Τον Νοέμβριο του 1957, μετά από την απομάκρυνση του Ζαχαριάδη από την ηγεσία, συντάχτηκε και κατατέθηκε από αρμόδια Επιτροπή του Τμήματος Στελεχών της ΚΕ του ΚΚΕ, με επικεφαλής τον ταξίαρχο του ΔΣΕ Ηλία Ρούνη, ένα σημαντικό πόρισμα για την Υπόθεση Πλουμπίδη. Στο πόρισμα αυτό, με τίτλο «Πόρισμα Εξέτασης της κομματικής υπόθεσης του Πλουμπίδη Νίκου ή Μπάρμπα», διαπιστώνεται πέρα από κάθε αμφιβολία, με πλήθος στοιχεία από τα κομματικά αρχεία του ΚΚΕ, ο συνειδητά συκοφαντικός, μεθοδευμένος και με ιδιοτελή κίνητρα χαρακτήρας της κατηγορίας που απηύθυνε η ζαχαριαδική ηγεσία ενάντια στον Πλουμπίδη.
Το Πόρισμα Ρούνη, όπως και ένα ανάλογο αλλά λιγότερο αναλυτικό πόρισμα που συντάχτηκε τότε από τους Βατουσιανό και Κωτούζα, ανώτερα επίσης στελέχη του ΚΚΕ, παραμερίστηκε από την ηγεσία Κολιγιάννη, που προτίμησε να κουκουλώσει τα πράγματα, και δεν δημοσιεύτηκε ποτέ. Το δημοσίευσε για πρώτη φορά πριν λίγους μήνες το περιοδικό Μαρξιστική Σκέψη, στο πρώτο του τεύχος. Το κείμενο που ακολουθεί είναι η συνοδευτική εισαγωγή του Χρήστου Κεφαλή, σελ. 29-38 του τεύχους. Το ίδιο το ντοκουμέντο περιέχεται στις σελ. 39-74 του περιοδικού.
Υπόθεση Πλουμπίδη: το άγνωστο Πόρισμα του ΚΚΕ (1957)
του Χρήστου Κεφαλή *
Το «Πόρισμα Εξέτασης της κομματικής υπόθεσης του Πλουμπίδη Νίκου ή Μπάρμπα» (*1), που δημοσιεύουμε εδώ, αποτελεί ένα σημαντικό άγνωστο ντοκουμέντο για την ιστορία του ελληνικού κομμουνιστικού κινήματος. Το Πόρισμα, με κωδικό Φ=28/36/2 και ημερομηνία καταχώρησης 20-11-57, συντάχτηκε από τo Τμήμα Στελεχών της Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ) του ΚΚΕ, στο οποίο ανατέθηκε η διεξαγωγή έρευνας για την υπόθεση. Είναι ένα πυκνό κείμενο 38 δακτυλογραφημένων σελίδων, ακολουθούμενο από μια σελίδα χειρόγραφων σημειώσεων.
Σκοπός του Πορίσματος δεν ήταν να προβεί σε ένα συνολικό απολογισμό της πολιτείας της ζαχαριαδικής ηγεσίας, των κατά καιρούς τεράστιων λαθών της και του ανώμαλου καθεστώτος που επέβαλε στο ΚΚΕ. Αυτά τα θέματα είχαν τεθεί σε μια πρώτη φάση στο ΚΚΕ κατά την περιορισμένη αποσταλινοποίηση μετά το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ και την απομάκρυνση του Ζαχαριάδη, επισημαίνονται δε στο Πόρισμα, χωρίς όμως να εμβαθύνονται παραπέρα. Στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο να αντιμετωπιστούν επαρκώς ποτέ, όμως και η τοποθέτησή τους μόνο δημιουργούσε μια πιο υγιή ατμόσφαιρα, όπου ήταν εφικτό να τεθούν μερικές κραυγαλέες περιπτώσεις αυθαιρεσιών της ηγεσίας ενάντια σε κομματικά στελέχη, όπως ο Πλουμπίδης.
Το Πόρισμα περιορίζεται έτσι ενσυνείδητα στην ακριβή, αναλυτική παρουσίαση των περιστατικών της Υπόθεσης Πλουμπίδη, την εξέταση των κατηγοριών ενάντια στον Πλουμπίδη και των ντοκουμέντων με τα οποία επιχειρήθηκε να στηριχτούν. Εδώ διαπιστώνει αναμφισβήτητα το ασύστατο των κατηγοριών και το συκοφαντικό, συνειδητά μεθοδευμένο χαρακτήρα τους. Κάνοντας ρητή αναφορά στα εγκληματικά λάθη και την ανώμαλη πολιτεία της ζαχαριαδικής ηγεσίας, σημειώνει την ανάγκη να μελετηθούν παραπέρα οι σκοποί που επεδίωκε με την ενοχοποίηση και εξόντωση του Πλουμπίδη και άλλων αγωνιστών.
Για τις διαδικασίες που οδήγησαν στη σύνταξη του Πορίσματος και την τύχη του, μόνο εύλογες υποθέσεις μπορεί να γίνουν, με βάση το ίδιο και μερικά άλλα διαθέσιμα ντοκουμέντα. Δεδομένου ότι η τωρινή νεοσταλινική ηγετική ομάδα του ΚΚΕ δεν επιτρέπει πρόσβαση στα αρχεία του, η λεπτομερής διερεύνηση αυτών των ζητημάτων είναι για την ώρα αδύνατη.
