Μέχρι το 1921, η ταξική πάλη διεθνώς βρισκόταν σε μια φάση παροδικής ύφεσης. Δημιουργείτο, όμως, μια παράξενη και επικίνδυνη κατάσταση: από τη μια πλευρά, η καπιταλιστική τάξη σταθεροποιούσε διεθνώς τα ερείσματα της και, από την άλλη, το πρώτο και μόνο εργατικό κράτος παρέμενε απομονωμένο και εξαντλημένο.
Η Σοβιετική Δημοκρατία επέζησε από τον εμφύλιο πόλεμο, αλλά με ένα τεράστιο κόστος. Μέχρι το 1920, το προϊόν της βαριάς βιομηχανίας έπεσε στο 13% του επιπέδου του 1913 και το προϊόν της μεταποίησης κάτω από 13%! Την περίοδο 1917-1921 ,η αγροτική παραγωγή έπεσε κατά 16%. Η παραγωγή χάλυβα το 1921 βρισκόταν στα επίπεδα του 1913.
Στη Ν.Α. Ρωσία, το 1921-22, η πείνα θέριζε, σκοτώνοντας 5 εκατομμύρια και φέρνοντας συνθήκες απόλυτης βαρβαρότητας, ακόμα και κανιβαλισμού σε απομονωμένες περιοχές. Η ορμή του 1917 είχε γίνει απελπισία, η δράση για την αλλαγή της κοινωνίας μία γκριζωπή πάλη για τη διατήρηση στη ζωή.
Η πολιτική δημοκρατία δεν μπορούσε να επιβιώσει κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες. Κάθε πόλεμος χρειάζεται σκληρό συγκεντρωτισμό για την κατανομή του περιορισμένου έμψυχου και άψυχου υλικού. Ένας παρατεταμένος επαναστατικός πόλεμος δε διεξάγεται μόνο στο πολεμικό μέτωπο, αλλά και ενάντια σε εκείνο το τμήμα της κοινωνίας που υποστηρίζει την αντεπανάσταση στα μετόπισθεν.
Η Οκτωβριανή Επανάσταση είχε βασιστεί στη συμμαχία εργατών και αγροτών. Οι αγρότες υποστήριζαν το εργατικό κράτος, γιατί τους πρόσφερε ειρήνη και γη. Όμως, οι στερήσεις που επέβαλε ο πόλεμος ενάντια στην αντεπανάσταση αδυνάτισαν την υποστήριξη των αγροτών. Τα βιομηχανικά είδη είχαν γίνει εντελώς απρόσιτα, ενώ τα αγροτικά προϊόντα επιτάσσονταν για τις ανάγκες του Κόκκινου Στρατού και του πληθυσμού των πόλεων.
Μόνο η κτηνωδία των «Λευκών» (αντεπαναστατικά στρατεύματα) και η πρόθεση τους να δώσουν τη γη πίσω στους γαιοκτήμονες εμπόδιζαν μεγάλα κομμάτια των αγροτών να περάσουν στο στρατόπεδο της αντεπανάστασης. Η ελευθερία του λόγου και της οργάνωσης δεν μπορούσε να διατηρηθεί με την κοινωνία να είναι κομμένη στα δύο και την εργατική εξουσία να κρέμεται στην κυριολεξία από μια κλωστή. Εχθρικά στοιχεία που έκαναν επαγγελματική αγκιτάτσια, με βάση τη δυσαρέσκεια των μαζών, θα μπορούσαν να βάλουν φωτιά στη χώρα και να ανοίξουν το δρόμο για την αντεπανάσταση.
Ο Τρότσκι εξηγούσε στο βιβλίο του «Τρομοκρατία και Κομμουνισμός»: «Δίνουμε μία μάχη ζωής και θανάτου. Ο Τύπος είναι ένα όπλο όχι μιας αφηρημένης κοινωνίας, αλλά δύο ασυμφιλίωτων, οπλισμένων και αντιμέτωπων τάξεων. Καταστρέφουμε τον Τύπο της αντεπανάστασης, όπως καταστρέφουμε τα οχυρά της στο μέτωπο, τα αποθέματά της, τις επικοινωνίες της, το σύστημα κατασκοπίας της».
Η περίοδος αυτή έγινε γνωστή σαν «πολεμικός κομμουνισμός». Στην οικονομία, η κατανάλωση των περιορισμένων πόρων έπρεπε να ελέγχεται αυστηρά. Την ίδια ώρα, ελπίζοντας στη νίκη του γερμανικού προλεταριάτου, η σοβιετική κυβέρνηση επιχειρούσε να περάσει από τον έλεγχο στη διακίνηση στον έλεγχο στην παραγωγή, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους του πολεμικού κομμουνισμού, σαν το αρχικό στάδιο για το ξεκίνημα της σχεδιασμένης οικονομίας.
