλλά στην αλληλεπίδρασή τους με αυτήν. (Ό.π., 85) Η οικονομία παραμένει όμως το κυρίαρχο στοιχείο.
Η πιο έντονη αντίθεση, σύμφωνα με τον Λούκατς, είναι αυτή μεταξύ της οικονομικής προόδου και των συνεπειών της στους ανθρώπους. Υπάρχει ένας ανταγωνισμός αξιών ανάμεσα στις οικονομικές και στις μη οικονομικές αξίες (Ό.π.,92), ή αλλιώς στην οικονομική διαδικασία και στους τρόπους εμφάνισής της. Ωστόσο, δεν καθιστά σαφές ποιες είναι αυτές οι μορφές και πώς λαμβάνει χώρα αυτή η αντίθεση. Ο ίδιος μας ενημερώνει ότι επρόκειτο να αναπτύξει αυτό το ζήτημα σε ένα κείμενό του για την ηθική, το οποίο όμως δεν έγραψε ποτέ. Επίσης, αναφέρει ότι η σύγκρουση των εν λόγω αξιών καθιστά δύσκολη την αποσαφήνιση της ιστορικο-κοινωνικής διαδικασίας (Ό.π., 97).
Η έννοια του Υλισμού
Θεωρώ ότι ο Λούκατς δεν βλέπει το αίτιο για το οποίο η ανάπτυξη στην οικονομία αδυνατεί να εξυπηρετήσει ηθικούς σκοπούς. Αυτό είναι το φαινόμενο ενός βαθύτερου προβλήματος το οποίο είναι η ύπαρξη του φαινομένου του αναποδογυρισμένου κόσμου, όπως αυτό αναλύεται από τον Μαρξ στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου. Σύμφωνα με αυτήν το να προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας με βάση τη λογική «ο χρόνος είναι χρήμα» είναι η πιο θεμελιώδης κοινωνική σχέση που εκδηλώνεται ως αναντιστοιχία μεταξύ ανάπτυξης-αναγκών. Η συσχέτιση που κάνει ο Λούλατς των οικονομικών με τις μη οικονομικές μορφές, είναι κάτι που κάνουν και οι φιλελεύθεροι, όπως ο Άνταμ Σμιθ ή ο Τζον Στιούαρτ Μίλλ, στους οποίους δυστυχώς ο Λούκατς δεν αναφέρεται καθόλου.
Ακόμα και ένας αισιόδοξος φιλελεύθερος, όπως ο Μίλλ, θα συμφωνούσε ότι οι εμμενείς τάσεις της οικονομίας στον καπιταλισμό μπορούν να τροποποιηθούν από τους ανθρώπους σε τέτοιο βαθμό που να μπορέσουν κάποτε να ικανοποιήσουν τις στοιχειώδεις ανθρώπινες ανάγκες. Όμως, στη φιλελεύθερη σκέψη οι μορφές με τις οποίες εκφράζεται η βασική ιδέα-αξία με βάση την οποία ζούμε στον καπιταλισμό, αυτής του «ο χρόνος είναι χρήμα» και που εμφανίζονται ως αναπόφευκτες, ως φετίχ, όπως το χρήμα ως κοινωνική σχέση ή το κράτος ή το αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα αντιπροσώπευσης, εξακολουθούν να διατηρούνται.
Με βάση τα παραπάνω, ο υλισμός του Λούκατς δεν είναι μια έννοια που εμπεριέχει μέσα της ένα δυναμισμό, δηλαδή την ταξική σύγκρουση. Τότε η έννοια θα ήταν ανοιχτή. Ο υλισμός του είναι μια κλειστή έννοια αδυνατώντας να αναδείξει το ανθρώπινο περιεχόμενο των μορφών και έτσι να φανερώσει τη δύναμη της αποφετιχοποίησης που έρχεται με την έλλειψη προσαρμοστικότητάς μας στη λογική του ‘ο χρόνος είναι χρήμα’, κάτι που θεωρώ ότι συναντάμε στον Μαρξ. Ο διαλεκτικός υλισμός του Λούκατς επιχειρεί να φανερώσει το πώς οι νόμοι της οικονομίας τροποποιούνται από τη μη οικονομική σφαίρα, κάτι που μόνο ελάχιστα άτομα, η κομματική ελίτ μπορεί να αντιληφθεί. Όμως, σύμφωνα με τον Μαρξ η δυσκολία κατανόησης του συνόλου της κοινωνικής εξέλιξης δεν οφείλεται στη σύγκρουση των αξιών αναμεταξύ τους αλλά στη λογική του αναποδογυρισμένου κόσμου, σύμφωνα με την οποία ενώ προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε τις ανάγκες μας τελικά παράγουμε ένα σύστημα που μας υποδουλώνει στο χρήμα, την κίνηση του οποίου δεν μπορούμε να ελέγξουμε.