Το Πόρισμα συντάχτηκε από ομάδα στελεχών του ΚΚΕ με επικεφαλής τον Ηλία Ρούνη. Αυτό πιστοποιείται από τον τίτλο στην πρώτη σελίδα «ΚΚΕ, ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ, Τμήμα Στελεχών» και από την τελευταία σελίδα, όπου υπάρχει δακτυλογραφημένο το όνομα του Ηλία Ρούνη και η υπογραφή του «Μπαρμπαλιάς» (το ψευδώνυμο του Ρούνη) και τέσσερεις ακόμη υπογραφές κάτω από τη χειρόγραφη λέξη «συμφωνώ» (η μόνη ευανάγνωστη είναι «Δ. Τσιάρος»). Ο Ηλίας Ρούνης, βασικός συντάκτης του Πορίσματος, ήταν ανώτερος αξιωματικός του ΔΣΕ, ένα από τα έντιμα μεσαία στελέχη που δεν είχαν εμπλακεί στις πλεκτάνες της ηγεσίας Ζαχαριάδη.
Για την τύχη του Πορίσματος, διαφωτιστική είναι η χειρόγραφη σημείωση στο τέλος του ότι «Το Πόρισμα αυτό δεν τέθηκε υπ’ όψιν της 9ης Ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ (Αύγουστος 19;; (*2)) Κρατείται στο αρχείο γιατί δείχνει τις διαφωνίες του σ. Ρούνη Ηλ.». Όπως φαίνεται, η ανοικτή, διεξοδική τοποθέτηση των ζητημάτων ανησύχησε τη νέα ηγεσία Κολιγιάννη. Η ηγεσία αυτή δεν επιθυμούσε μια σε βάθος ανάλυση των γεγονότων της Υπόθεσης Πλουμπίδη, η οποία, πέρα από το ζήτημα των ευθυνών αρκετών μελών της, θα έθετε και γενικότερα ζητήματα για τον ιστορικό ρόλο του σταλινισμού, που είχαν ανοίξει με το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ. Γι’ αυτό φρόντισε να κρατηθεί το Πόρισμα κρυφό από τα στελέχη και τα μέλη του ΚΚΕ, με το πρόσχημα ότι πρόκειται για υποκειμενικές κρίσεις και διαφωνίες του Ρούνη, εμποδίζοντας την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Υπέρ της παραπάνω ερμηνείας συνηγορεί, άλλωστε, η επιφύλαξη στο χειρόγραφο σημείωμα του διαφωνούντος μέλους Μ. Κωτούζα, ότι το Πόρισμα στρέφεται ενάντια σε «ολόκληρη την ΚΕ του ΚΚΕ, εξισώνοντας τις ευθύνες της με την ευθύνη της κλίκας Ζαχαριάδη» (βλέπε σελ. 39 [72] (*3) του Πορίσματος και σημείο 8 των συμπερασμάτων, όπου γίνεται η αναφορά στις ευθύνες της ΚΕ) και ότι το τμήμα στελεχών υπερβαίνει έτσι τις αρμοδιότητές του.
Αξίζει να σημειωθεί ότι από την έρευνα του 1957 προέκυψε και ένα δεύτερο πόρισμα, υπογραφόμενο επίσης από ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ, τους Μ. Κωτούζα (που διατυπώνει τις χειρόγραφες διαφωνίες του στο Πόρισμα του Ρούνη) και Μ. Βατουσιανό. Το πόρισμα αυτό έχει ημερομηνία κατάθεσης 23-11-1957, τρεις μέρες μεταγενέστερη από του Ρούνη. Παραδόθηκε το 1975 στον Δημοσθένη Παπαχρίστου και έχει περιληφθεί στο βιβλίο του, Νίκος Πλουμπίδης, Ντοκουμέντα, εκδ. Το Ποντίκι, Αθήνα 1998, σελ. 161-87.
Το Πόρισμα των Βατουσιανού-Κωτούζα καταλήγει σε ουσιαστικά ταυτόσημα συμπεράσματα με του Ρούνη: «Τα αίτια που προκάλεσαν την κατηγορία και την απόφαση εξόντωσης του Νίκου Πλουμπίδη είναι πολιτικά. Όπως στο Γράμμο, το 1948, χρειάστηκαν οι Μάρκος Βαφειάδης-Γιώργος Γιαννούλης για τον αποτυχημένο ελιγμό Βίτσι-Καϊμακτσιαλάν, ο Γιώργος Γεωργιάδης για τη Νότια Ελλάδα, ο Κώστας Καραγιώργης, έτσι και μετά την ήττα μας και συγκεκριμένα στην Ελλάδα, χρειάστηκε ένας που να του φορτώσουν τη χρεοκοπία της πολιτικής τους. Και σαν τέτοιος διαλέχτηκε ο Νίκος Πλουμπίδης… Όλο το κατηγορητήριο… αποτελεί μια συκοφαντία και εξαπάτηση του κόμματος και του ελληνικού λαού» (σελ.186-87). Στη σημείωση του Κωτούζα στο Πόρισμα του Ρούνη γίνεται ακόμη η σωστή παρατήρηση πως επιδίωξη του Ζαχαριάδη με την ενοχοποίηση του Πλουμπίδη ήταν να κρύψει το ασύστατο της εκτίμησης ότι η κατάσταση στην Ελλάδα παρέμενε μετά την ήττα του ΔΣΕ επαναστατική και τα θλιβερά παρεπόμενά της για το κίνημα.
Και τα δυο πορίσματα βασίζονται στα ίδια υλικά: Βιογραφική έκθεση του Πλουμπίδη του 1946, μερικές μεταγενέστερες εκθέσεις του ίδιου προς την ηγεσία, η απόφαση του ΠΓ του ΚΚΕ της 27-5-1952 με την οποία καταγγέλλεται ο Πλουμπίδης σαν χαφιές, οι εκθέσεις των Ζαχαριάδη, Μπαρτζιώτα και άλλων που γράφτηκαν για να «τεκμηριωθεί« η απόφαση, οι σχετικές με την υπόθεση ανακοινώσεις του Ραδιοφωνικού Σταθμού του ΚΚΕ «Ελεύθερη Ελλάδα», η Έκθεση του Γιώργου Σπανού για τα χτυπήματα στην Αθήνα ως το 1949, η Έκθεση του Λ. Σταθά (Κασιμάτη), δημοσιεύματα του αθηναϊκού Τύπου για την υπόθεση, κ.λπ.
