Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα εκτεταμένο απόσπασμα από το άρθρο του Λέον Τρότσκι «Για τη Διαθήκη του Λένιν». Πρόκειται για μια λεπτομερή περιγραφή του παρασκηνίου και των πολιτικών συνθηκών μέσα στις οποίες γράφτηκε η «Διαθήκη» του Λένιν. Το άρθρο γράφτηκε τον Δεκέμβρη του 1932 όταν ο Τρότσκι βρισκόταν εξόριστος στην Τουρκία. Σε αυτό ο Τρότσκι απαντά στα ψεύδη που έγραψε σχετικά με την ιστορία του Μπολσεβίκικου κόμματος ο συγγραφέας και δημοσιογράφος Έμιλ Λούντβιχ, ο οποίος προσπαθούσε να κερδίσει την εύνοια του Στάλιν. Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο θεωρητικό περιοδικό της Αριστερής Αντιπολίτευσης στις ΗΠΑ, «Νέα Διεθνής», στα τεύχη Ιουλίου και Αυγούστου του 1934.
Πηγή: Marxist Internet Archive. Μετάφραση: Σταμάτης Καραγιαννόπουλος. Λήφθηκε υπόψη η μετάφραση του αείμνηστου Θεοδόση Θωμαδάκη που περιέχεται στη συλλογή κειμένων με τίτλο «Οι Διαφορές Μας» (εκδόσεις Παρασκήνιο, 2007).
[…] Η πρώτη επίσημη ανάγνωση της Διαθήκης στο Κρεμλίνο, έγινε όχι όπως γράφει ο Λούντβιχ σε μια σύνοδο της Κεντρικής Επιτροπής, αλλά στο Συμβούλιο των Βετεράνων του 13ου Συνεδρίου του κόμματος, στις 22 Μαρτίου 1924. Και δεν ήταν ο Στάλιν που τη διάβασε, αλλά ο Κάμενεφ, με την τοτινή του διαρκή ιδιότητα του προέδρου των κεντρικών θεσμών του κόμματος. Και τέλος – κι αυτό είναι το πιο σπουδαίο – δεν διέκοψα την ανάγνωση με ένα ταραγμένο επιφώνημα, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν υπήρχε κανένας απολύτως λόγος να το κάνω.
[…] Η λεγόμενη Διαθήκη γράφτηκε σε δύο περιόδους, που χωρίζονται από ένα διάστημα δέκα ημερών: στις 25 Δεκεμβρίου 1922 και στις 4 Ιανουαρίου 1923. Αρχικά μόνο δύο άτομα γνώριζαν την ύπαρξη του εγγράφου: η στενογράφος Μ. Βολοντίτσεβα, η οποία το έγραψε καθ’ υπαγόρευση, και η γυναίκα του Λένιν, Ν. Κρούπσκαγια. Όσο παρέμενε μια αχτίδα ελπίδας για την ανάρρωση του Λένιν, η Κρούπσκαγια άφηνε το έγγραφο κλειδωμένο.
Μετά τον θάνατο του Λένιν, λίγο πριν από το 13ο Συνέδριο, παρέδωσε τη Διαθήκη στη Γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής, προκειμένου μέσω του Συνεδρίου να τεθεί υπόψη του κόμματος στο οποίο απευθυνόταν [Σημείωση του μεταφραστή του κειμένου Θεοδόση Θωμαδάκη στην ελληνική μετάφραση που λάβαμε υπόψη μας: «Υπενθυμίζουμε ότι τα νέα στοιχεία που ήρθαν στην επιφάνεια την εποχή της Περεστρόικα και τα οποία έχει ενσωματώσει στη βιογραφία του Στάλιν ο Ζαν Ζακ Μαρί, αποκαλύπτουν ότι ο Στάλιν και η κλίκα του, με τους πράκτορές τους δίπλα στον άρρωστο, γνώριζαν αυθημερόν κάθε λέξη που υπαγόρευε ή έλεγε ο Λένιν»].
