Η κρίση του καπιταλισμού συνοδεύεται από μια κρίση στην αστική σκέψη: η φιλοσοφία, οι οικονομικές επιστήμες, η ηθική – όλα βρίσκονται σε κρίση. Αντί της προηγούμενης αισιοδοξίας των αστών που δήλωναν με βεβαιότητα ότι ο καπιταλισμός είχε λύσει όλα τα προβλήματά του, τώρα κερδίζει έδαφος μια όλο και διευρυνόμενη κατάθλιψη. Όχι πολύ καιρό πριν, ο Γκόρντον Μπράουν ανήγγειλε θριαμβευτικά το τέλος των κρίσεων. Μετά από τη συντριβή του 2008 αναγκάστηκε να φάει τα λόγια του.
Το πιο πρόσφατο επεισόδιο της κρίσης του ευρώ δείχνει ότι η αστική τάξη δεν έχει ιδέα πώς να λύσει τα προβλήματα της Ελλάδας και της Ιταλίας, που με τη σειρά τους απειλούν το μέλλον του ευρωπαϊκού κοινού νομίσματος και ακόμη και την ίδια την ΕΕ. Αυτός είναι ένας πιθανός καταλύτης για μια νέα οικονομική κατάρρευση σε παγκόσμια κλίμακα, η οποία θα είναι ακόμα βαθύτερη από την κρίση του 2008.
Η πρόβλεψη του Μαρξ για την κρίση υπερπαραγωγής ρίχτηκε στο σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας. Όσοι επέμεναν στην άποψη του Μαρξ, ότι δηλαδή το καπιταλιστικό σύστημα σπαράσσεται από άλυτες αντιφάσεις και περιέχει μέσα του τους σπόρους της καταστροφής του, θεωρούνταν απλά ανίδεοι. Είχε η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης καταδείξει τελικά την αποτυχία του κομμουνισμού; Η ιστορία είχε τελειώσει τελικά με το θρίαμβο του καπιταλισμού ως του μόνου δυνατού κοινωνικοοικονομικού συστήματος;
Αυτό ήταν τότε. Αλλά σε διάστημα μόλις 20 ετών (όχι μια μεγάλη περίοδος στα χρονικά της ανθρώπινης κοινωνίας), ο τροχός της ιστορίας έχει γυρίσει 180 μοίρες. Και τώρα οι πρώην κριτικοί του Μαρξ και του μαρξισμού τραγουδάνε άλλο τραγούδι. Ξαφνικά, οι οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπόψη πράγματι. Το Das Kapital (Το Κεφάλαιο του Μαρξ) είναι τώρα «μπεστ σέλερ» στη Γερμανία. Ένας αυξανόμενος αριθμός οικονομολόγων ξεφυλλίζει τώρα τις σελίδες του, ελπίζοντας να βρει μια εξήγηση για το τι έχει πάει στραβά.
Κρίση στις αστικές οικονομικές επιστήμες
Ο λόγος για αυτή την παράξενη μεταστροφή δεν είναι δύσκολο να βρεθεί. Όλες οι θεωρίες των επίσημων αστών οικονομολόγων διαψεύστηκαν από τα γεγονότα. Οι οικονομολόγοι ήταν ανίκανοι να προβλέψουν έστω και ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά γεγονότα των τελευταίων τριάντα ετών. Δεν προέβλεψαν την παρούσα κρίση (στην πραγματικότητα, αρνήθηκαν την ίδια τη δυνατότητά να υπάρξει κρίση), αλλά σε τελική ανάλυση, δεν κατάφεραν να προβλέψουν και την ανάπτυξη που προηγήθηκε.
Κανένας πλέον δεν παίρνει σοβαρά τους αστούς οικονομολόγους. Δεν είναι απορίας άξιο ότι μερικές μεγάλες εταιρίες προτιμούν να συμβουλεύονται επαγγελματίες αστρολόγους πριν αποφασίσουν πού θα επενδυθούν τα χρήματά τους. Οι τελευταίοι ίσως να έχουν μεγαλύτερη αξία από τα έργα των αστών οικονομολόγων, σε κάθε περίπτωση το ποσοστό επιτυχίας τους δε θα έχει μεγάλη διαφορά.
Τον Ιούλιο του 2009, μετά την έναρξη της κρίσης, ο Economist πραγματοποίησε ένα σεμινάριο στο Λονδίνο για να συζητήσει το θέμα: «Τι πάει στραβά με την οικονομική επιστήμη». Αυτό αποκάλυψε ότι για ένα όλο και μεγαλύτερο αριθμό οικονομολόγων η επικρατούσα θεωρία δεν έχει καμία αξία. Ο βραβευμένος με Νόμπελ, Πωλ Κρούγκμαν, αναγνώρισε πραγματικά ότι «τα τελευταία 30 χρόνια, τα αποτελέσματα στην ανάπτυξη της μακροοικονομικής θεωρίας, στην καλύτερη περίπτωση, ήταν θεαματικά άχρηστα ή, στη χειρότερη περίπτωση, άμεσα επιβλαβή».
Αυτή η φράση αποτελεί ένα ταιριαστό επιτάφιο για τις θεωρίες της αστικής οικονομίας. Τίποτα που να έχει συμβεί από τότε δεν μας δίνει οποιοδήποτε λόγο να αμφιβάλουμε. Η ελληνική κρίση που απειλεί τώρα να τραβήξει το σύνολο της Ευρώπης στην άβυσσο, βυθίζει το ευρώ και διασπά ακόμη και την Ευρωπαϊκή Ένωση υπογραμμίζει εμφατικά την πλήρη ανικανότητα είτε των οικονομολόγων είτε των πολιτικών να προτείνουν μια λύση.
Στην πραγματικότητα, δεν έχουν καμία διέξοδο. Ότι και να κάνουν θα είναι λάθος. Ακόμα κι αν (όπως είναι αρκετά πιθανό) αποφασίσουν να ρίξουν χρήματα στην Ελλάδα, οι αγορές θα στρέψουν την προσοχή τους σε άλλες χώρες: Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία, Βέλγιο, ακόμη και Γαλλία. Μάταια παραπονιέται η Ανγκελα Μέρκελ για την «ανευθυνότητα» των οίκων αξιολόγησης. Αυτά είναι τα έργα της «ελεύθερης αγοράς», την οποία όλοι αποδέχονται. Δεν μπορείτε να αποδέχεστε την οικονομία της αγοράς και να παραπονιέστε για τα αποτελέσματά της.
Τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη κρίση, ο κόσμος οδεύει τώρα για μια νέα κατάρρευση, την οποία τίποτα δεν μπορεί να αποτρέψει. Τα εκατομμύρια των απλών ανθρώπων θα υποστούν τις συνέπειες. Η ανεργία θα εκτιναχθεί στα ύψη, σε επίπεδα που δεν έχουμε δει από τη δεκαετία του ’30 και το αναπόφευκτο αποτέλεσμα θα είναι η όξυνση της ταξικής πάλης παντού.