Από κει και πέρα, η αντιπαραβολή τους δείχνει το συγκριτικά επιδερμικό χαρακτήρα του Πορίσματος των Κωτούζα-Βατουσιανού. Το δεύτερο αυτό πόρισμα, όντας πολύ μικρότερο, περιορίζεται σε μια παράθεση και σχολιασμό κυρίως γνωστών ντοκουμέντων, όπως η επιστολή του Πλουμπίδη με την οποία προσφερόταν να δικαστεί αντί του Μπελογιάννη, κ.ά. Επιπρόσθετα, εστιάζει υπερβολικά σε δευτερεύοντα περιστατικά σχετικά με τη στάση άλλων στελεχών του ΚΚΕ που ήταν στην Αθήνα τον ίδιο καιρό με τον Πλουμπίδη, όπως οι Σταθάς και Ακριτίδης, και, υποκύπτοντας σε πιέσεις του Ζαχαριάδη, συνέβαλαν κατόπιν στην ενοχοποίησή του. Το δεύτερο Πόρισμα αποφεύγει ή υποβαθμίζει αδικαιολόγητα τα ντοκουμέντα και τις παρασκηνιακές μεθοδεύσεις της καταγγελίας. Αυτά τα ντοκουμέντα, από τα οποία προκύπτει όχι μόνο η συνειδητή συκοφάντηση του Πλουμπίδη αλλά και ο απροσμέτρητος κυνισμός της ζαχαριαδικής ηγεσίας, παρουσιάζονται πολύ πιο διεξοδικά στο Πόρισμα της ομάδας Ρούνη.
Το γεγονός ότι το Πόρισμα του Ρούνη κατατέθηκε πριν από εκείνο των Κωτούζα-Βατουσιανού και η ύπαρξη τεσσάρων υπογραφών στελεχών φαίνεται να τεκμηριώνει πως πρόκειται για το βασικό ντοκουμέντο που συντάχτηκε σε υλοποίηση της απόφασης για εξέταση της Υπόθεσης Πλουμπίδη. Γι’ αυτό συνηγορεί ακόμη η επιφύλαξη του Κωτούζα στη χειρόγραφη σημείωσή του στο τέλος, για τις διαφωνίες του «στα σημεία που ανέφερα αναλυτικά όταν το τμήμα στελεχών συζήτησε το πόρισμα, ύστερα απ’ την πρώτη διατύπωσή του και τα οποία δεν πάρθηκαν υπ’ όψιν όταν ξαναδουλεύτηκε» (σελ. 39 [71]). Όλα αυτά διαψεύδουν τον ισχυρισμό ότι το Πόρισμα Ρούνη εξέφραζε «προσωπικές διαφωνίες», υποδηλώνοντας μια προφανή προσπάθεια κουκουλώματος.
Πιθανότατα, λοιπόν, το Πόρισμα των Κωτούζα-Βατουσιανού μεθοδεύτηκε εκ των υστέρων από την ηγεσία Κολιγιάννη για να παραμεριστεί σιωπηλά το ενοχλητικό Πόρισμα του Ρούνη. Κατόπιν δε, αφού εξυπηρέτησε αυτό το σκοπό(*4), καταχωνιάστηκε και εκείνο. Το αποτέλεσμα ήταν να περιοριστεί το ΚΚΕ στην άχρωμη, λακωνική απόφαση της Ολομέλειας της ΚΕ τον Αύγουστο του 1958, όπου απλά «αποκαθίσταται» ο Πλουμπίδης, χωρίς καμιά ουσιαστική νύξη για την ουσία της υπόθεσης και αποσιωπώντας την έρευνα που είχε διεξαχθεί.
Αυτός είναι ο λόγος που το παρουσιαζόμενο Πόρισμα αποτελεί ένα καίριο ντοκουμέντο. Είναι το πιο σημαντικό γνωστό κείμενο του ΚΚΕ για την Υπόθεση Πλουμπίδη, περιέχοντας μεγάλο μέρος των σχετικών με αυτή υλικών (*5) , που είναι επαρκές για να σχηματιστεί αντικειμενική άποψη για όλες τις κύριες πτυχές της, υλικά μη προσβάσιμα τα πιο πολλά από άλλες πηγές. Τα ντοκουμέντα παρατίθενται, συγκρίνονται και αξιολογούνται γενικά ευσυνείδητα, φωτίζοντας τη σημασία τους και μη διστάζοντας στον καταλογισμό των ευθυνών όλων των εμπλεκόμενων. Κάτι τέτοιο δεν έχει γίνει ποτέ άλλοτε στον κομματικό Τύπο του ΚΚΕ, ούτε έχει παρουσιαστεί τεκμηριωμένα μια εναλλακτική άποψη για το θέμα· απεναντίας, ιδίως μετά το 1990 λαμβάνεται μέριμνα να αποφεύγεται κάθε σοβαρή έρευνα, κάτω από τις οικείες αναφορές στην «κομματικότητα» και τον «ηρωισμό» του Πλουμπίδη.
