Η ανάγκη για τη διαλεκτική
Η διαλεκτική μας διδάσκει να μελετούμε τα πράγματα σε κίνηση, όχι στατικά, στη ζωή τους, όχι στο θάνατο τους. Κάθε ανάπτυξη έχει τις ρίζες της σε προηγούμενα στάδια, και με τη σειρά της είναι το έμβρυο και το σημείο εκκίνησης για τις νέες εξελίξεις – ένα ατέρμονο πλέγμα σχέσεων που ενισχύει και διαιωνίζει το ένα το άλλο. Ο Χέγκελ ανέπτυξε ήδη την ιδέα αυτή στη Λογική και σε άλλα έργα. Η διαλεκτική μας διδάσκει να μελετούμε τα πράγματα και τις διαδικασίες σε όλες τις αλληλοσυνδέσεις τους. Αυτό είναι σημαντικό ως μεθοδολογία σε τομείς όπως η μορφολογία των ζώων. Δεν είναι δυνατόν να τροποποιηθεί ένα τμήμα της ανατομίας χωρίς να προξενήσει αλλαγές σε όλα τα άλλα. Και εδώ υπάρχει μια διαλεκτική σχέση.
Οι γενικές τάσεις στην κοινωνία μπορεί να βρουν την έκφραση τους στην ιδεολογία, συμπεριλαμβανομένης της επιστήμης. Και οι αντιδραστικές ιδέες μπορούν να εκφραστούν στην επιστήμη, για παράδειγμα, ορισμένες θεωρίες στον τομέα της γενετικής προσπαθούν να δώσουν μια επιστημονική βάση για τον ρατσισμό. Τα τελευταία χρόνια η κρίση της αστικής ιδεολογίας έχει εκφραστεί, μεταξύ άλλων, μέσω μιας γενικευμένης μετατόπισης προς τον ιδεαλισμό, το μυστικισμό και τη δεισιδαιμονία. Ένας από τους σκοπούς αυτού του βιβλίου ήταν να εντοπίσει και να καταπολεμήσει αυτές τις τάσεις. Αυτό είναι επίσης ένα φιλοσοφικό ζήτημα.
Στην περίοδο που ζούμε η φιλοσοφία έχει πάρει ένα πολύ κακό όνομα και όχι άδικα. Διαβάζοντας τους αστούς φιλοσόφους των τελευταίων εκατό χρόνων, είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς τι είναι χειρότερο: η στειρότητα του περιεχομένου τους ή την αφόρητη αλαζονεία του τρόπου με τον οποίο εκφράζονται. Το περιεχόμενο είναι τετριμμένο και κοινότυπο, τόσο επιφανειακό όσο ένα σταυρόλεξο, παρόλα αυτά κάνουν τους πιο κομπασμένους ισχυρισμούς γι’ αυτό, καμαρώνοντας και γελοιοποιώντας τις σκέψεις των μεγάλων φιλοσόφων του παρελθόντος με το πιο εκπληκτικό θράσος.
Η σύγχρονη αστική φιλοσοφία έχει γίνει άγονη και γελοία. Είναι μακριά από την πραγματικότητα και παρουσιάζει μια πλήρη αδιαφορία για τη ζωή των απλών ανθρώπων. Έτσι δεν προκαλεί καμία έκπληξη το γεγονός ότι οι άνθρωποι με τη σειρά τους την αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση. Ποτέ στην ιστορία της, η φιλοσοφία δεν φαινόταν τόσο ανούσια όσο τώρα. Η συνολική χρεοκοπία της σύγχρονης αστικής φιλοσοφίας μπορεί να εξηγηθεί εν μέρει από το γεγονός ότι ο Χέγκελ προχώρησε την παραδοσιακή φιλοσοφία στα όριά της, αφήνοντας ελάχιστα περιθώρια για την περαιτέρω ανάπτυξη της φιλοσοφίας σαν φιλοσοφία.