Ολόκληρα έθνη χρεοκοπούν
Η πρώτη φάση της κρίσης που άρχισε το 2008 χαρακτηρίστηκε από την κατάρρευση των μεγάλων τραπεζών. Ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ και του υπόλοιπου κόσμου σώθηκε μόνο χάρη στα ογκώδη πακέτα των δισεκατομμυρίων δολαρίων και ευρώ που δόθηκαν από το κράτος. Αλλά πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: τι απέμεινε από την παλιά ιδέα ότι η ελεύθερη αγορά, αν αφεθεί μόνη της, μπορεί να λύσει κάθε πρόβλημα; Τι απέμεινε από την παλιά ιδέα της μη επέμβασης του κράτους;
Η τεράστια χρηματοδότηση με δημόσιο χρήμα στις τράπεζες δεν έλυσε τίποτα. Η κρίση δεν έχει επιλυθεί. Έχει μετατοπιστεί απλώς επάνω στα κράτη. Το μόνο που συνέβη είναι ότι αντί ενός ογκώδους ελλείμματος τραπεζών έχουμε μια μεγάλη μαύρη τρύπα στο δημόσιο χρέος. Και ποιος θα πληρώσει για αυτό; Όχι βέβαια οι τραπεζίτες οι οποίοι έχουν πρωτοστατήσει στην παγκόσμια οικονομική καταστροφή, έχουν τσεπώσει τα βγαλμένα με αίμα χρήματα των φορολογουμένων και τώρα απολαμβάνουν τα κέρδη τους και χαρίζουν στα golden boys γενναιόδωρα μπόνους.
Όχι! Τα ελλείμματα, για τα οποία οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί παραπονιούνται τόσο πικρά, πρέπει να πληρωθούν από τα φτωχότερα και πιο ανυπεράσπιστα τμήματα της κοινωνίας. Ξαφνικά, δεν υπάρχουν καθόλου χρήματα για τους ηλικιωμένους, τους αρρώστους, τους ανέργους, αλλά υπάρχει πάντα άφθονο χρήμα για τους τραπεζίτες. Αυτό σημαίνει ένα καθεστώς μόνιμης λιτότητας. Αλλά αυτό δημιουργεί μόνο νέες αντιφάσεις. Με τη μείωση της ζήτησης μειώνεις και την αγορά και επιδεινώνεις έτσι την κρίση υπερπαραγωγής.
Τώρα οι οικονομολόγοι προβλέπουν μια νέα κατάρρευση, όταν τα νομίσματα και οι κυβερνήσεις θα καταρρεύσουν, απειλώντας το ίδιο το οικοδόμημα του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Και παρά τα όσα λένε οι πολιτικοί για την ανάγκη να συγκρατηθεί το έλλειμμα, τα χρέη, έχοντας φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη, δεν μπορούν να ξεπληρωθούν. Η Ελλάδα είναι ένα γραφικό παράδειγμα αυτού του γεγονότος. Το μέλλον θα οδηγήσει σε μια ακόμα βαθύτερη κρίση, κατάρρευση στο βιοτικό επίπεδο, νέα επίπονα μέτρα για τους εργαζομένους. Αυτό το μείγμα είναι η συνταγή για την όξυνση της ταξικής πάλης σε ένα ανώτερο επίπεδο. Είναι μια συστημική κρίση του καπιταλισμού σε μια παγκόσμια κλίμακα.
Δεύτερες σκέψεις
Τώρα τα γεγονότα έχουν βάλει λίγο μυαλό στα κεφάλια των αστών αναλυτών. Γράφονται όλων των ειδών τα άρθρα που απρόθυμα αναγνωρίζουν ότι ο Μαρξ είχε τελικά δίκιο. Πάρτε για παράδειγμα ένα πρόσφατο άρθρο του Τζον Γκρέι στο BBC, με τον τίτλο «Μια άποψη: Η επανάσταση του καπιταλισμού» (ειδήσεις BBC, 4 Σεπτεμβρίου 2011). Σε αυτό λέει:
«Σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης, πολλοί αρχίζουν να πιστεύουν ότι ο Μαρξ είχε δίκιο. Ο σπουδαίος Γερμανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα, ο οικονομολόγος άλλα και επαναστάτης, πίστευε ότι ο καπιταλισμός είναι εξαιρετικά ασταθής. Είχε μια εσωτερική τάση να παράγει ακόμα μεγαλύτερες κρίσεις, και σε βάθος χρόνου ήταν καταδικασμένος να καταστραφεί».
Αυτή η άποψη είναι μια από εκείνες, που άνθρωποι όπως ο Τζον Γκρέι στο παρελθόν θα είχαν γελοιοποιήσει. Τώρα, εντούτοις, αναγκάζονται να την αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα. Έτσι, ο κ. Γκρέι αποδέχεται τώρα αυτό που γίνεται όλο και περισσότερο εμφανές: ότι ο καπιταλισμός περιέχει μέσα του τους σπόρους της καταστροφής του, ότι είναι ένα άναρχο και χαοτικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από τις περιοδικές κρίσεις που ρίχνουν τους ανθρώπους στην εξαθλίωση και την ανεργία και προκαλούν κοινωνική και πολιτική αστάθεια.
Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι το πιο επίκαιρο βιβλίο που μπορεί να διαβάσει κανείς σήμερα. Είναι πραγματικά απίστευτο αν σκεφτεί κανείς ότι ένα βιβλίο που γράφτηκε πριν από 150 χρόνια μπορεί να δώσει μια εικόνα του κόσμου τον 21ο αιώνα τόσο ζωντανά. Τώρα ο Γκρέι αναγνωρίζει ότι το μανιφέστο έβλεπε πολύ μακριά:
«Εκείνη την εποχή, τίποτα δε φαινόταν πιο σταθερό από μια νέα κοινωνία που γεννιόταν. Ενάμιση αιώνα μετά βρισκόμαστε μπροστά στον κόσμο τον οποίο πρόβλεψε ο Μαρξ, όπου οι ζωές όλων είναι προσωρινές και μία ξαφνική καταστροφή μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή».
Ενώ βέβαια αρνιέται το σοσιαλισμό σαν μία λογική εναλλακτική, ο Γκρέι είναι υποχρεωμένος να αποδεχτεί ότι ο Μαρξ κατανόησε την καπιταλιστική οικονομία καλύτερα από τους αστούς και τους οικονομικούς ειδήμονες.
«Σε τελική ανάλυση, ο Μαρξ κατάλαβε πώς ο καπιταλισμός καταστρέφει την κοινωνική του βάση, τον τρόπο ζωής των μεσαίων τάξεων. Όταν υποστήριξε ότι ο καπιταλισμός θα βύθιζε τα μεσαία στρώματα στο επίπεδο ζωής των εργατών της εποχής του, ο Μαρξ περίμενε κάτι σαν αυτό που ζούμε τώρα».
Ολέθρια καταδίκη
Ανάμεσα σε όλα τα τμήματα της κοινωνίας υπάρχει το αίσθημα ότι οι ζωές μας εξουσιάζονται από δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό μας. Η κοινωνία βυθίζεται στο φόβο και την αβεβαιότητα, όπως παραδέχεται ο Γκρέι.
«Όμως έχουμε πολύ λίγο αποτελεσματικό έλεγχο πάνω στην πορεία της ζωής μας, και η αβεβαιότητα στην οποία πρέπει να ζήσουμε επιδεινώνεται από τις πολιτικές που καλούνται να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση. Μηδενικά επιτόκια παράλληλα με αυξανόμενες τιμές σημαίνουν ότι παίρνετε μια αρνητική επιστροφή στα χρήματά σας όσο έχετε σε κατάθεση το κεφάλαιό σας».