Βέβαια, επειδή τα αναφερόμενα ντοκουμέντα υπήρχαν στο φάκελο του Πλουμπίδη, παρατίθενται στο Πόρισμα μόνο τα πιο σημαντικά αποσπάσματα. Για το σύγχρονο αναγνώστη αυτό δημιουργεί ένα κενό, καθώς μόνο η συνολική γνώση των πηγών θα επιτρέψει τη διαμόρφωση ολοκληρωμένης άποψης για το θέμα. Πέρα όμως από την αναπόφευκτη αυτή έλλειψη και μερικές εύλογες ενστάσεις για την αξιολόγηση κάποιων «αμφιλεγόμενων» προσώπων όπως ο Βαβούδης (*6), το Πόρισμα δεν παύει να αποτελεί μια ανεκτίμητη πηγή. Μερικά βασικά σημεία, γεγονότα και συμπεράσματα που τεκμηριώνονται ισχυρά από αυτό είναι τα ακόλουθα:
1) Η ηγεσία του ΚΚΕ, ιδιαίτερα ο Ζαχαριάδης, προσανατολιζόταν να αποκηρύξει τον Πλουμπίδη πριν την πρωτοβουλία του για τη σωτηρία του Μπελογιάννη, ήδη από το Σεπτέμβρη του 1951. Ακόμη και πριν το 1950 μάζευαν «στοιχεία» που θα μπορούσε να χρησιμεύσουν μελλοντικά στη συκοφάντησή του, όπως έκαναν γενικά με «ενοχλητικά» στελέχη. Αυτά προκύπτουν από τα εξής δεδομένα:
α) Η απόφαση του ΠΓ στις 3-9-1951 για τις βουλευτικές εκλογές του 1951, να μπει στην Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ «ζήτημα Μπάρμπα [Πλουμπίδη] για παράβαση κομματικής εντολής και διαστρέβλωση της γραμμής μας» (σελ. 7 [44])
β) Ο καταλογισμός σε αυτή τη συνάφεια στον Πλουμπίδη ότι διέπραξε θελητά ή αθέλητα λάθη. Βλ. την αναφορά στο τηλεγράφημα-έκθεση του Πλουμπίδη για τις εκλογές: «Στο τελευταίο γράμμα σας και άρθρο Νίκου λέτε ότι… έκανα θελητά ή αθέλητα λάθη» (σελ. 8 [45]). Η αναφορά σε θελητά λάθη υποδηλώνει εκτίμηση για συνειδητή προδοσία κάποιου.
γ) Την απόφαση του ΠΓ στις 10-1-1952 «… Να γράψουμε όλοι μέσα σε 15 μέρες ότι ξέρουμε για τον Πλουμπίδη» σε συνδυασμό με προγενέστερη απόφαση της 21-12-1951 περί συγκέντρωσης στοιχείων για τους Πλουμπίδη, Βαβούδη, Κασιμάτη, κλπ. Σε εφαρμογή της συντάχτηκαν οι αναφερόμενες στο Πόρισμα εκθέσεις των Ζαχαριάδη, Μπαρτζιώτα, Βλαντά, κ.ά., που αποτέλεσαν βασικό υλικό ενοχοποίησης του Πλουμπίδη (σελ. 10 [47]).
δ) Η αναφορά σε άρθρο του Σταθά στο περιοδικό του ΚΚΕ Νέος Κόσμος ότι και στον Μπελογιάννη είχε γίνει το 1950, πριν έρθει στην Ελλάδα, «έγκαιρη, ρητή και κατηγορηματική προειδοποίηση» να μην εμπιστεύεται τον Πλουμπίδη, την οποία ο Μπελογιάννης απέρριψε (σελ. 6 [43]).
ε) Στην ίδια την απόφαση καταγγελίας του Πλουμπίδη από το ΠΓ του αποδίδονται κατηγορίες για χαφιεδισμό ήδη από τη δεκαετία του ’30 (βλ. παρακάτω σημείο 4)(*7).Ότι όλα αυτά ήταν επινοήσεις της ζαχαριαδικής ηγεσίας, που δεν τις πίστευε ακόμη και η ίδια, φαίνεται από το ότι, ενώ προετοίμαζε το έδαφος για τη μετατροπή του σε αποδιοπομπαίο τράγο, από την άλλη ανέθετε στον Πλουμπίδη τις πιο υπεύθυνες κομματικές δουλειές, όπως η καθοδήγηση των εκλογικών μαχών του 1950 και 1951 (σελ. 6 [43]). Κατατοπιστικό είναι ακόμη ότι η ανάγνωση της απόφασης του ΠΓ από μη μέλη της ΚΕ στη διάρκεια της 3ης Ολομέλειας του 1952 θεωρήθηκε «στραπάτσο», αφού η γελοιότητα της υπόθεσης γινόταν άμεσα αντιληπτή στον καθένα που δεν φορούσε τις παρωπίδες της ηγεσίας (σελ. 25 [60]).
2) Η διάψευση της επιστολής Πλουμπίδη για το θέμα Μπελογιάννη, με την οποία δηλωνόταν ψευδώς ότι η επιστολή είναι πλαστή και ότι «ο Πλουμπίδης είναι βαρειά άρρωστος και θεραπεύεται στο εξωτερικό» γράφτηκε από τον ίδιο τον Ζαχαριάδη, χωρίς το ζήτημα να έχει συζητηθεί πρώτα σε οποιοδήποτε κομματικό όργανο (σελ. 15 [50]).
3) Η καταγγελία του Πλουμπίδη έγινε με απόφαση του ΠΓ της 22-5-1952, με την οποία το ΠΓ «διαγράφει τον Πλουμπίδη από μέλος του ΚΚΕ και τον καταγγέλλει στο λαό και στο Κόμμα σαν χαφιέ, προβοκάτορα και προδότη» (σελ. 16 [51]). Η απόφαση συντάχτηκε από το μέλος του ΠΓ Β. Μπαρτζιώτα με εντολή του ΠΓ και του Ζαχαριάδη: «Το σχέδιο για την απόφαση, ότι ο Πλουμπίδης είναι προβοκάτορας, προδότης-χαφιές ετοιμάστηκε από το Βασίλη (όπως είχε αποφασιστεί) στις 5-7-1952, διαβάστηκε και στη συνεδρίαση του ΠΓ στις 25-7-1952 συζητήθηκε και εγκρίθηκε» (σελ. 11 [48]).