Εκείνη την εποχή, ο κομματικός μηχανισμός βρισκόταν ημιεπίσημα στα χέρια της τρόικας (Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Στάλιν) – στην πραγματικότητα, όμως βρισκόταν ήδη στα χέρια του Στάλιν. Η τρόικα, τάχθηκε αποφασιστικά ενάντια στην ανάγνωση της Διαθήκης στο Συνέδριο και το κίνητρό της δεν είναι καθόλου δύσκολο να κατανοηθεί. Η Κρούπσκαγια επέμεινε στην επιθυμία της. Σε αυτό το στάδιο η αντιπαράθεση γινόταν στα παρασκήνια. Στη συνέχεια το ζήτημα μεταφέρθηκε στο Συμβούλιο των Βετεράνων του Συνεδρίου, δηλαδή στους επικεφαλής των ανά περιφέρεια αντιπροσωπειών. Εδώ έμαθαν για πρώτη φορά την ύπαρξη της Διαθήκης τα μέλη της Αντιπολίτευσης στην Κεντρική Επιτροπή, μεταξύ αυτών και εγώ.
Αφού λήφθηκε η απόφαση να μην κρατήσει κανείς σημειώσεις, ο Κάμενεφ άρχισε να διαβάζει το κείμενο με δυνατή φωνή. Η ένταση των ακροατών είχε κορυφωθεί. Αλλά στο βαθμό που μπορώ να επαναφέρω την εικόνα στη μνήμη μου, πρέπει να πω ότι όσοι γνώριζαν ήδη το περιεχόμενο του εγγράφου, φαίνονταν από μακριά οι πιο ανήσυχοι.
Η τρόικα, με έναν από τους υποστηρικτές της, παρουσίασε ένα ψήφισμα που είχε προηγουμένως συμφωνηθεί με τους επικεφαλής των αντιπροσωπειών: το ντοκουμέντο θα διαβαζόταν σε κάθε αντιπροσωπεία χωριστά σε μια ειδική συνεδρίαση. Κανείς δεν θα έπρεπε να τολμήσει να κρατήσει σημειώσεις και στην ολομέλεια του Συνεδρίου δεν θα έπρεπε να γίνει αναφορά στη Διαθήκη.
Με την ήπια επιμονή που τη χαρακτηρίζει, η Κρούπσκαγια υποστήριξε ότι αυτό ήταν μια κατάφωρη παραβίαση της επιθυμίας του Λένιν, στον οποίο δεν επιτρεπόταν να αρνηθούν το δικαίωμα να θέσει την τελευταία του συμβουλή υπόψη του κόμματος. Αλλά τα μέλη του Συμβουλίου των Βετεράνων, δεσμευμένα από μια φραξιονιστική πειθαρχία, πείσμωσαν. Το ψήφισμα της τρόικας εγκρίθηκε με μεγάλη πλειοψηφία.
[…] Ήδη στην περίοδο των έντονων συζητήσεων για το ζήτημα της Οκτωβριανής Επανάστασης, ορισμένοι «παλιοί Μπολσεβίκοι» από τη δεξιά πτέρυγα, είχαν πολλές φορές επισημάνει με μένος ότι ο Τρότσκι στο παρελθόν δεν ήταν μπολσεβίκος. Ο Λένιν ορθωνόταν πάντα ενάντια σ’ αυτές τις φωνές. «Ο Τρότσκι έχει από καιρό καταλάβει ότι μια ένωση με τους Μενσεβίκους είναι αδύνατη», έλεγε ο Λένιν, για παράδειγμα στις 14 Νοεμβρίου 1917, «και από τότε δεν υπάρχει καλύτερος μπολσεβίκος». Στα χείλη του Λένιν αυτά τα λόγια σήμαιναν κάτι.
[…] Την εποχή της δίμηνης συζήτησης για το ζήτημα των συνδικάτων (χειμώνας 1920-21), ο Στάλιν και ο Ζινόβιεφ είχαν προσπαθήσει ξανά να διαδώσουν φήμες για το μη μπολσεβίκικο παρελθόν του Τρότσκι. Ως απάντηση σ’ αυτό, οι λιγότερο συγκρατημένοι ηγέτες του αντίθετου στρατοπέδου είχαν υπενθυμίσει στον Ζινόβιεφ τη δική του στάση κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Οκτώβρη. Ξανακεπτόμενος όλα αυτά στο κρεβάτι του ετοιμοθάνατου και διερωτώμενος πώς θα αποκρυσταλλώνονταν οι σχέσεις στο κόμμα χωρίς αυτόν, ο Λένιν δεν μπορούσε παρά να προβλέψει ότι ο Στάλιν και ο Ζινόβιεφ θα προσπαθούσαν να χρησιμοποιήσουν το μη μπολσεβίκικο παρελθόν μου για να κινητοποιήσουν τους παλιούς μπολσεβίκους εναντίον μου. Η Διαθήκη προσπαθεί λοιπόν, να αποτρέψει και αυτόν τον κίνδυνο [Σημείωση του Τρότσκι: Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Διαθήκη υπαγορεύτηκε αλλά δεν διορθώθηκε. Έτσι το κείμενο έχει δυσκολίες από την άποψη του ύφους. Αλλά η σκέψη είναι ολότελα ξεκάθαρη].