Η κατάσταση πολλών νέων είναι ακόμα χειρότερη. Η κρίση του καπιταλισμού έχει καταστροφικές επιπτώσεις πάνω στη νεολαία. Η ανεργία μεταξύ των νέων εκτινάσσεται στα ύψη παντού. Αυτός είναι ο λόγος για τις μαζικές διαδηλώσεις των φοιτητών στη Μεγάλη Βρετανία, για τις διαδηλώσεις των αγανακτισμένων στην Ισπανία, τις καταλήψεις σχολείων και σχολών στην Ελλάδα και επίσης για τις εξεγέρσεις στην Τυνησία και την Αίγυπτο, όπου περίπου το 75% των νέων είναι άνεργοι.
Μια ολόκληρη γενιά νέων θυσιάζεται στο βωμό του κέρδους. Όσοι στράφηκαν για σωτηρία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση διαπιστώνουν ότι αυτός ο δρόμος είναι κλειστός. Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου η τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν στο παρελθόν δωρεάν, τώρα οι νέοι διαπιστώνουν ότι προκειμένου να αποκτήσουν τις δεξιότητες που χρειάζονται, θα πρέπει να πληρώσουν αδρά.
Στο άλλο ηλικιακό άκρο, οι εργαζόμενοι που πλησιάζουν στην συνταξιοδότηση διαπιστώνουν ότι πρέπει να δουλέψουν περισσότερο και να πληρώσουν παραπάνω για μικρότερες συντάξεις που θα καταδικάσουν πολλούς στην ένδεια στα γηρατειά. Για νέους και μεγαλύτερους, η προοπτική που αντιμετωπίζουν είναι μια ζωή αβεβαιότητας.
Όλη η παλαιά υποκρισία των αστών για την ηθική και τις οικογενειακές αξίες έχει αποκαλυφθεί. Η επιδημία της ανεργίας, της έλλειψης στέγης, του χρέους και της ακραίας κοινωνικής ανισότητας που έχει μετατρέψει μια ολόκληρη γενιά σε παρίες, έχει υπονομεύσει ολόκληρες οικογένειες και έχει δημιουργήσει τον εφιάλτη της ένδειας, της απόγνωσης και της απελπισίας. Πάλι, με τα λόγια του Γκρέι:
«Όταν οι αποταμιεύσεις εξανεμίζονται, το να κάνεις οικονομία είναι ο δρόμος προς την καταστροφή. Είναι αυτός που δανείζεται χωρίς μέτρο και που δεν φοβάται την χρεοκοπία αυτός που επιβιώνει και ευημερεί… Σε μία κοινωνία που μεταμορφώνεται από τις δυνάμεις της αγοράς, οι παραδοσιακές αξίες είναι δυσλειτουργικές και όποιος δοκιμάζει να ζήσει με αυτές κινδυνεύει να καταστραφεί».
Το τόσο αγαπημένο επιχείρημα των αστών κοινωνιολόγων ότι η εργατική τάξη έχει πάψει να υπάρχει έγινε σκόνη. Την τελευταία περίοδο σημαντικά στρώματα της εργατικής τάξης που θεωρούσαν τους εαυτούς τους μεσαία τάξη έχουν προλεταριοποιηθεί. Οι δάσκαλοι, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι τραπεζοϋπάλληλοι κλπ… έχουν συρθεί στις τάξεις της εργατικής τάξης και του εργατικού κινήματος και τώρα αποτελούν μερικά από τα πιο μαχητικά του τμήματα.
Ο Γκρέι αποδέχεται ότι το επιχείρημα ότι «όλοι μπορούν να προοδεύσουν» και ότι «ανήκουμε όλοι στη μεσαία τάξη» έχει διαψευσθεί από τα γεγονότα. Γράφει:
«Στην πραγματικότητα, στη Μεγάλη Βρετανία, τις ΗΠΑ και πολλές άλλες αναπτυγμένες χώρες κατά τη διάρκεια των προηγούμενων 20 ή 30 ετών, έχει συμβεί ακριβώς το αντίθετο. Η εργασιακή ασφάλεια δεν υπάρχει πια, τα επαγγέλματα του παρελθόντος έχουν χαθεί κατά ένα μεγάλο μέρος και οι ισόβιες καριέρες είναι μακρινές αναμνήσεις.
Εάν οι άνθρωποι έχουν κάποιοι πλούτο στα χέρια τους, αυτός είναι τα σπίτια τους, αλλά οι τιμές των σπιτιών δεν αυξάνονται πάντα. Όταν η πίστωση είναι δύσκολη όπως είναι τώρα, οι τιμές παραμένουν στάσιμες για χρόνια. Μόνο μια, διαρκώς μειούμενη, μειοψηφία μπορεί να βασιστεί σε μια σύνταξη, με την οποία θα μπορούσε να ζήσει άνετα, και μόνο λίγοι έχουν αποταμιεύσεις.
Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ζουν χωρίς να έχουν ιδέα για το τι τους επιφυλάσσει το μέλλον. Η μεσαία τάξη πίστευε ότι η ζωή της θα εξελίσσονταν με ένα φυσιολογικό τρόπο. Κανείς όμως πλέον δεν περιμένει ότι η μία μέρα θα είναι καλύτερη από την προηγούμενη».
Αυτές οι λέξεις αντιπροσωπεύουν την ολέθρια καταδίκη του καπιταλιστικού συστήματος. Δείχνουν επίσης ότι οι κοινωνικές εφεδρείες της αντίδρασης έχουν μειωθεί δραστικά καθώς όλο και περισσότερο, τα ανώτερα στρώματα των εργατών κατρακυλούν στην παραδοσιακή εργατική τάξη. Στις πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις στην Ισπανία, και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, αυτά τα στρώματα ήταν στην πρώτη γραμμή της ταξικής πάλης.
«Ο Μαρξ για την αγορά»
Ο Μαρξ προέβλεψε ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη συγκέντρωση του κεφαλαίου, μια τεράστια συσσώρευση του πλούτου από τη μια πλευρά και ίση συσσώρευση φτώχειας, μιζέριας και αφόρητων βασάνων στην άλλη άκρη του κοινωνικού φάσματος. Για δεκαετίες αυτή η ιδέα ήταν ξεχασμένη από τους αστούς οικονομολόγους και κοινωνιολόγους που επέμεναν ότι η κοινωνία γίνεται όλο και πιο δίκαιη, ότι όλοι τώρα μετατρέπονται σε μεσαία τάξη. Τώρα όλες αυτές οι αυταπάτες έχουν διαλυθεί.