Η απόφαση του ΠΓ για τον Πλουμπίδη δεν ανακοινώθηκε στα μέλη και τα στελέχη του κόμματος. Όπως σημειώνει το Πόρισμα, «βρίσκεται μέχρι σήμερα στο αρχείο του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ σε φάκελο που χαρακτηρίζεται: “Αποφάσεις του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (που δεν δημοσιεύτηκαν)”» (σελ. 25 [59])(*8). Η απόφαση αυτή δεν συζητήθηκε επίσης στην 3η Ολομέλεια της ΚΕ, που συνήλθε στις 23-25/11/1952, δυο μόλις μέρες πριν την ανοιχτή καταγγελία του Πλουμπίδη από το ραδιοσταθμό, ούτε σε κάποια άλλη ολομέλεια: «…ενώ ο Ν. Πλουμπίδης ήταν μέλος της ΚΕ, σε καμιά ολομέλεια δεν συζητήθηκε ζήτημα Πλουμπίδη… δυο μέρες μετά τη λήξη των εργασιών της [3ης] ολομέλειας (στην οποία δεν συζητήθηκε ζήτημα Πλουμπίδη και επομένως δεν πάρθηκε απ’ αυτήν καμιά απόφαση) μεταδίδεται (στις 27-11-52) απ’ το ΡΣΕΕ σαν ανακοίνωση της ΚΕ ότι ο Πλουμπίδης είναι χαφιές, πράκτορας, βαμένος και θανάσιμος εχθρός του λαού» (σελ. 25 [60]).
Τα περιστατικά αυτά πιστοποιούν ότι η καταγγελία του Πλουμπίδη έγινε με ευθύνη των Ζαχαριάδη-Μπαρτζιώτα και, επίσης, των Γούσια-Βλαντά, χωρίς πραγματική νομιμοποίηση από αρμόδιο κομματικό σώμα.
4) Η απόφαση του ΠΓ της 22-5-1952, με την οποία καταγγέλλεται ο Πλουμπίδης, περιλαμβάνει 27 σημεία (βλ. σελ. 16-25 [52-59]) με κατηγορίες για τις υποτιθέμενες προβοκατόρικες ενέργειές του, οι οποίες αναφέρονται σε όλη την κομματική θητεία του από τη δεκαετία του ’30. Για καμιά, ωστόσο, δεν παρατίθεται ούτε ένα σοβαρό υποστηρικτικό στοιχείο ή μαρτυρία. Αντίθετα, είναι εμφανής η πρόθεση να συκοφαντηθεί ο Πλουμπίδης, με την εμφάνιση κατά καιρούς πολιτικών θέσεών του ως προβοκατόρικων, την απόδοση σε αυτόν ευθυνών για λάθη και παραλείψεις της ηγεσίας, τη σπίλωση θετικών συνεισφορών του, την ηθική μείωσή του με υπαινιγμούς και ψεύδη για την προσωπική του ζωή.
Χαρακτηριστικά:
α) Η κριτική που είχε ασκήσει ο Πλουμπίδης στο γράμμα του Ζαχαριάδη το 1940, χαρακτηρίζοντάς το πλαστό με πολιτικά επιχειρήματα όπως ότι καλούσε σε ανεπιφύλακτη υποστήριξη του πολέμου, παρότι διεξαγόταν από τη μεταξική κυβέρνηση, εμφανίζεται ως προβοκατόρικη.
Ο ίδιος ο Πλουμπίδης σε βιογραφικό που υπέβαλε στο κόμμα το 1946 αναγνώριζε τα λάθη στις απόψεις του εκείνης της περιόδου. Σημείωνε δε ότι η στάση του είχε υποκινηθεί και από την εκτίμησή του για τον Μιχαηλίδη, που με εντολή του Ζαχαριάδη είχε κάνει δήλωση για να ελευθερωθεί. Ο Μιχαηλίδης πέρασε μετά με την ασφάλεια και με τη χαφιεδική Προσωρινή Διοίκηση που οργάνωσε προκάλεσε τεράστια ζημιά στο ΚΚΕ (σημείο 7) Για τον Ζαχαριάδη ήταν αδιανόητο ότι μπορούσε κάποιο στέλεχος να έχει ένα διαφορετικό πολιτικό σκεπτικό και ότι δικές του επιλογές, όπως η αμφιλεγόμενη αποστολή που ανέθεσε στον Μιχαηλίδη, ήταν δυνατό να έχουν αρνητικές συνέπειες. Από δω η –τυπική για τις σταλινικές ηγεσίες– προθυμία του να χαρακτηρίσει τον Πλουμπίδη χαφιέ.
β) Ο Πλουμπίδης κατηγορείται ότι σαμποτάρισε την κομματική γραμμή στις βουλευτικές εκλογές του 1950 και 1951 (σημεία 18, 23), και συνωμότησε με τον Μ. Κύρκο για να ματαιωθεί η υποψηφιότητα και εκλογή του Μπελογιάννη, που θα απέτρεπε την εκτέλεσή του (σημείο 22).
Στην πραγματικότητα ο Πλουμπίδης, κάτω από τις ακραία αντίξοες συνθήκες της παρανομίας, καθοδήγησε με επάρκεια τις δυο εκλογικές μάχες και συνέτεινε να επιτευχθεί ένα πολύ καλό αποτέλεσμα. Με τις συγκεκριμένες κατηγορίες επιχειρούν να σπιλώσουν θετικές συνεισφορές του, φορτώνοντάς του ευθύνες του ίδιου του ΠΓ, που δεν του είχε αποσαφηνίσει τι να κάνει αν ο Μ. Κύρκος αρνούνταν ως το τέλος την υποψηφιότητα του Μπελογιάννη (σημείο 22). Στην έκθεση του Πλουμπίδη για τις εκλογές του 1951, σελ. 8 [45], δηλώνεται ότι δεν υπήρχε ρητή σχετική οδηγία του ΠΓ και αυτό, μαζί με μια σειρά ακόμη κριτικές επισημάνσεις του, πρέπει να ήταν ο καταλύτης στην οριστική λήψη της απόφασης για την καταγγελία του. Η ζαχαριαδική ηγεσία δεν μπορούσε να δεχτεί ότι έκανε και σε αυτή τη φάση του αγώνα κρίσιμα λάθη.