Αλλά ο πιο σημαντικός λόγος για την κρίση της φιλοσοφίας είναι η ανάπτυξη της ίδιας της επιστήμης, η οποία έχει απαντήσει πολλές από τις ερωτήσεις που στο παρελθόν θεωρούνταν ότι ανήκαν στο πεδίο της φιλοσοφίας. Το πεδίο για αφηρημένες θεωρητικές υποθέσεις έχει μειωθεί δραματικά. Παρ ‘όλα αυτά, οι εσφαλμένες φιλοσοφικές ιδέες έχουν καταστροφικές συνέπειες για την ίδια την επιστήμη.
Στα φιλοσοφικά κείμενα του Μαρξ και του Ένγκελς δεν έχουμε ένα φιλοσοφικό σύστημα, αλλά μια σειρά από λαμπρές ιδέες και υποδείξεις, οι οποίες, αν είχαν αναπτυχθεί, θα αποτελούσαν πολύτιμη προσθήκη στο μεθοδολογικό οπλοστάσιο της επιστήμης. Δυστυχώς, μια τέτοια εργασία δεν έχει πραγματοποιηθεί. Με όλους τους κολοσσιαίους πόρους της, η Σοβιετική Ένωση δεν το παρήγαγε. Οι θαυμάσιες ιδέες του Μαρξ και του Ένγκελς για την φιλοσοφία και την επιστήμη αφέθηκαν σε μια υπανάπτυκτη κατάσταση. Ωστόσο, η διαλεκτική έχει καταφέρει να διεισδύει στην επιστημονική σκέψη, ιδίως μέσω της θεωρίας του χάους και των παραγώγων της.
Η διαλεκτική της ιστορίας
Παραδόξως, ακριβώς αυτή τη στιγμή, όταν η θριαμβευτική πορεία της επιστήμης ανοίγει όλες τις κλειδωμένες πόρτες και μας αποκαλύπτει όλα τα μυστικά, η ασφυκτική θηλιά της θρησκείας και της δεισιδαιμονίας πάνω στα μυαλά των ανδρών και των γυναικών δεν ήταν ποτέ πιο σφιχτή. Όταν μιλάμε για τον θρησκευτικό φονταμενταλισμό, σκεφτόμαστε συνήθως το είδος του ισλαμικού φονταμενταλισμού που επεκτείνεται στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, ως άμεσο αποτέλεσμα των βάρβαρων επιθέσεων του ιμπεριαλισμού των ΗΠΑ.
Ωστόσο, υπάρχει επίσης ο χριστιανικός, ο εβραϊκός και ο ινδουιστικός φονταμενταλισμός. Ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους και ο βρετανός υποτακτικός του Τόνι Μπλερ γονάτιζαν και προσεύχονταν στον Παντοδύναμο πριν διατάξουν τους βομβαρδισμούς στη Βαγδάτη και προκαλέσουν τη σφαγή ανδρών, γυναικών και παιδιών. Πήγαιναν στο κρεβάτι τους με καθαρή συνείδηση, ευτυχισμένοι, γνωρίζοντας οτι το εισιτήριό τους για τον Παράδεισο έχει εξασφαλιστεί εκ των προτέρων. Αυτές οι τερατώδεις παλινδρομήσεις μοιάζουν στενά με την κατάσταση που ο Έντουαρντ Γκίμπον περιγράφει στο έργο του «Η παρακμή και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας». Επιπλέον, οι αιτίες αυτής της παλινδρόμησης είναι οι ίδιες και στις δύο περιπτώσεις. Οι «εξελικτικές προσαρμογές», που αρχικά επέτρεψαν στον καπιταλισμό να εκτοπίσει τη φεουδαρχία και να αναδειχθεί ως το κυρίαρχο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα έχουν μετατραπεί προ πολλού στο αντίθετό τους. Ο καπιταλισμός εμφανίζει όλα τα συμπτώματα που έχουμε συνδέσει με ένα κοινωνικο-οικονομικό σύστημα σε κατάσταση τελικής παρακμής. Κατά τη διάρκεια της περιόδου που τώρα ξεδιπλώνεται μπροστά μας, το καπιταλιστικό σύστημα προορίζεται για εξαφάνιση.