Πρόσφατα, το περιοδικό Businessweek δημοσίευσε ένα άρθρο με τον τίτλο «Ο Μαρξ για την Αγορά», προειδοποιώντας ότι ο Μαρξ είχε δίκιο για κάποια ζητήματα, αλλά στην ουσία κάνει λάθος και είναι επικίνδυνος. Εκφράζει την ανησυχία ότι «ο ζοφερός, επαναστάτης φιλόσοφος φαίνεται να βρίσκει υποστηρικτές σε κάθε νέα γενιά»:
«Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι ο γενειοφόρος (σ.σ. ο Μαρξ) σπάνια είχε καλύτερη αντιμετώπιση. Η τρέχουσα παγκόσμια οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει ένα νέο στρώμα θαυμαστών του. Το 2009, η επίσημη εφημερίδα του Βατικανού, L’Osservatore Romano, δημοσίευσε ένα άρθρο εγκωμιάζοντας τα ευρήματα του Μαρξ για την εισοδηματική ανισότητα, μια ξεχωριστή αναγνώριση, αν σκεφτούμε ότι ο Μαρξ θεωρούσε τη θρησκεία ως “το όπιο του λαού”. Στη Σαγκάη, το υπέρ-καπιταλιστικό κέντρο της κομμουνιστικής κατ’ όνομα Κίνας, το κοινό συνέρρευσε να παρακολουθήσει ένα μιούζικαλ του 2010 με βάση το Κεφάλαιο, το πιο φημισμένο έργο του Μαρξ. Στην Ιαπωνία, το Κεφάλαιο κυκλοφορεί πλέον και σε έκδοση κόμικ».
Προσθέτει: «Η μόδα για τον Μαρξ θα πρέπει να αναμένεται σε μια εποχή που οι ευρωπαϊκές τράπεζες στέκονται μπροστά στο γκρεμό της κατάρρευσης ενώ τα επίπεδα φτώχειας στις ΗΠΑ έχουν φθάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα».
«Όσο λανθασμένος ήταν ο Μαρξ για πολλά πράγματα και όσο ολέθρια ήταν η επιρροή του σε μέρη όπως η ΕΣΣΔ και η Κίνα, υπάρχουν κομμάτια στα ογκώδη γραπτά του, που είναι σοκαριστικά διορατικά. Ένας από τους σημαντικότερους ισχυρισμούς του Μαρξ ήταν ότι ο καπιταλισμός ήταν εγγενώς ασταθής. Αρκεί να δούμε τα πρωτοσέλιδα από την Ευρώπη- η οποία στοιχειώνεται από το φάντασμα μιας πιθανής ελληνικής χρεοκοπίας, μιας καταστροφής των τραπεζών, και της κατάρρευση του ενιαίου νομίσματος της Ευρωζώνης – για να καταλάβουμε ότι είχε δίκιο. Ο Μαρξ είχε διαγνώσει την αστάθεια του καπιταλισμού σε μια εποχή που οι σύγχρονοι και προγενέστεροί του, όπως ο Άνταμ Σμιθ και ο Τζον Στιούαρτ Μιλ, είχαν ως επί το πλείστον παρασυρθεί από την ικανότητά του συστήματος να εξυπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες».
Ο Τζορτζ Μάγκνους
Αρκετά με το Businessweek. Τώρα, ας διαβάσουμε τι έγραψε ο Τζορτζ Μάγκνους, ένας οικονομικός αναλυτής της τράπεζας UBS, στο άρθρο του με τον ενδιαφέροντα τίτλο: «Δώστε στον Καρλ Μαρξ μια ευκαιρία να σώσει την παγκόσμια οικονομία!».
Η UBS είναι μια ελβετική τράπεζα, που θεωρείται ένας πυλώνας της οικονομικής ευημερίας, με γραφεία σε περισσότερες από 50 χώρες και πάνω από 2 τρισεκατομμύρια δολάρια σε περιουσιακά στοιχεία. Ωστόσο, σε ένα δοκίμιο για το Bloomberg View, που δημοσιεύθηκε στις 28 Αυγούστου, ο Μάγκνους έγραψε ότι «η σημερινή παγκόσμια οικονομία έχει παράξενες ομοιότητες με αυτό που προέβλεψε ο Μαρξ». Στο άρθρο του, ξεκινά με την περιγραφή των προσπαθειών των φορέων χάραξης πολιτικής «που αγωνίζονται να κατανοήσουν το μπαράζ των χρηματοοικονομικών πανικών, διαμαρτυριών και άλλων δεινών που ταλανίζουν τον κόσμο» και προτείνει ότι θα έκαναν καλά να μελετήσουν τα έργα του Καρλ Μαρξ:
«Σκεφτείτε, για παράδειγμα, πώς εκδηλώνεται η πρόβλεψη του Μαρξ για την εγγενή σύγκρουση μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Όπως έγραψε στο Κεφάλαιο, οι εταιρείες στο “κυνήγι του κέρδους και της παραγωγικότητας θα οδηγηθούν φυσικά να χρειάζονται όλο και λιγότερους εργαζόμενους, δημιουργώντας ένα βιομηχανικό εφεδρικό στρατό από φτωχούς και τους ανέργους: Η συσσώρευση του πλούτου σε ένα πόλο είναι, ως εκ τούτου, την ίδια στιγμή συσσώρευση της αθλιότητας στον άλλο πόλο”».
Και συνεχίζει:
«Η διαδικασία που [ο Μαρξ] περιγράφει είναι ορατή σε όλο τον ανεπτυγμένο κόσμο, ιδιαίτερα στο πλαίσιο των προσπαθειών των αμερικανικών εταιρειών να μειώσουν το κόστος και να μειώσουν τις προσλήψεις, με αποτέλεσμα τα εταιρικά κέρδη των ΗΠΑ να αυξήσουν το μερίδιο τους σε σχέση με τη συνολική οικονομική παραγωγή στο υψηλότερο επίπεδο των τελευταίων έξι δεκαετιών, ενώ το ποσοστό ανεργίας ανέρχεται στο 9,1 τοις εκατό και οι πραγματικοί μισθοί είναι στάσιμοι».
«Η εισοδηματική ανισότητα στις ΗΠΑ, εν τω μεταξύ, βρίσκεται πολύ κοντά στο υψηλότερο επίπεδο από τη δεκαετία του 1920. Πριν από το 2008, η ανισότητα του εισοδήματος κρυβόταν από παράγοντες όπως η εύκολη πίστωση, η οποία επέτρεψε στα φτωχά νοικοκυριά να απολαύσουν ένα πιο εύπορο τρόπο ζωής. Τώρα το πρόβλημα δεν μπορεί άλλο να κρυφτεί».
Ο Μάγκνους επαναλαμβάνει επιδοκιμαστικά από ένα κομμάτι από τον Πρόλογο στη «Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας (1859)» του Μαρξ:
«Σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξης, οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής ή – αυτό εκφράζει απλώς το ίδιο πράγμα από νομική άποψη – με τις σχέσεις ιδιοκτησίας σε αυτό το πλαίσιο, στο οποίο έχουν λειτουργήσει μέχρι σήμερα».
Ο Μάγκνους λέει ότι αυτές οι γραμμές έχουν ιδιαίτερη σημασία για την παρούσα κατάσταση:
«Το απόσπασμα αυτό καταδεικνύει τη σημαντική ιδέα της σύγκρουσης ή των αναταράξεων, όταν συμβαίνουν γεγονότα που προκαλούν ανοικτά τη δύναμη, την εξουσία και τη νομιμότητα της υφιστάμενης πολιτικής και οικονομικής τάξης. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών, έχουμε δει μια σειρά από τέτοιες προκλήσεις στην Ευρωζώνη, τις ΗΠΑ, και ακόμη, σε εμβρυακή μορφή, στην Κίνα. Η πρόσφατη δραστηριότητα στις χρηματοπιστωτικές αγορές και η αύξηση των ασφαλίστρων κινδύνου αντικατοπτρίζει όχι μόνο την αύξηση της ανησυχίας σχετικά με την επιδείνωση της παγκόσμιας οικονομίας, αλλά και τη μείωση εμπιστοσύνης ότι η πολιτική ελίτ είναι ικανή να αντιμετωπίσει τα προβλήματα».