γ) Αποδίδονται αυθαίρετα στον Πλουμπίδη ευθύνες για την εξόντωση του μέλους της ΚΕ του ΚΚΕ Π. Δαμασκόπουλου στην κατοχή (σημείο 6). Υποστηρίζεται δε ότι «με βοηθό τον προστατευόμενό του χαφιέ Αχιλλέα Μπλάνα διέλυσε την ΚΟΑ και εμπόδισε χιλιάδες μέλη του Κόμματος να βγουν στο βουνό» (σημείο 14).
Εδώ επίσης μεταβιβάζονται στον Πλουμπίδη ευθύνες που βαραίνουν την ηγετική ομάδα Σιάντου-Ιωαννίδη στην υπόθεση Δαμασκόπουλου και τη ζαχαριαδική ηγεσία συνολικά για την καταστροφή των οργανώσεων στην Αθήνα στα 1948-49. Στον Μπλάνα, μέλος της ΚΕ και Γραμματέα τότε της ΚΟΑ, είχαν φορτωθεί οι ευθύνες για τις συνέπειες αυτές των καταστροφικών επιλογών της ηγεσίας (πέρασμα στον εμφύλιο χωρίς καμιά προετοιμασία, κλπ.) και είχε ανακηρυχτεί χαφιές πάλι χωρίς απόφαση κομματικού οργάνου (σημείο 14).
δ) Καταλογίζεται στον Πλουμπίδη ότι «πρόδοσε στην ασφάλεια τον ήρωα του ελληνικού λαού και μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ σ. Νίκο Μπελογιάννη και πρωτοστάτησε στην εξόντωσή του» (σημείο 19). Δηλώνεται δε ότι «σε συνεργασία με τον Πανόπουλο και το ΓΕΣ έγραψε το γράμμα που δήλωνε ότι αναλαβαίνει να παρουσιαστεί και να δικαστεί (ο Πλουμπίδης) σαν υπεύθυνος της παράνομης δουλειάς» (σημείο 24).
Εδώ ειδικά ξεπροβάλλει έντονα ο ακραίος κυνισμός της ζαχαριαδικής κλίκας. Κατά την εμπαθή λογική της, ο Πλουμπίδης, που πρόσφερε τη ζωή του για τη σωτηρία του Μπελογιάννη, το έκανε σε συνεννόηση με την ασφάλεια για να τον προδώσει, ενώ η ίδια, που με τη διάψευση της επιστολής του καταδίκασε οριστικά τον Μπελογιάννη, ήταν άσπιλη και υπεράνω κριτικής.
Στην ίδια κατηγορία ανήκουν οι αιτιάσεις ότι ο Πλουμπίδης «μαζί με την ασφάλεια-Πανόπουλο σκηνοθέτησε τη δήθεν ανακάλυψη ασυρμάτων και το πιάσιμο τηλεγραφημάτων» του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ (σημείο 27).
ε) Χαρακτηρίζεται ο Πλουμπίδης «γυναικάς» και «έκφυλος», ενώ αμφισβητείται ακόμη ότι ήταν φυματικός, εμφανίζοντας ότι ο υφηγητής που είχε βεβαιώσει την ασθένειά του ήταν «ύποπτος» (σημεία 9 και 21). Τα χρόνια της κράτησής του στη Σωτηρία, εμφανίζονται ως προνομιακή μεταχείριση από την ασφάλεια σε ανταμοιβή για τη χαφιεδική του δράση (σημείο 5).
5) Η απομόνωση του Πλουμπίδη από το μηχανισμό, που οδήγησε στη σύλληψη και εξόντωσή του, έγινε με εντολή του τότε μέλους του ΠΓ, πιστού οργάνου του Ζαχαριάδη, Δ. Βλαντά (βλ. την οδηγία του Βλαντά στον Β. Ζάχο, τότε αναπληρωματικό μέλος της ΚΕ που στάλθηκε στην Ελλάδα, να «βγει από τη μέση» ο Πλουμπίδης, σελ. 26 [60]).
6) Στη συκοφάντηση του Πλουμπίδη σημαντικό ρόλο έπαιξε ο Λ. Σταθάς, βασικό επίσης στέλεχος του παράνομου μηχανισμού στην Αθήνα στα 1949-51. Όταν διέφυγε στις Λαϊκές Δημοκρατίες τέλη του 1952 ο Σταθάς (αναπληρωματικό τότε μέλος της ΚΕ) υποστήριξε τις αποφάσεις της ηγεσίας για τον Πλουμπίδη. Η μελέτη των μαρτυριών του, ωστόσο, δείχνει ότι δεν περιέχουν κανένα στοιχείο, όντας υπαγορευμένες από το φόβο για την προσωπική του τύχη.
7) Η εμφανής έλλειψη τεκμηρίωσης των κατηγοριών ενάντια στον Πλουμπίδη, πέρα από την αποφυγή συζήτησης του θέματος στην ΚΕ, ώθησε τη ζαχαριαδική ηγεσία σε μια παραπέρα προσπάθεια επινόησης «στοιχείων» για τη συκοφάντησή του και την παρουσίαση της δίκης και εκτέλεσής του ως «σκηνοθεσίας» της αντίδρασης και των Αγγλο-Αμερικάνων.