[…] Η παρατήρηση στη Διαθήκη ότι το επεισόδιο του Οκτώβρη «δεν ήταν τυχαίο» επιδιώκει έναν απολύτως συγκεκριμένο σκοπό: να προειδοποιήσει το κόμμα ότι σε κρίσιμες συνθήκες ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ μπορεί να φανερώσουν ξανά έλλειψη σταθερότητας. Αυτή η προειδοποίηση, ωστόσο, δεν έχει καμία σχέση με την παρατήρηση που αφορά τον Τρότσκι. Σχετικά με αυτόν, απλώς συνιστάται να μην χρησιμοποιείται το μη-μπολσεβίκικο παρελθόν του ως επιχείρημα ad hominem [Σημείωση του μεταφραστή: δηλαδή ως ένα επιχείρημα που δεν απαντά στην ουσία των θέσεων κάποιου αλλά επικαλείται στοιχεία για την προσωπικότητά του].
[…] Τις μέρες που υπαγόρευσε τη Διαθήκη, ο Λένιν προσπαθούσε ακόμη να δώσει στην κριτική του εκτίμηση για τον Στάλιν μια όσο το δυνατόν πιο συγκρατημένη έκφραση. Τις επόμενες εβδομάδες ο τόνος του θα γινόταν όλο και πιο οξύς, μέχρι την τελευταία στιγμή που η φωνή του έσβηνε για πάντα. Αλλά και μέσα στη Διαθήκη, λέει ακόμα αρκετά για να αιτιολογήσει την ανάγκη για αλλαγή του Γενικού Γραμματέα: εκτός από αγένεια και δύστροπη συμπεριφορά, ο Στάλιν κατηγορείται και για έλλειψη πίστης. Σε αυτό το σημείο ο χαρακτηρισμός γίνεται μια βαριά κατηγορία.
Όπως θα φανεί αργότερα, η Διαθήκη δεν θα μπορούσε να είναι έκπληξη για τον Στάλιν. Αυτό όμως δεν μείωσε τη σκληρότητα του χτυπήματος. Όταν για πρώτη φορά έλαβε γνώση του εγγράφου στη Γραμματεία, μπροστά στους στενότερους συνεργάτες του, ο Στάλιν άφησε να του ξεφύγει μια φράση που αποκάλυπτε τα αληθινά του αισθήματα για τον συγγραφέα της Διαθήκης. Οι συνθήκες κάτω από τις οποίες αυτή η φράση του Στάλιν διαδόθηκε σε ευρείς κύκλους, και κυρίως η αμίμητη ποιότητα της ίδιας της αντίδρασής του, είναι για μένα μια αναμφισβήτητη εγγύηση για την αυθεντικότητα του επεισοδίου. Δυστυχώς, η φράση που εκτόξευσε δεν μπορεί να αναφερθεί σε γραπτό κείμενο που προορίζεται να τυπωθεί.
Στην κατακλείδα της Διαθήκης, ο Λένιν, δείχνει ξεκάθαρα σε ποια πλευρά, κατά τη γνώμη του, βρισκόταν ο κίνδυνος. Η απομάκρυνση του Στάλιν – αυτού και μόνον αυτού – σήμαινε το να αποκοπεί από τον μηχανισμό, να του αφαιρεθεί η δυνατότητα να χειρίζεται το μακρύ χέρι του μοχλού του, να του στερήσει όλη αυτή την εξουσία που είχε συγκεντρώσει στα χέρια του σε αυτό το πόστο. Ποιος, λοιπόν, θα έπρεπε τότε να εκλεγεί Γενικός Γραμματέας; Κάποιος που, ενώ θα είχε τις θετικές ιδιότητες του Στάλιν θα έπρεπε να είναι πιο υπομονετικός, πιο πιστός, λιγότερο δύστροπος. Αυτή ήταν η φράση που χτύπησε πιο σκληρά τον Στάλιν. Είναι προφανές ότι ο Λένιν δεν τον θεωρούσε αναντικατάστατο, αφού πρότεινε να αναζητήσουμε ένα πιο κατάλληλο άτομο για τη θέση του.