Η ιστορία μας έχει δήξει περισσότερες από μια φορές παραδείγματα φαινομενικά ισχυρών κρατών που κατέρρευσαν σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Και αυτό δείχνει επίσης πώς οι πολιτικές, θρησκευτικές και φιλοσοφικές απόψεις που σχεδόν ομόφωνα καταδικάζονταν μεταμορφώθηκαν σε αποδεκτές απόψεις της νέας επαναστατικής εξουσίας που αναδείχθηκε για να πάρει τη θέση του παλιού. Το γεγονός ότι οι ιδέες του μαρξισμού είναι οι απόψεις μιας μικρής μειοψηφίας σε αυτή την κοινωνία δεν είναι επομένως, ένας λόγος ανησυχίας. Κάθε μεγάλη ιδέα στην ιστορία ξεκινούσε πάντα ως μία αίρεση και αυτό ισχύει τόσο για τον Μαρξισμό σήμερα, όσο ίσχυε και για το χριστιανισμό πριν από 2.000 χρόνια.
Η διαλεκτική μας διδάσκει ότι αργά ή γρήγορα, τα πράγματα αλλάζουν στο αντίθετό τους. Η πιο εντυπωσιακή εκδήλωση της διαλεκτικής είναι η κρίση του ίδιου του καπιταλισμού. Η Διαλεκτική παίρνει την εκδίκησή της από την ευρωπαϊκή αστική τάξη, που δεν έχει καταλάβει τίποτα, δεν προέβλεψε τίποτε και δεν είναι σε θέση να λύσει τίποτα. Η παλιά, σταθερή, ειρηνική, ευημερούσα Ευρώπη είναι νεκρή και με αυτή, οι παλιές ειρηνικές και αρμονικές σχέσεις μεταξύ των τάξεων. Το μέλλον της Ευρώπης θα είναι χρόνια και δεκαετίες λιτότητας, ανεργίας και πτώσης του βιοτικού επιπέδου. Αυτό είναι μία ολοκληρωμένη συνταγή για την όξυνση της ταξικής πάλης παντού.
Είναι αλήθεια ότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν έχουν ακόμη κατανοήσει τη σοβαρότητα της κρίσης. Η συνείδηση καθυστερεί σε σχέση με τα γεγονότα. Αλλά αυτό επίσης θα αλλάξει στο αντίθετό του. Σε αντίθεση με ό, τι πιστεύουν οι ιδεαλιστές, η ανθρώπινη συνείδηση σε γενικές γραμμές είναι πολύ συντηρητική. Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν αρέσκονται στις αλλαγές, ιδιαίτερα στις ξαφνικές, βίαιες αλλαγές. Θα προσκολληθούν στα πράγματα που γνωρίζουν και έχουν συνηθίσει : τις ιδέες, τη θρησκεία, τους θεσμούς, την ηθική, τους ηγέτες και τα κόμματα. Η ρουτίνα, η συνήθεια και τα έθιμα βαραίνουν σαν ένα μολυβδαίνιο βάρος στους ώμους της ανθρωπότητας. Για όλους αυτούς τους λόγους η συνείδηση υστερεί σε σχέση με τα γεγονότα.
Ωστόσο, σε ορισμένες περιόδους, τα μεγάλα γεγονότα αναγκάζουν τους άνδρες και τις γυναίκες να αμφισβητήσουν τις παλαιές πεποιθήσεις και υποθέσεις τους. Αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την παλιά αδιάφορη και απαθή στάση τους και να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα. Σε τέτοιες περιόδους η συνείδηση μπορεί να αλλάξει γρήγορα. Τέτοια είναι η περίοδος της επανάστασης. Ακριβώς όπως οι τεκτονικές πλάκες, έχοντας κινηθεί αργά και αθόρυβα για μία περίοδο, ακολουθούνται από ένα βίαιο σεισμό, έτσι και η καθυστέρηση της συνείδησης πίσω από τα γεγονότα θα ακολουθηθεί από μία ξαφνική αλλαγή στην ψυχολογία των μαζών. Έχουμε δει αυτή τη διαδικασία στην Τυνησία, την Αίγυπτο, την Ισπανία και την Ελλάδα. Αύριο θα το δούμε στη Βρετανία, τη Γαλλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ο σοσιαλισμός και το μέλλον
Δυστυχώς, ο Τεντ Γκραντ, παλιός φίλος, σύντροφος και δάσκαλός μου δεν έζησε για να δει την δημοσίευση της νέας έκδοσης της Λογικής σε εξέγερση (Διαλεκτική σε Αντεπίθεση). Μετά από μια ολόκληρη ζωή ακούραστης υπηρεσίας στον μαρξισμού και την εργατική τάξη, απεβίωσε στην ώριμη ηλικία των 93. Με μεγάλη ικανοποίηση έβλεπα τον Τεντ κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του να παρακολουθεί το τεράστιο ενδιαφέρον που εκφράζονταν για τις ιδέες μας σε μία σειρά από χώρες.