Όπως τεκμηριώνεται αναλυτικά στο Πόρισμα, στην περίοδο από τη σύλληψη ως την εκτέλεση του Πλουμπίδη, μαγειρεύονταν από τη ζαχαριαδική ηγεσία μια σειρά κείμενα και εκπομπές του ραδιοφωνικού σταθμού του ΚΚΕ. Τα κείμενα αυτά γράφονταν με ρητές οδηγίες από όργανά της στην Αθήνα, και παρουσιάζονταν κατόπιν για να τους δοθεί κύρος ως αναφορές της ΚΟΑ. Έτσι επιχειρήθηκε η παρουσίαση της εκτέλεσης του Πλουμπίδη ως σκηνοθεσίας με επίκληση δήθεν μαρτυρίας της ΚΟΑ: «Στις 30-8-1954 ο ΡΣΕΕ μετέδοσε “ανακοίνωση” της “ΚΟΑ του ΚΚΕ για την ψευτοεκτέλεση του Πλουμπίδη”. Τίποτε δεν έγραψε η ΚΟΑ. Η “ανακοίνωση” αυτή μαγειρεύτηκε κατά παραγγελία στο μηχανισμό του ραδιοσταθμού, όπως και τόσες άλλες “ανταποκρίσεις και τα γράμματα από την Αθήνα”» (σελ. 34 [68]).
Αποκαλυπτικά για τις κυνικές μεθοδεύσεις της ζαχαριαδικής ηγεσίας είναι και τα ακόλουθα αποσπάσματα: «Σημειώνουμε ότι στο φάκελλο του Πλουμπίδη δεν υπάρχει τίποτε ανάμεσα στα υλικά που να έχει σχέση με τη γνώμη της ΚΟΑ… Εκείνος που έλεγχε τα σκαρωμένα αυτά “γράμματα από την Αθήνα” σε ένα τέτοιο “γράμμα από την Αθήνα” που μεταδόθηκε από το ΡΣΕΕ στις 20-8-1953 γράφει σε υποσημείωση: “Το κομμάτι αυτό είναι καλό. Δεν μπορούμε να κάνουμε μια αντιπαραβολή πώς φέρνονταν δικαστές και χαφιέδες προς το Μπελογιάννη και Πλουμπίδη;” Και σε λίγες μέρες είχε σκαρωθεί η “ανταπόκριση από την Αθήνα” και μεταδόθηκε από το ΡΣΕΕ στις 26-8-1953 με τίτλο: “μερικές αποκαλυπτικές λεπτομέρειες για τη δίκη του προβοκάτορα Πλουμπίδη”» (σελ. 28-29 [62-63]).
8) Τα παρατιθέμενα στοιχεία τεκμηριώνουν αδιαμφισβήτητα το βασικό συμπέρασμα του Πορίσματος ότι: «Η τότε καθοδήγηση του Κόμματος (ζαχαριαδική κλίκα) και στην περίπτωση του Ν. Πλουμπίδη έβαλε σε εφαρμογή τη μέθοδο που και προηγούμενα χρησιμοποίησε για να ξεφύγει την κριτική και να σκεπάσει τις ευθύνες λαθών και τυχοδιωκτισμών, φορτώνοντας το αποτέλεσμα κάθε τυχοδιωκτικής ενέργειας στον “οππορτουνισμό” στην “προδοσία” και στο “χαφιεδισμό” ανωτέρων, με κύρος στελεχών του Κόμματος». Πιστοποιούν ότι η καταδίκη του Πλουμπίδη ήταν ένας κρίκος στην αλυσίδα των συκοφαντιών και των διώξεων που εξαπέλυσε ενάντια σε έντιμους αγωνιστές η ηγεσία Ζαχαριάδη, από την αποκήρυξη των Άρη Βελουχιώτη και Πετσόπουλου το 1945 ως την καταδίκη ή εξόντωση των Βαφειάδη, Καραγιώργη, ενός πλήθους μαχητών του ΔΣΕ κ.ά., μετά την ήττα του κινήματος· ότι δεν επρόκειτο για λαθεμένες κρίσεις λόγω κακής πληροφόρησης, αλλά, όπως τονίζεται, για «συνειδητή εξαπάτηση του κόμματος και του λαού και για εξυπηρέτηση ιδιοτελών σκοπών» (σελ. 36-37 [69-70], σημεία 2 και 6).
9) Όσον αφορά το γιατί επιλέχτηκε τότε ειδικά ο Πλουμπίδης ως αποδιοπομπαίος τράγος, το Πόρισμα επισημαίνει δυο λόγους, την κριτική του στο γράμμα του Ζαχαριάδη το 1940 και την υπόθεση Μιχαηλίδη. Σε αυτά πρέπει να προστεθεί το πρακτικό πνεύμα του Πλουμπίδη, ο οποίος συχνά έπαιρνε ρεαλιστικές θέσεις, που συγκρούονταν με τους τυχοδιωκτισμούς της ζαχαριαδικής ηγεσίας. Ο Πλουμπίδης φαίνεται να είχε αποστασιοποιηθεί από την αποχή στις εκλογές του 1946 (*9), ενώ η πρακτική πολιτική του αίσθηση διαφαίνεται στις παρατηρήσεις του για τις εκλογές του 1951. Η ζαχαριαδική ηγεσία θεωρούσε επικίνδυνους όσους μπορούσε να εκθέσουν μελλοντικά, όταν θα έμπαινε το θέμα των ευθυνών της, τις καταστροφικές αποφάσεις της και εδώ πρέπει να αναζητηθεί ο βαθύτερος λόγος για την εξόντωση του Νίκου Πλουμπίδη.
Το ιδιάζον στην περίπτωση αυτή –που δεν μπορεί να μην αποκομίσει ως ισχυρή αίσθηση ο αναγνώστης του Πορίσματος– δεν είναι μόνο η αντίστιξη ανάμεσα στην άδολη στάση του Πλουμπίδη και τα ιδιοτελή κίνητρα της ζαχαριαδικής ηγεσίας. Είναι κυρίως ο φανατισμός με τον οποίο οι απόλυτοι «ηγήτορες» παρανοούσαν ολοσχερώς την πραγματικότητα και κατασκεύαζαν ένα φανταστικό κόσμο για να διατηρούν αλώβητη την ψευδαίσθηση του μεγαλείου τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η εσπευσμένη αποκήρυξη της επιστολής Πλουμπίδη και η μετέπειτα συκοφάντηση του Πλουμπίδη σχετίζονται με την απέχθειά τους απέναντι σε κάθε γνήσια αγωνιστική, έντιμη και ανιδιοτελή πράξη, για την οποία διαισθάνονταν ότι αποκάλυπτε τη δική τους ιστορική μικρότητα.