[…] Ο Ράντεκ, που τότε ήταν ακόμη μέλος της Κεντρικής Επιτροπής, καθόταν δίπλα μου κατά την ανάγνωση της Διαθήκης. Υποχωρώντας στην επίδραση της στιγμής και χωρίς εσωτερική πειθαρχία, ο Ράντεκ «άναψε» ακούγοντας τη Διαθήκη και γέρνοντας προς το μέρος μου, μου είπε: «Τώρα πια δεν θα τολμήσουν να σου ξαναεπιτεθούν!». Του απάντησα: «Το αντίθετο! Θα ξεπεράσουν τα όρια και μάλιστα όσο πιο γρήγορα γίνεται». Οι μέρες που ακολούθησαν το Δέκατο Τρίτο Συνέδριο, έδειξαν ότι η εκτίμησή μου ήταν σωστή.
Η τρόικα αναγκάστηκε να αποτρέψει την πιθανή επίδραση της Διαθήκης στο κόμμα, θέτοντάς το τάχιστα, ενώπιον ενός τετελεσμένου γεγονότος. Ακόμα και η ανάγνωση του εγγράφου σε συναντήσεις των αντιπροσωπειών διαφόρων περιοχών, με κάθε μέλος που δεν ανήκε σ’ αυτές να μην επιτρέπεται να μετάσχει, μετατράπηκε σε έναν ανοικτό αγώνα εναντίον μου. Οι επικεφαλής των αντιπροσωπειών, κατά την ανάγνωσή τους έκρυβαν δόλια ορισμένες λέξεις, τόνιζαν ορισμένες άλλες και σχολίαζαν ότι η επιστολή είχε γραφτεί από έναν άνδρα σοβαρά άρρωστο και κάτω από την επίδραση ραδιουργιών και δολοπλοκιών.
Ήδη ο μηχανισμός λειτουργούσε υπό πλήρη έλεγχο. Το γεγονός και μόνο ότι η τρόικα είχε το θράσος να παραβιάσει την επιθυμία του Λένιν, αρνούμενη να αναγνώσει την επιστολή του στο Συνέδριο, χαρακτηρίζει επαρκώς τη σύνθεση και την ατμόσφαιρα του Συνεδρίου. Η Διαθήκη δεν αποδυνάμωσε, ούτε έβαλε τέλος στην εσωτερική πάλη, αλλά αντίθετα της έδωσε έναν καταστροφικό ρυθμό.
Η στάση του Λένιν απέναντι στον Στάλιν
[…] Αν πράγματι ο Στάλιν είχε μείνει πιστός στον Λένιν μέχρι τον θάνατό του [Σημείωση του μεταφραστή: όπως ισχυριζόταν ο φιλοσταλινικός Λούντβιχ στον οποίο απαντάει εδώ ο Τρότσκι], τότε πώς εξηγείται το γεγονός ότι το τελευταίο έγγραφο που υπαγόρευσε ο Λένιν, την παραμονή του δεύτερου εγκεφαλικού επεισοδίου που υπέστη, ήταν μια σύντομη επιστολή προς τον Στάλιν, μόνο μερικών γραμμών, με την οποία διέκοπτε κάθε προσωπική και συντροφική σχέση μαζί του;
[Σημείωση του μεταφραστή: Πρόκειται για την ακόλουθη επιστολή.
«Στον Ιωσήφ Στάλιν, 5 Μαρτίου 1923.
Άκρως απόρρητο
Προσωπικό
Αντίγραφο στους συντρόφους Κάμενφ και Ζηνόβιεφ
Αγαπητέ σύντροφε Στάλιν
Υπήρξες τόσο αγενής ώστε να καλέσεις τη γυναίκα μου στο τηλέφωνο και να την προσβάλεις. Παρότι σου είπε ότι ήταν έτοιμη να το ξεχάσει, το γεγονός παρ’ όλ’ αυτά έγινε γνωστό απ’ αυτήν στους Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ. Δεν έχω καμία πρόθεση να ξεχάσω τόσο εύκολα τι έκανες εναντίον μου και είναι περιττό να πω ότι αυτό που έγινε εναντίον της γυναίκας μου θεωρώ ότι έγινε ενάντια σε μένα εξίσου. Σου ζητώ, επομένως, να σκεφτείς αν είσαι έτοιμος να ανακαλέσεις αυτά που έχεις πει και να δώσεις την απολογία σου ή εάν προτιμάς οι σχέσεις μεταξύ μας να διακοπούν.