Η έννοια της ολότητας
Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Λούκατς η αντίληψη της ολότητας είναι η μεγάλη διαφορά μεταξύ της αστικής-φιλελεύθερης και της σοσιαλιστικής σκέψης, αφού η πρώτη μελέτησε τα φαινόμενα απομονωμένα. Στον Λόυκατς μόνο μέσω της ταξικής συνείδησης μπορούμε να φτάσουμε στην αντίληψη της ολότητας. Η μορφή που παίρνει η ταξική συνείδηση του προλεταριάτου είναι το κόμμα. Οπότε μόνο συμφωνώντας με το κόμμα μπορούμε να φτάσουμε στην αντίληψη της ολότητας, και κατ’επέκταση στην ταξική συνείδηση. «Το κόμμα είναι η ιστορική ενσάρκωση της ταξικής συνείδησης» (Lukacs, History and Class Consciousness, Merlin Press, σ. 41).
Η ταξική πάλη ξεκινάει με την διανοητική πρωτοπορία, την ελίτ που έχει το προνόμιο της «αυθεντικής ταξικής συνείδησης» (Ό.π., 80), δηλαδή το κόμμα να επιβάλει τις αποφάσεις της στις μάζες, οι οποίες δεν μπορούν να αναπτύξουν από μόνες τους ταξική συνείδηση. Τονίζει ότι η διαλεκτική σημαίνει ότι η πραγματικότητα είναι αντιφατική (Lukacs, Lenin, Verso, σ. 55), και ότι οι αντιφάσεις επιλύονται με την ανάληψη της κρατικής εξουσίας από την κεντρική επιτροπή του κόμματος. Υπάρχουν αντικειμενικές δυνάμεις, νόμοι-τάσεις την πορεία των οποίων οι μάζες δεν μπορούν να καταλάβουν. Κατά τη φιλοσοφία του η αστική δημοκρατία ανατρέπεται απλώς και μόνο επειδή αλλάζει η ελίτ που εξουσιάζει. Στον αστικό κοινοβουλευτισμό εξουσιάζουν οι εκπρόσωποι της αστικής τάξης (σήμερα τους λέμε τεχνοκράτες) ενώ στον κομμουνισμό η κεντρική επιτροπή του κομμουνιστικού κόμματος που υποτίθεται ότι κατέχει την αυθεντική ταξική συνείδηση.
Ο Λούκατς ακόλουθος της παραδοσιακής-φιλελεύθερης θεωρίας
Αξίζει να αντιπαραθέσει κανείς το ρόλο του διανοουμένου στον Μαξ Χορκχαίμερ, όπως αυτός περιγράφεται στο δοκίμιό του Η παραδοσιακή και κριτική θεωρία, με το ρόλο του κόμματος στον Λούκατς, το οποίο λειτουργεί ως διανοούμενος εφόσον έχει τη γνώση της ολότητας, όπως ο ίδιος λέει. Στον Χορκχάιμερ ο ρόλος του κριτικού, διαλεκτικά σκεπτόμενου διανοουμένου δεν είναι να δώσει σιγουριά στον προλετάριο, να τον κάνει να αισθανθεί σταθερότητα ή βεβαιότητα. Αντίθετα είναι να τον βοηθήσει να καταλάβει ότι στον καπιταλισμό είναι αναπόφευκτη η ύπαρξη του αισθήματος του παράλογου, της αβεβαιότητας, της πίστης ότι οι αντιφάσεις δεν είναι σίγουρο ότι θα επιλυθούν και ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε πώς ακριβώς θα επιλυθούν. Στόχος του είναι να πείσει ότι δεν θα πρέπει να ζητάμε προβλέψεις για το μέλλον ή μακρόπνοα σχέδια, όπως ένα σχέδιο Β, σε περίπτωση αποτυχίας του πρωταρχικού σχεδίου. Κατ’ επέκταση θα πρέπει να τονίσει ότι δεν θα πρέπει να περιμένουμε σωτήρες ή να εμπιστευόμαστε την όποια κεντρική επιτροπή του όποιου κόμματος που υποτίθεται ότι είναι η διανοητική πρωτοπορία. Έτσι, δεν χρειάζεται να αφομοιώνουμε την αποδιδόμενη ταξική συνείδηση από πουθενά. Αυτή η αντίληψη του κριτικού διανοουμένου μας οδηγεί στην παράδοση του συμβουλιακού κομμουνισμού, στην οποία ο Χορκχαίμερ εντάσσει τον εαυτό του. Αυτή συγκρούεται σφοδρά με αυτή του παραδοσιακού μαρξισμού, στην οποία ανήκει ο Λούκατς και την οποία ακολουθούν σε μικρό ή μεγάλο βαθμό τα αυτοαποκαλούμενα σοσιαλιστικά ή κομμουνιστικά κόμματα σήμερα.
Το άρθρο αποτελεί περίληψη της ακαδημαϊκής μου δημοσίευσης ‘Dialectics and Democracy in Georg Lukacs’ Marxism’ στο τρέχον τεύχος του Capital and Class. Όποιος επιθυμεί να διαβάσει αυτό το άρθρο μπορεί να μου στείλει email στο: vgrollios@gmail.com