■ ■ ■
Ως επίλογο, αξίζει να αναφερθεί η νηφάλια κρίση του Μπελογιάννη για τον Πλουμπίδη, όπως παρατίθεται σε Έκθεση του Σταθά. Αναφερόμενος στην εμπιστοσύνη που έδειχνε ο Μπελογιάννης στον Πλουμπίδη και τις δικές του επίμονες προσπάθειες να τον πείσει ότι ήταν χαφιές, ο Σταθάς παραθέτει την απάντηση του Μπελογιάννη: «Δεν μπορεί, βρε αδελφέ, να ‘ναι χαφιές, έχει τραβήξει τόσα, δεν γίνεται» (βλ. το «Πόρισμα των Κωτούζα-Βατουσιανού», Δ. Παπαχρίστου, ό.π., σελ. 174-75).
Σε αυτή τη λακωνική απάντηση δεν αντανακλάται μόνο το ήθος και η ακεραιότητα του Μπελογιάννη. Γίνεται επίσης έκδηλη η διαφορά ανάμεσα στον πραγματικό, προικισμένο με κρίση, πολιτικό ηγέτη, και τους κατά φαντασία «επαναστάτες» και «αρχηγούς», των οποίων η κοντόφθαλμη μεγαλομανία αμαύρωσε τα κομμουνιστικά ιδανικά, στοιχίζοντας εκατόμβες στο κίνημα. Αναδεικνύεται δε το καθήκον των κομμουνιστών για το ως το τέλος ξεκαθάρισμα της σταλινικής κληρονομιάς και των ποικίλων σύγχρονων αναβιώσεών της.
Σημειώσεις
(*1). Ευχαριστούμε τον Νίκο Μπελογιάννη για την παραχώρηση του ντοκουμέντου από το αρχείο της Έλλης Παππά.
(*2). Μουτζούρα στο κείμενο. Είναι η 9η Ολομέλεια του 1958, όπου «αποκαταστάθηκε» ο Πλουμπίδης.
(*3). Στο εξής σε παραπομπές στο Πόρισμα σημειώνεται ο αριθμός σελ. στο δακτυλογραφημένο πρωτότυπο και σε [] ο αντίστοιχος αριθμός σελ. στο περιοδικό.
(*4). Όπως αναφέρει ο Β. Καραμανωλάκης, το πόρισμα των Κωτούζα-Βατουσιανού ήταν εκείνο που εγκρίθηκε τελικά, «Πιστός μέχρι το τέλος στο κόμμα που τον θυσίασε», Τα Νέα, 14-8-2009.
(*5). Μερικά υλικά, όπως τα δημοσιευμένα από τον Δ. Παπαχρίστου γράμματα του Πλουμπίδη στα 1953-54, δεν ήταν τότε γνωστά. Ας σημειωθεί ότι ο Παπαχρίστου, πριν τα δημοσιεύσει το 1997 από αντίγραφα που κράτησε, παρέδωσε τα πρωτότυπα των γραμμάτων στο ΚΚΕ το 1974, τα οποία θάφτηκαν από τις μεταπολιτευτικές ηγεσίες, ακριβώς όπως το Πόρισμα του 1957.
(*6). Ο Βαβούδης, χειριστής των ασυρμάτων του ΚΚΕ, κατηγορήθηκε από τον Ζαχαριάδη σαν χαφιές, για να του φορτωθεί η αποκάλυψη του «παράνομου μηχανισμού», ενώ η αυτοκτονία του πριν συλληφθεί παρουσιάστηκε κυνικά ως «σκηνοθεσία» των αρχών (βλ. στο Πόρισμα, σελ. 9-10, 32-33 [46, 66] κλπ.).
Όπως ιστορεί η Διδώ Σωτηρίου στην Εντολή (εκδ. Κέδρος, σελ. 300-02), ο Βαβούδης ήταν ένα από τα πιστά όργανα του Ζαχαριάδη, που είχαν διαπαιδαγωγηθεί στο κυρίαρχο πνεύμα της τυφλής υποταγής στην ηγεσία, της συνωμοτικότητας και των μηχανορραφιών. Η αυτοκτονία του ήταν μια ηρωική πράξη, δε δικαιολογεί όμως να προβάλλεται ως πρότυπο, όπως γίνεται στο Πόρισμα.
(*7). Τον προσανατολισμό της ζαχαριαδικής ηγεσίας για καταγγελία του Πλουμπίδη ακόμη και πριν το 1950 επιβεβαιώνουν μετέπειτα μαρτυρίες των άμεσα εμπλεκόμενων Σταθά και Βλαντά. Βλ. Σ. Γρηγοριάδης, Μετά τον Εμφύλιο. Η Άνοδος του Παπάγου στην Εξουσία, Το Βήμα, Βιβλιοθήκη 5, σελ.166. Ακόμη όμως και αν δούμε με επιφύλαξη τις προσωπικές μαρτυρίες, οι παρατειθέμενες στο Πόρισμα επίσημες αποφάσεις του ΚΚΕ αρκούν για να τεκμηριωθεί η ύπαρξη αυτού του προσανατολισμού μετά το 1950.
(*8). Η συγκεκριμένη απόφαση περιλήφθηκε, όπως αναφέρει ο Δ. Παπαχρίστου, στα Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ, τόμ.7, 1949-1955, εκδ. ΣΕ, όπου επίσης δεν γίνεται καμιά ουσιαστική εκτίμηση.
(*9). Βλ. σχετικά, Κ. Μάτσα, «Ν. Πλουμπίδης, Η αποκατάσταση που δεν έγινε», 27/09/2002, http://www.politikokafeneio.com/istoria/ploumpidis279.htm.
- Ο Χρήστος Κεφαλής είναι χημικός και συγγραφέας.