Με σεβασμό, δικός σου Λένιν».
Περιέχεται στο «Λένιν και Τρότσκι: Τι Πραγματικά Υποστήριζαν;», Τεντ Γκραντ – Άλαν Γουντς, εκδόσεις Μαρξιστική Φωνή].
[…] Η θεωρία είχε πολύ μεγάλη σημασία για τον Λένιν σ’ έναν πολιτικό αγώνα. Κανείς δεν θεωρούσε τον Στάλιν θεωρητικό και ο ίδιος μέχρι το 1924 δεν προσποιήθηκε αυτή την ιδιότητα. Αντίθετα, η αδύναμη κατάρτισή του στη θεωρία ήταν πολύ γνωστή στον στενό του κύκλο. Ο Στάλιν δεν είναι εξοικειωμένος με τη Δύση και δεν γνωρίζει καμία ξένη γλώσσα. Δεν συμμετείχε ποτέ στη συζήτηση των προβλημάτων του διεθνούς εργατικού κινήματος.
Και για να το ξεκαθαρίσουμε τελειωτικά – και παρότι αυτό είναι λιγότερο σημαντικό, δεν είναι ασήμαντο – ο Στάλιν δεν ήταν ούτε συγγραφέας, ούτε ρήτορας με τη στενή έννοια της λέξης. Τα άρθρα του, παρά τις προθέσεις του αρθρογράφου τους, είναι γεμάτα όχι μόνο με θεωρητικές γκάφες και αφέλειες, αλλά και από άγρια αμαρτήματα ενάντια στη ρωσική γλώσσα Στα μάτια του Λένιν, η όποια αξία του Στάλιν βρισκόταν εξολοκλήρου στη σφαίρα της κομματικής διαχείρισης και των μανουβρών του μηχανισμού. Αλλά και εκεί ακόμα, ο Λένιν διατηρούσε σημαντικές επιφυλάξεις, οι οποίες αυξήθηκαν κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του.
[…] Εντωμεταξύ, ο Στάλιν χρησιμοποιούσε ολοένα και ευρύτερα και αδιακρίτως, τις δυνατότητες της επαναστατικής δικτατορίας για τη στρατολόγηση ανθρώπων που ήταν προσωπικά υποχρεωμένοι και αφοσιωμένοι σε αυτόν. Από τη θέση του ως Γενικός Γραμματέας έγινε ο διανομέας κάθε εύνοιας και επιτυχίας. Εδώ τέθηκαν τα θεμέλια για μια αναπόφευκτη σύγκρουση. Ο Λένιν έχασε σταδιακά την εμπιστοσύνη του στην ηθική του Στάλιν. Αν αντιληφθείτε αυτό το βασικό γεγονός, τότε όλα τα ιδιαίτερα επεισόδια της τελευταίας περιόδου παίρνουν την ανάλογη θέση τους και δίνουν μια πραγματική και όχι απατηλή εικόνα για τη στάση του Λένιν έναντι του Στάλιν.
Ο Σβερντλόφ και ο Στάλιν ως Τύποι Οργανωτή
[…] Μέχρι την άνοιξη του 1919 ο κύριος οργανωτής του κόμματος ήταν ο Σβερντλόφ. Δεν είχε τον τίτλο του Γενικού Γραμματέα, έναν τίτλο που τότε δεν είχε επινοηθεί ακόμη, αλλά στην πραγματικότητα ήταν αυτό. Ο Σβερντλόφ πέθανε σε ηλικία 34 ετών τον Μάρτιο του 1919, από τη λεγόμενη τότε ισπανική γρίπη.