Ο Μάγκνους δέχεται ότι η παρούσα κρίση είναι μια κρίση υπερπαραγωγής, αν και την μπερδεύει με την κεϋνσιανή έννοια της υπο-απορρόφησης – μια εντελώς διαφορετική (και λανθασμένη) ιδέα:
«Ο Μαρξ επεσήμανε επίσης το παράδοξο της υπερπαραγωγής και της υποκατανάλωσης: Όσο περισσότεροι άνθρωποι υποβιβάζονται στη φτώχεια, τόσο λιγότερο θα είναι σε θέση να καταναλώσουν όλα τα αγαθά και τις υπηρεσίες που παράγουν οι επιχειρήσεις. Όταν μία εταιρεία μειώνει το κόστος για να αυξήσει τα κέρδη, είναι έξυπνη, αλλά όταν το κάνουν όλοι, υπονομεύουν και την δημιουργία εισοδήματος και την πραγματική ζήτηση, στα οποία βασίζονται τα έσοδα και τα κέρδη».
«Το πρόβλημα είναι ιδιαίτερα εμφανές στον αναπτυγμένο κόσμο. Έχουμε μια σημαντική ικανότητα παραγωγής, αλλά παράλληλα, στις μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος ομάδες, παρατηρείται ευρεία οικονομική ανασφάλεια και χαμηλά ποσοστά κατανάλωσης. Το αποτέλεσμα είναι ορατό και στις ΗΠΑ, όπου οι κατασκευές κατοικιών και οι πωλήσεις αυτοκινήτων παραμένουν περίπου μειωμένες κατά 75% και 30% χαμηλότερα από τις κορυφές τους το 2006, αντίστοιχα».
«Όπως το έθεσε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο: “Ο τελικός λόγος για τις κρίσεις παραμένει πάντα η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών”».
Φυσικά, ο Μάγκνους τάσσεται υπέρ της κεϋνσιανής λύσης για την κρίση: αν οι καπιταλιστές (ή το κράτος) έδιναν λίγα περισσότερα χρήματα στους εργαζόμενους, αν προχωρήσουν στην ελάφρυνση του βάρους του χρέους των νοικοκυριών, την αναδιάρθρωση του χρέους υποθηκών, αρκεί έστω και να μπορούσε να υπάρξει κάποια άφεση χρέους, αν οι τράπεζες δανείζουν με περισσότερα χρήματα τις μικρές επιχειρήσεις, εάν οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες δαπανήσουν χρήματα για προγράμματα υποδομών, αν οι Ευρωπαίοι πιστωτές ήταν πιο ευγενικοί προς τους Έλληνες – τότε όλα θα ήταν καλά.
Μακάρι… Αν οι χοίροι είχαν φτερά να πετάξουν! Και αυτοί οι οικονομολόγοι κατηγορούν τους μαρξιστές ότι είναι ουτοπιστές! Με όλα αυτά που ζητά ο κ. Μάγκνους από τους καπιταλιστές, ουσιαστικά τους ζητά να συμπεριφέρονται λιγότερο σαν καπιταλιστές, και περισσότερο σαν Άγιοι. Είναι σαν να ζητάς από μια τίγρη να φάει σαλάτα αντί για σάρκα. Γνωρίζουμε πως η τίγρη θα αντιδράσει σε αυτή την ευχάριστη πρόταση. Και ξέρουμε πως οι τραπεζίτες και καπιταλιστές θα αντιδράσουν επίσης. Περιττό να πούμε ότι αυτή η κεϋνσιανή ηλιθιότητα δεν έχει απολύτως τίποτα κοινό με τις ιδέες του Καρλ Μαρξ.
Όπως σημειώνει ο Magnus, ο Μαρξ προέβλεψε ότι οι επιχειρήσεις θα χρειάζονται λιγότερους εργαζομένους, λόγω της βελτιωμένης παραγωγικότητας, δημιουργώντας ένα «βιομηχανικό εφεδρικό στρατό» ανέργων, του οποίου η ύπαρξη θα ασκεί καθοδική πίεση στους μισθούς των εργαζομένων.
Όπως το άρθρο από το BusinessWeek, τόνισε: «Είναι δύσκολο να το αρνηθεί αυτό κανείς αυτές τις μέρες, δεδομένου ότι το ποσοστό ανεργίας στις ΗΠΑ εξακολουθεί να είναι πάνω από 9 τοις εκατό. Στις 13 Σεπτεμβρίου, η Υπηρεσία Απογραφής των ΗΠΑ κυκλοφόρησε στοιχεία που δείχνουν ότι από το 1973 έως το 2010, το μεσαίο εισόδημα των πλήρους απασχόλησης ανδρών, ηλικίας 15 ετών και άνω. Η κατάσταση των εργατών στις ΗΠΑ δεν έχει φτάσει ακόμα στο βαθμό των “μισθών επιβίωσης” και τη “συσσώρευση της αθλιότητας” που υποστήριξε ο Μαρξ. Αλλά δε βρίσκονται και σε καλύτερη κατάσταση».
Ο Νουριέλ Ρουμπινί
Στις 11 Αυγούστου, η Wall Street Journal δημοσίευσε μια συνέντευξη με τον γνωστό οικονομολόγο Δρ Νουριέλ Ρουμπινί, γνωστό στους συναδέλφους του οικονομολόγους για την πρόβλεψή της οικονομικής κρίσης του 2008. Υπάρχει ένα βίντεο από αυτή την εξαιρετική συνέντευξη, η οποία αξίζει να μελετηθεί προσεκτικά, γιατί δείχνει την σκέψη των πιο διορατικών στρατηγών του κεφαλαίου.
Ο Ρουμπινί είναι πολύ επιφυλακτικός ως προς την ικανότητα των κυβερνήσεων και των κεντρικών τραπεζών να αποτρέψουν μια νέα οικονομική κατάρρευση, πόσο μάλλον να βγούμε από την παρούσα ύφεση. Δεν πιστεύει ότι μια νέα περίοδος ποσοτικής χαλάρωσης (τύπωμα χρήματος, δηλαδή), τα χαμηλότερα επιτόκια, ή οποιοδήποτε από τα άλλα προτεινόμενα μέτρα, θα κάνει κάποια διαφορά: «Αν οι άνθρωποι δε θέλουν να δανειστούν» ρωτά, «τι θα κερδίσουν από τη μείωση των επιτοκίων»;
Υποστηρίζει ότι η αλυσίδα της πίστωσης έχει σπάσει, και ότι ο καπιταλισμός έχει εισέλθει σε ένα φαύλο κύκλο όπου η πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα (υπερπαραγωγή), η μείωση της ζήτησης των καταναλωτών και τα υψηλά επίπεδα του χρέους ενισχύουν την έλλειψη εμπιστοσύνης στο επενδυτικό κοινό, και αυτό με τη σειρά του αντανακλάται στην απότομη πτώση των χρηματιστηρίων, την πτώση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων και την κατάρρευση της πραγματικής οικονομίας.
Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η οικονομία της αγοράς δεν μπορεί να αποφύγει την ύφεση, επειδή «δεν υπάρχει αρκετή τελική ζήτηση». Αναφέρει περαιτέρω ότι, αυτή η έλλειψη ζήτησης οφείλεται σε μια μακρά περίοδο κατά την οποία, το κεφάλαιο έχει συμπιέσει τους όρους εργασίας, και το μερίδιο των κερδών έχει επεκταθεί σε βάρος των μισθών. Επισημαίνει την ένταση της εκμετάλλευσης, τη στάση ή την πτώση των πραγματικών μισθών, καθώς και τα πρωτοφανή επίπεδα ανισότητας ως κεντρικής σημασίας για την κατάσταση της ταραχώδη οικονομία του κόσμου.
Όπως και όλοι οι άλλοι οικονομολόγοι, ο Ρουμπινί δεν έχει καμία πραγματική λύση στην παρούσα κρίση, εκτός των χρηματικών ενέσεων από τις κεντρικές τράπεζες να αποφευχθεί άλλη μια κατάρρευση. Αλλά παραδέχθηκε ειλικρινά, ότι η νομισματική ενίσχυση από μόνη της δεν είναι αρκετή, ενώ οι επιχειρήσεις και οι κυβερνήσεις δε βοηθούν.
Η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες εφαρμόζουν προγράμματα λιτότητας για να σώσουν τις υπερχρεωμένες οικονομίες τους, ενώ θα έπρεπε αντίθετα να ρίξουν περισσότερα χρήματα στην οικονομία, είπε. Τα συμπεράσματά του δεν θα μπορούσε να είναι πιο απαισιόδοξα: «Ο Καρλ Μαρξ είχε δίκιο, σε κάποιο σημείο ο καπιταλισμός μπορεί να καταστρέψει τον εαυτό του», δήλωσε ο Ρουμπινί. «Νομίζαμε ότι οι αγορές λειτουργούν. Κάναμε λάθος».
Με την περικοπή των μισθών, έχουν μειώσει την αγορά, με αποτέλεσμα να μειώνεται η τελική ζήτηση και να οδηγεί σε υπερπαραγωγή (πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα) σε παγκόσμια κλίμακα: «Επειδή δεν μπορούμε να διατηρήσουμε τη μετατόπιση του εισοδήματος από την εργασία στο κεφάλαιο, χωρίς να έχουμε πλεονάζουσα παραγωγική ικανότητα και έλλειψη συνολικής ζήτησης. Και αυτό είναι που συμβαίνει», είπε ο οικονομολόγος.
Ο Ρουμπινί προέβλεψε ότι υπάρχουν περισσότερες από 50% πιθανότητες μιας άλλης παγκόσμιας ύφεσης και τους επόμενους δύο με τρεις μήνες θα αποκαλυφθεί η κατεύθυνση της οικονομίας: «Βρισκόμαστε στάσιμοι αυτή τη στιγμή, και δεν ξέρουμε αν θα κινηθούμε προς τα πάνω, ή προς τα κάτω», είπε.
Ο δημοσιογράφος της WSJ, μέχρι τώρα ανήσυχος, ρώτησε τον Ρουμπινί εάν πιστεύει ότι η πτώση του καπιταλισμού είναι επικείμενη. Εκείνος απάντησε: «Δεν είμαστε ακόμη εκεί», αλλά κατέστησε σαφές ότι ο ίδιος νομίζει ότι βρισκόμαστε στο δρόμο προς μια «δεύτερη έκδοση της Μεγάλης Ύφεσης».
Ήταν λάθος ο Μαρξ σχετικά με την επανάσταση;
Σε αντίθεση με την παρήγορη εικόνα που χρησιμοποιείται για να παρουσιαστεί το καπιταλιστικό σύστημα, ως αυτό που προσφέρει ένα ασφαλές και ευτυχισμένο μέλλον για όλους, βλέπουμε την πραγματικότητα ενός κόσμου στον οποίο εκατομμύρια υποφέρουν από τη φτώχεια και την πείνα, ενώ οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι κάθε μέρα: Ας επιστρέψουμε στο άρθρο του Τζον Γκρέι:
«Μια μικροσκοπική μειοψηφία έχει συσσωρεύσει τεράστιο πλούτο, αλλά ακόμη και αυτή έχει φευγαλέα και αδύναμα χαρακτηριστικά. Στη βικτοριανή εποχή, οι πολλοί πλούσιοι θα μπορούσαν να αντέξουν οικονομικά να χαλαρώσουν, με την προϋπόθεση ότι ήταν συντηρητικοί στον τρόπο που επένδυαν τα χρήματά τους. Όταν οι ήρωες των μυθιστορημάτων του Ντίκενς έπαιρναν επιτέλους την κληρονομιά τους, μπορούσαν να ζήσουν άνετα για πάντα».
«Σήμερα δεν υπάρχει καταφύγιο ασφάλειας. Οι αδυναμίες της αγοράς είναι τέτοιες που κανείς δεν μπορεί να ξέρει τι θα έχει αξία ακόμη και μετά από λίγα χρόνια».
«Αυτή η κατάσταση διαρκούς αναταραχής είναι η διαρκής επανάσταση του καπιταλισμού και νομίζω ότι πρόκειται να την δούμε σε οποιαδήποτε μέλλον που ρεαλιστικά μπορεί να φανταστεί κανείς. Είμαστε μόνο στο πρώτο τμήμα της διαδρομής μέσα από μια οικονομική κρίση που θα φέρει τον κόσμο ανάποδα».
Τι συμπέρασμα αντλεί ο Γκρέι από όλα αυτά; Μόνο αυτό: ότι ο καπιταλισμός είναι η ίδια η καταστροφή: «Ο καπιταλισμός έχει οδηγήσει σε μια επανάσταση, αλλά όχι αυτή που περίμενε ο Μαρξ. Ο φλογερός Γερμανός στοχαστής μίσησε τον αστικό κόσμο και κοίταξε προς τον κομμουνισμό για να τον καταστρέψει. Και ακριβώς όπως είχε προβλέψει, ο αστικός κόσμος έχει καταστραφεί».
Στη συνέχεια, όμως, προσθέτει: «δεν ήταν ο κομμουνισμός που κατέστρεψε τον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός κατέστρεψε τους αστούς». Αυτό είναι ένα πολύ περίεργο συμπέρασμα. Η αστική τάξη δεν έχει καθόλου «καταστραφεί», να χρησιμοποιήσουμε τη μελοδραματική ορολογία του Γκρέι. Είναι πάρα πολύ ζωντανή. Κρατά στα χέρια της τη γη, τις τράπεζες και τις μεγάλες επιχειρήσεις. Παίρνει όλες τις σημαντικές αποφάσεις που επηρεάζουν τις ζωές και τις τύχες εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη.
Οι άνθρωποι σαν τον Γκρέι αναγκάστηκαν να παραδεχθούν αυτό που δεν μπορούν πια να αρνούνται. Ναι, το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε κρίση. Όλοι το γνωρίζουν αυτό. Αλλά ποιο είναι το αντίδοτο στην κρίση; Αν ο καπιταλισμός είναι ένα αναρχικό και χαοτικό σύστημα που αναπόφευκτα καταλήγει σε κρίσεις, τότε πρέπει κανείς να συμπεράνει ότι για να εξαλειφθούν οι κρίσεις, είναι απαραίτητο να καταργηθεί το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα.