Η Λογική σε Εξέγερση (Διαλεκτική σε Αντεπίθεση) γράφτηκε σε μια εποχή που το παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα βρίσκονταν σε υποχώρηση. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης δημιούργησε ένα κλίμα απαισιοδοξίας και απελπισίας. Οι υπερασπιστές του καπιταλισμού ξεκίνησαν μια άγρια ιδεολογική αντεπίθεση ενάντια στις ιδέες του σοσιαλισμού και του μαρξισμού. Μας υποσχέθηκαν ένα μέλλον ειρήνης, ευημερίας και δημοκρατίας χάρη στα θαύματα της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς.
Δύο δεκαετίες έχουν περάσει από τότε και μια δεκαετία δεν είναι ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα στο μεγάλο τροχό της ιστορίας. Ούτε μία πέτρα πάνω στην άλλη δεν έχει απομείνει από αυτές τις παρήγορες αυταπάτες. Παντού υπάρχουν πόλεμοι, ανεργία, φτώχεια και πείνα. Και παντού γεννιέται ένα νέο πνεύμα εξέγερσης, όχι μόνο στην Ασία και τη Λατινική Αμερική αλλά και στην Ευρώπη και στην ίδια την Αμερική. Το ρεύμα της ιστορίας αλλάζει, όπως το περιμέναμε. Οι άνθρωποι αναζητούν τις ιδέες που μπορούν να τους εξηγήσουν τι συμβαίνει στον κόσμο. Οι ιδέες του μαρξισμού γνωρίζουν μια αναγέννηση. Η υποστήριξη για αυτές τις ιδέες δυναμώνει μέρα με τη μέρα.
Η σύγχρονη επιστήμη και η τεχνολογία έχουν δημιουργήσει όλες τις προϋποθέσεις για την πλήρη χειραφέτηση του ανθρώπινου γένους. Τη στιγμή που οι παραγωγικές δυνάμεις θα απελευθερωθούν από το ζουρλομανδύα του καπιταλισμού, ανοίγεται η δυνατότητα να γεννηθεί μία ολόκληρη στρατιά από διάνοιες: καλλιτέχνες, συγγραφείς, συνθέτες, φιλόσοφοι, επιστήμονες και αρχιτέκτονες. Η τέχνη, η επιστήμη και ο πολιτισμός θα μπορούσαν να ανθίσουν όπως ποτέ άλλοτε. Αυτός ο πλούσιος, όμορφος και υπέροχα διαφορετικός κόσμος θα γίνει επιτέλους ένα κατάλληλο μέρος για να ζήσει το ανθρώπινο είδος.
Ο μαρξισμός είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένα πολιτικό δόγμα, ή μια θεωρία της οικονομίας. Είναι η φιλοσοφία του μέλλοντος. Ο διαλεκτικός υλισμός μας επιτρέπει να μελετήσουμε την πραγματικότητα, όχι σαν μια σειρά από ξερές, ασύνδετες, παράλογες εκδηλώσεις ή «γεγονότα», αλλά ως μια δυναμική διαδικασία, που καθοδηγείται από τις εσωτερικές της αντιφάσεις, συνεχώς μεταβαλλόμενη και με ένα απείρως πλούσιο περιεχόμενο. Οι ιδέες του μαρξισμού δεν ήταν ποτέ πιο επίκαιρες και αναγκαίες από ότι τώρα. Οι προχωρημένοι εργάτες και η νεολαία όλου του κόσμου θα ξαναανακαλύψουν αυτές τις ιδέες και θα τις διεκδικήσουν για τον εαυτό τους. Αυτή είναι η μόνη εγγύηση για την επιτυχία του αγώνα για το σοσιαλισμό.
Λονδίνο, 21 Μαϊου 2015