[…] Ο Λένιν δεν αγαπούσε τις υπερβολές των πανηγυρικών ή των επικήδειων. Η ακόλουθη εκτίμησή του για τον Σβερντλόφ ήταν ταυτόχρονα ένας προσδιορισμός του ίδιου του καθήκοντος του οργανωτή: «Μόνο χάρις στο γεγονός ότι είχαμε έναν τέτοιο οργανωτή όπως ο Σβερντλόφ, καταφέραμε σε περίοδο πολέμου να εργαστούμε σαν να μην είχαμε ούτε μία σύγκρουση για την οποία να αξίζει να μιλήσουμε».
[…] Η εσωτερική αλληλεγγύη του ηγετικού κέντρου είχε προετοιμαστεί από όλη την ιστορία του μπολσεβικισμού και είχε διατηρηθεί από το ακλόνητο κύρος των ηγετών, και πάνω απ’ όλα, του Λένιν. Αλλά στην εσωτερική μηχανική αυτής της πρωτοφανούς ομοφωνίας, ο τεχνικός επικεφαλής ήταν ο Σβερντλόφ.
Το μυστικό της τέχνης του ήταν απλό: να καθοδηγείται από τα συμφέροντα του σκοπού και μόνο. Κανένας από τους εργάτες του κόμματος δεν είχε κανέναν φόβο για υπόγειες ίντριγκες από το προσωπικό του κόμματος. Η βάση αυτού του κύρους του Σβερντλόφ ήταν η αφοσίωση.
Έχοντας γνωρίσει διανοητικά όλους τους ηγέτες του κόμματος, ο Λένιν στον επικήδειο λόγο του έβγαλε το εξής πρακτικό συμπέρασμα:
«Έναν τέτοιο άνθρωπο δεν μπορούμε ποτέ να τον αντικαταστήσουμε, αν με τον όρο αντικατάσταση εννοούμε τη δυνατότητα να βρούμε έναν σύντροφο που να συνδυάζει αυτές τις ικανότητες… Η δουλειά που εκείνος έκανε μόνος του μπορεί να επιτευχθεί τώρα μόνο από μια ολόκληρη ομάδα συντρόφων που, ακολουθώντας τα βήματά του, θα συνεχίσουν τις υπηρεσίες του».
Τα λόγια αυτά δεν ήταν ρητορικά, αλλά περιείχαν μια αυστηρά πρακτική πρόταση. Και η πρόταση έγινε δεκτή. Αντί για ένας μόνο Γραμματέας ορίστηκε μια επιτροπή τριών συντρόφων.
Από αυτά τα λόγια του Λένιν είναι προφανές, ακόμη και σε όσους δεν γνωρίζουν την ιστορία του κόμματος, ότι όσο ζούσε ο Σβερντλόφ, ο Στάλιν δεν έπαιξε κανέναν ηγετικό ρόλο στον κομματικό μηχανισμό, ούτε την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης, ούτε την περίοδο που μπήκαν τα θεμέλια και χτίστηκαν τα τείχη του σοβιετικού κράτους. Ο Στάλιν, επιπλέον, δεν συμπεριλήφθηκε στην πρώτη Γραμματεία που αντικατέστησε τον Σβερντλόφ.
Όταν στο 10ο Συνέδριο, δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Σβερντλόφ, ο Ζινόβιεφ και μερικοί άλλοι, όχι χωρίς κρυφή υστεροβουλία για τον αγώνα εναντίον μου, υποστήριξαν την υποψηφιότητα του Στάλιν για τη θέση του Γενικού Γραμματέα – δηλαδή τον τοποθέτησαν de jure στη θέση που ο Σβερντλόφ είχε καταλάβει de facto – ο Λένιν μίλησε σ’ έναν στενό κύκλο ενάντια σε αυτό το σχέδιο, εκφράζοντας τον φόβο του με τη φράση «αυτός ο μάγειρας θα ετοιμάζει μόνο πιπεράτα πιάτα».
Αυτή και μόνο η εκτίμηση, αν την παραλληλίσουμε με τον χαρακτήρα του Σβερντλόφ, μας δείχνει τις διαφορές μεταξύ των δύο τύπων οργανωτή: ο ένας ακούραστος στην εξομάλυνση των συγκρούσεων και στη διευκόλυνση της δουλειάς του συλλογικού οργάνου, ο άλλος, ο ειδικός στα πιπεράτα πιάτα, να μην διστάζει να τα αντικαθιστά στην πρώτη ευκαιρία με πραγματικό δηλητήριο. Αν ο Λένιν τον Μάρτιο του 1921 δεν έσπρωξε την εναντίωσή του στα άκρα – δηλαδή δεν προσέφυγε ανοιχτά στο Συνέδριο κατά της υποψηφιότητας του Στάλιν – ήταν επειδή η θέση του Γραμματέα, έστω και «Γενικού», με τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε όπου η εξουσία και η επιρροή ήταν συγκεντρωμένη στα χέρια του Πολιτικού Γραφείου, είχε μια πολύ περιορισμένη σημασία. Και ίσως ακόμα ο Λένιν, όπως πολλοί άλλοι, να μην αντιλήφθηκε εγκαίρως τον κίνδυνο.