Αυτό που ο Γκρέι και οι άνθρωποι σαν κι αυτόν δεν μπορούν να δεχθούν είναι ότι η κρίση του καπιταλισμού μπορεί και θα τελειώσει με τη σοσιαλιστική επανάσταση: «Ο Μαρξ εξέφρασε την ικανοποίησή για την αυτοκαταστροφή του καπιταλισμού. Ήταν σίγουρος ότι θα προκύψει μια λαϊκή επανάσταση, που θα φέρει ένα κομμουνιστικό σύστημα σε λειτουργία, που θα ήταν πιο παραγωγικό και πολύ πιο ανθρώπινο. Ο Μαρξ έκανε λάθος για τον κομμουνισμό. Εκεί που ήταν προφητικά σωστός ήταν στην αντίληψη του για την επανάσταση του καπιταλισμού. Δεν είναι μόνο η ενδημική αστάθεια του καπιταλισμού, την οποία αναγνώρισε, αν και μόνο από αυτή την άποψη ήταν πολύ πιο διορατικός από τους περισσότερους οικονομολόγους στην εποχή του και τη δική μας».
Έχετε σοβαρά φανταστεί ότι μια κρίση, που ρίχνει όλο τον κόσμο στο χάος, που καταδικάζει εκατομμύρια ανθρώπους στην ανεργία, τη φτώχεια και την απελπισία, που στερεί από τους νέους το μέλλον τους και καταστρέφει την υγεία, τη στέγαση, την εκπαίδευση και τον πολιτισμό – ότι όλα αυτά μπορεί να συμβούν χωρίς να οδηγήσουν σε μια κοινωνική και πολιτική κρίση; Δεν μπορείτε να δείτε ότι η κρίση του καπιταλισμού είναι η προετοιμασία των συνθηκών για την επανάσταση παντού;
Αυτό δεν είναι πλέον μια θεωρητική πρόταση. Είναι ένα γεγονός. Αν πάρουμε μόνο τους τελευταίους δώδεκα μήνες, τι βλέπουμε; Επαναστατικά κινήματα έχουν συμβεί σε μία χώρα μετά την άλλη: Τυνησία, Αίγυπτος, Ελλάδα, Ισπανία. Ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουμε το κίνημα καταλήψεων και τις προηγούμενες μαζικές διαδηλώσεις στο Ουισκόνσιν.
Αυτά τα δραματικά γεγονότα είναι σαφής έκφραση του γεγονότος ότι η κρίση του καπιταλισμού παράγει μια μαζική αντίδραση σε παγκόσμια κλίμακα, και ότι ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων έχουν αρχίσει να βγάζουν επαναστατικά συμπεράσματα. Αυτό συνοψίστηκε από τον Μάικλ Μουρ στο BBC Newsnight, που δήλωσε ότι «ο καπιταλισμός πρέπει να τερματιστεί».
«Τα δυτικά κράτη είναι έτοιμα για την επανάσταση»
Αυτό αναγνωρίζεται από ορισμένους τουλάχιστον από τους στρατηγούς του κεφαλαίου, όπως τον Άντριου Ουίταμ Σμιθ, οικονομικό δημοσιογράφο και ιδρυτή της Independent. Την Πέμπτη 20 Οκτωβρίου, έγραψε ένα άρθρο με τίτλο: «Τα δυτικά έθνη είναι τώρα ώριμα για την επανάσταση». Γράφει:
«Αν θα υπάρξει ένα επαναστατικό ξέσπασμα, δε θα υπάρξει μεγάλη προειδοποίηση. Γράφοντας για τις Ευρωπαϊκές επαναστάσεις του 1848, για παράδειγμα, ένας ιστορικός σημείωσε πρόσφατα ότι: “Στις αρχές του 1848 κανείς δεν πίστευε ότι η επανάσταση ήταν επικείμενη”. Τώρα ο λόγος που αναφέρω το 1848 οφείλεται στο γεγονός ότι αυτή η ημερομηνία συνεχώς γυρίζει στο μυαλό μου, καθώς οι διαμαρτυρίες κατά του σύγχρονου καπιταλισμού έχουν εξαπλωθεί παντού στον κόσμο».
«Δεν αναφέρομαι στο Παρίσι του 1968. Ούτε την περίοδο από το 1917-1921, όταν, στο χάος μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η εργατική εξουσία εγκαταστάθηκε προσωρινά σε ορισμένες γερμανικές πόλεις. Αντ’ αυτού αναφέρομαι στο 1848, όταν σε μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ευρώπης, οι λαοί βγήκαν στους δρόμους σε αυτό που ονομάστηκε η Άνοιξη των Εθνών, ή Άνοιξη των λαών ή το έτος της Επανάστασης».
Ο Ουίταμ Σμιθ, ο οποίος παραδέχεται «τον αποτροπιασμό του για την προοπτική να έλθει η επανάσταση προς το μέρος του», ωστόσο, πιστεύει ότι υπάρχει «ένας καλός λόγος για τον οποίο θα πρέπει να φοβόμαστε»: το αφόρητο χάσμα που έχει αναπτυχθεί μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Παραθέτει το σύνθημα από το κίνημα «Καταλάβετε την Wall Street»: «Το ένα πράγμα που όλοι έχουμε από κοινού είναι ότι είμαστε το 99 % που δεν θα ανεχτεί την απληστία και τη διαφθορά του 1%». Και συνεχίζει:
«Τα τελευταία 25 χρόνια, το χάσμα μεταξύ των εισοδημάτων των πλουσίων και των φτωχών σταθερά διευρύνεται. Η διαφορά η οποία άρχισε να αναπτύσσεται στις ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο στα τέλη της δεκαετίας του 1970, έχει εξαπλωθεί. Μια μελέτη του ΟΟΣΑ που δημοσιεύθηκε τον Μάιο έδειξε ότι χώρες όπως η Δανία, η Γερμανία και η Σουηδία, οι οποίες είχαν παραδοσιακά χαμηλή ανισότητα, δεν έχουν πλέον γλιτώσει».
«Το αποτέλεσμα είναι ότι στη βιομηχανική Δύση το μέσο εισόδημα του πλουσιότερου 10% του πληθυσμού είναι περίπου εννέα φορές μεγαλύτερο από εκείνο του φτωχότερου 10%. Αυτή είναι μια τεράστια διαφορά. Και αν η σύγκριση γίνεται ανάμεσα, ας πούμε, στην αμοιβή των διευθυντικών στελεχών των μεγάλων εταιρειών σε σύγκριση με εκείνη του προσωπικού τους, το χάσμα είναι εκπληκτικό. Σε πολλές περιπτώσεις, οι διευθυντές κερδίζουν 200 φορές περισσότερα από ό, τι οι χαμηλότερα αμειβόμενοι εργαζόμενοί τους. Σε κάποιο σημείο, αυτή η υπερβολική διαφορά πρόκειται να προκαλέσει πρόβλημα. Έχει έρθει εκείνη η στιγμή;»
«Για να επιστρέψουμε και πάλι στο 1848. Σε άλλο σημείο, ο καθηγητής Στερνς γράφει ότι οι περισσότερες από τις επαναστάσεις του 1848 ξέσπασαν μάλλον τυχαία. Υπήρχε συνήθως μια σύντομη, συγχυσμένη περίοδος αιτημάτων και διαδηλώσεων, κατά την οποία η κυβερνητική αβεβαιότητα βοήθησε να παρατείνει την ένταση».
Υπάρχουν σαφείς ομοιότητες ανάμεσα σε εκείνη την περίοδο και την κατάσταση που βλέπουμε τώρα. Ότι το σημερινό κίνημα διαμαρτυρίας βρίσκεται σε σύγχυση στους στόχους του είναι προφανής. Ωστόσο, αντανακλά μια γενική διάθεση του θυμού που συσσωρεύεται κάτω από την επιφάνεια και το οποίο αργά ή γρήγορα πρέπει να βρει μια διέξοδο. Μια δημοσκόπηση του περιοδικού TIME έδειξε μερικά ενδιαφέροντα αποτελέσματα:
«Στις ΗΠΑ το 54% έχει μια θετική γνώμη για το κίνημα των αγανακτισμένων, το 79% πιστεύει ότι το χάσμα μεταξύ πλουσίων και φτωχών έχει γίνει πάρα πολύ μεγάλο, το 68% πιστεύει ότι οι πλούσιοι πρέπει να πληρώσουν περισσότερους φόρους, μόνο 27% έχει θετική γνώμη για το “Tea Party”».
Φυσικά, είναι πάρα πολύ νωρίς για να μιλήσει κανείς για μια επανάσταση στις ΗΠΑ. Αλλά είναι σαφές ότι η κρίση του καπιταλισμού παράγει μια αυξανόμενη διάθεση της κριτικής μεταξύ ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού. Ήδη βλέπουμε μαζικές κινητοποιήσεις. Κάποιος μπορεί να πει ότι αυτές οι μαζικές διαδηλώσεις στερούνται ένα σαφές πρόγραμμα, και αυτό είναι γεγονός. Αλλά αυτά τα κινήματα είναι σίγουρα αντικαπιταλιστικά και αργά η γρήγορα, στη μια ή την άλλη χώρα, το ζήτημα της ανατροπής του καπιταλισμού θα τεθεί.
Δεν υπάρχει εναλλακτική;
Οι αστοί οικονομολόγοι είναι τόσο στενόμυαλοι που προσκολλώνται στο καπιταλιστικό σύστημα ακόμα και όταν αναγκάζονται να αναγνωρίσουν ότι είναι ανίατο και καταδικασμένο να καταρρεύσει. Να φανταστεί κανείς ότι η ανθρώπινη φυλή είναι ανίκανη να βρει μια βιώσιμη εναλλακτική λύση σε αυτό σάπιο, το αλλοιωμένο και εκφυλισμένο σύστημα είναι ειλικρινά μια προσβολή για την ανθρωπότητα.
Είναι πραγματικά αλήθεια ότι δεν υπάρχει καμία εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό; Όχι, αυτό δεν είναι αλήθεια. Η εναλλακτική λύση είναι ένα σύστημα βασισμένο στην παραγωγή για τις ανάγκες των πολλών και όχι το κέρδος των λίγων, ένα σύστημα που αντικαθιστά το χάος και την αναρχία με τον αρμονικό προγραμματισμό, ένα σύστημα που αντικαθιστά την κυριαρχία μιας μειονότητας πλούσιων παρασίτων με την κυριαρχία της πλειοψηφίας εκείνων που παράγουν όλο τον πλούτο της κοινωνίας. Το όνομα αυτής της εναλλακτικής λύσης είναι σοσιαλισμός.
Κάποιος μπορεί να μείνει πάνω στις λέξεις και τις ταμπέλες, αλλά το όνομα αυτού του συστήματος είναι σοσιαλισμός «όχι η γραφειοκρατική και ολοκληρωτική καρικατούρα στη σταλινική Ρωσία», αλλά μια γνήσια δημοκρατία βασισμένη στην ιδιοκτησία, τον έλεγχο και τη διαχείριση των παραγωγικών δυνάμεων από την εργατική τάξη. Είναι αυτή η ιδέα πραγματικά τόσο πολύ δύσκολη στην κατανόηση; Είναι πραγματικά τόσο ουτοπικό να πιστεύει κανείς η ανθρώπινη φυλή μπορεί να πάρει τη μοίρα της στα χέρια της και να διοικήσει την κοινωνία βάσει ενός δημοκρατικού σχεδίου στην παραγωγή;
Η ανάγκη για μια σοσιαλιστική σχεδιασμένη οικονομία δεν είναι μια εφεύρεση του Μαρξ ή οποιουδήποτε άλλου φιλοσόφου. Προκύπτει από την αντικειμενική αναγκαιότητα. Η δυνατότητα του παγκόσμιου σοσιαλισμού απορρέει από τις αντικειμενικές συνθήκες του καπιταλισμού. Το μόνο που χρειάζεται να κάνει η εργατική τάξη, που αποτελεί την πλειοψηφία της κοινωνίας, είναι να αναλάβει τη διεύθυνση της κοινωνίας, να απαλλοτριώσει τις τράπεζες και τα γιγαντιαία μονοπώλια και να κινητοποιήσει τις απέραντες αχρησιμοποίητες παραγωγικές δυνάμεις για να λυθούν τα προβλήματα της κοινωνίας.
Οι λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε υπάρχουν ήδη. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 200 ετών ο καπιταλισμός έχει δημιουργήσει κολοσσιαίες παραγωγικές δυνάμεις. Αλλά είναι ανίκανος να χρησιμοποιήσει αυτήν την δυνατότητα πλήρως. Η παρούσα κρίση είμαι μόνο η εκδήλωση του γεγονότος ότι η βιομηχανία, η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν αναπτυχθεί σε τέτοιο σημείο που δεν μπορούν να χωρέσουν στα στενά όρια της ατομικής ιδιοκτησίας και του έθνους κράτους.
Πριν από είκοσι χρόνια, ο Φράνσις Φουκουγιάμα μίλησε για το τέλος της ιστορίας. Αλλά η ιστορία δεν έχει τελειώσει. Στην πραγματικότητα, η πραγματική ιστορία του είδους μας θα αρχίσει μόνο όταν βάλουμε ένα τέλος στη σκλαβιά της ταξικής κοινωνίας και πάρουμε στα χέρια μας τον έλεγχο των ζωών μας και των πεπρωμένων μας. Αυτό είναι στη πραγματικότητα ο σοσιαλισμός: Το άλμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας.
Η παρούσα κρίση είναι μόνο μια εκδήλωση της επανάστασης των παραγωγικών δυνάμεων ενάντια στους ασφυκτικούς περιορισμούς. Μόλις η βιομηχανία, η γεωργία, η επιστήμη και η τεχνολογία απελευθερωθούν από τους ασφυκτικούς περιορισμούς του καπιταλισμού, οι παραγωγικές δυνάμεις θα ήταν σε θέση να ικανοποιήσουν όλες τις ανθρώπινες ανάγκες χωρίς δυσκολία.
Για πρώτη φορά στην ιστορία, θα ανοίγονταν μπροστά στην ανθρωπότητα απεριόριστες δυνατότητες. Μια γενική μείωση των ωρών απασχόλησης θα παρείχε την υλική βάση για μια γνήσια πολιτιστική επανάσταση. Ο πολιτισμός, η τέχνη, η μουσική, η λογοτεχνία και η επιστήμη θα ανυψώνονταν σε αφάνταστα ύψη.
Άλαν Γουντς
Λονδίνο 16/11/2011
Μετάφραση: Ηλίας Κυρούσης