Μισός χρόνος οξύτατης πάλης του Λένιν ενάντια στον Στάλιν
[…] Έτσι, δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι το τελευταίο εξάμηνο της πολιτικής ζωής του Λένιν, μεταξύ της ανάρρωσής του και του δεύτερου επεισοδίου της ασθένειάς του, ήταν γεμάτο από μία οξύτατη πάλη κατά του Στάλιν. Ας θυμηθούμε για άλλη μια φορά τις κύριες ημερομηνίες.
Τον Σεπτέμβριο του 1922 ο Λένιν άνοιξε πυρ κατά της πολιτικής του Στάλιν στο εθνικό ζήτημα. Το πρώτο 15νθήμερο του Δεκέμβρη επιτέθηκε στον Στάλιν για το ζήτημα του μονοπωλίου του εξωτερικού εμπορίου. Στις 25 Δεκεμβρίου έγραψε το πρώτο μέρος της Διαθήκης του. Στις 30 Δεκεμβρίου έγραψε την επιστολή του για το εθνικό ζήτημα (τη «βόμβα»). [Σημείωση του μεταφραστή: εδώ ο Τρότσκι αναφέρεται στον χαρακτηρισμό που χρησιμοποίησαν οι γραμματείς του Λένιν, Λ. Φωτίεβα και Μ. Γκλιάσερ, για να περιγράψουν τα κείμενα που ετοίμαζε ο Λένιν για το εθνικό ζήτημα ενάντια στον Στάλιν].
Στις 4 Ιανουαρίου 1923, πρόσθεσε ένα υστερόγραφο στη Διαθήκη του σχετικά με την ανάγκη απομάκρυνσης του Στάλιν από τη θέση του Γενικού Γραμματέα. Στις 23 Ιανουαρίου παρέταξε εναντίον του Στάλιν μια βαριά πυροβολαρχία: τα σχέδιά του για μια Επιτροπή Ελέγχου. Σ’ ένα άρθρο του στις 2 Μαρτίου [Σημείωση του μεταφραστή: εννοεί το άρθρο «Καλύτερα λιγότερα, αλλά καλύτερα»], επέφερε ένα διπλό πλήγμα ενάντια στον Στάλιν, τόσο ως οργανωτή της Εργατοαγροτικής Επιθεώρησης, όσο και ως Γενικού Γραμματέα.
Στις 5 Μαρτίου, ο Λένιν μου έγραψε ένα σημείωμα σχετικά με το υπόμνημά του για το εθνικό ζήτημα: «Αν συμφωνούσατε να αναλάβετε την υπεράσπιση του υπομνήματός μου, θα μπορούσα να μείνω ήσυχος». Την ίδια μέρα ένωσε για πρώτη φορά ανοιχτά τις δυνάμεις του με τους αδιάλλακτους Γεωργιανούς αντιπάλους του Στάλιν, ενημερώνοντάς τους με ειδικό σημείωμα ότι υποστήριζε την υπόθεσή τους «με όλη του την καρδιά» και ότι τους ετοίμαζε ένα ντοκουμέντο εναντίον του Στάλιν, του Ορτζονικίντζε και του Ντζερζίνσκι. «Με όλη μου την καρδιά» – αυτή η έκφραση δεν ακουγόταν συχνά από τον Λένιν.
«Αυτό το ζήτημα (το εθνικό ζήτημα) τον είχε ανησυχήσει εξαιρετικά», βεβαιώνει η γραμματέας του, Φωτίεβα, «και ετοιμαζόταν να μιλήσει γι’ αυτό στο Συνέδριο του κόμματος». Αλλά ένα μήνα πριν το Συνέδριο, ο Λένιν έπεσε οριστικά κάτω, πριν ακόμα προλάβει να δώσει οδηγίες γι’ αυτό του το άρθρο.
Ένα μεγάλο βάρος έφυγε από τους ώμους του Στάλιν. Σε μια συνεδρίαση του Συμβουλίου των Βετεράνων στο 12ο Συνέδριο είχε ήδη τολμήσει να μιλήσει, με το χαρακτηριστικό του ύφος, για την επιστολή του Λένιν ως το ντοκουμέντο ενός άρρωστου άνδρα ευρισκόμενου υπό επιρροή από ένα «γυναικομάνι» (Εννοούσε την Κρούπσκαγια και τις δύο γραμματείς του Λένιν.) Με πρόσχημα την ανάγκη να ερευνηθεί τάχα η πραγματική βούληση του Λένιν, αποφασίστηκε αυτή η επιστολή να κλειδωθεί. Εκεί παραμένει και μέχρι σήμερα.
Τα δραματικά επεισόδια που απαριθμήθηκαν παραπάνω, παρότι αρκετά ζωντανά από μόνα τους, δεν δίνουν την πραγματική ιδέα για τη φλογερή προσοχή με την οποία ο Λένιν παρακολουθούσε τα γεγονότα που συνέβαιναν στο κόμμα κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών της ενεργής ζωής του. Στις επιστολές και τα άρθρα του επέβαλε ακόμα και στον εαυτό του μια αυστηρή λογοκρισία. Ο Λένιν κατάλαβε αρκετά καλά μετά από το πρώτο του εγκεφαλικό επεισόδιο τη φύση της ασθένειάς του. Αφού επέστρεψε στη δουλειά τον Οκτώβριο του 1922, τα αιμοφόρα αγγεία του εγκεφάλου του δεν έπαψαν να του υπενθυμίζουν την παρουσία τους με μικρές συμφορήσεις, ελάχιστα αισθητές, αλλά όλο και περισσότερο συχνές, σαν θλιβεροί οιωνοί μιας υποτροπής.
Ο Λένιν εκτίμησε με διαύγεια την κατάστασή του, παρά τις καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις των γιατρών του. Στις αρχές Μαρτίου, όταν αναγκάστηκε και πάλι να αποσυρθεί από τη δουλειά, τουλάχιστον από συναντήσεις, συνεντεύξεις και τηλεφωνικές συνομιλίες, πήρε μαζί του στο δωμάτιο της αρρώστιας του μια σειρά από ανησυχητικές παρατηρήσεις και φόβους. Ο γραφειοκρατικός μηχανισμός με τη βοήθεια του μυστικού φραξιονιστικού επιτελείου του Στάλιν στη Γραμματεία της Κεντρικής Επιτροπής, είχε γίνει ένας ανεξάρτητος παράγοντας στην πολιτική.
Στο εθνικό ζήτημα, όπου ο Λένιν απαιτούσε ιδιαίτερη ευαισθησία, οι κυνόδοντες του αυτοκρατορικού συγκεντρωτισμού αποκαλύπτονταν όλο και πιο ανοιχτά. Οι ιδέες και οι αρχές της επανάστασης λύγιζαν μπροστά στα συμφέροντα και τις κομπίνες των παρασκηνίων. Η εξουσία της δικτατορίας χρησίμευε όλο και πιο συχνά ως κάλυψη για τις διαταγές των υπαλλήλων.
Ο Λένιν διαισθανόταν βαθιά ότι πλησίαζε μια πολιτική κρίση και φοβόταν ότι ο μηχανισμός θα στραγγαλίσει το κόμμα. Η πολιτική του Στάλιν έγινε για τον Λένιν την τελευταία περίοδο της ζωής του η ενσάρκωση του ολοένα και πιο απειλητικού τέρατος της γραφειοκρατίας. Ο άρρωστος πρέπει πολλές φορές να ανατρίχιασε στη σκέψη ότι δεν είχε καταφέρει να πραγματοποιήσει εκείνη τη μεταρρύθμιση του μηχανισμού για την οποία είχε μιλήσει μαζί μου πριν από τη δεύτερη ασθένειά του. Ένας τρομερός κίνδυνος του φαινόταν ότι απειλεί το έργο ολόκληρης της ζωής του.
Και ο Στάλιν; Έχοντας προχωρήσει πλέον πολύ μακριά για να υποχωρήσει, υποκινούμενος από τη δική του φράξια και φοβούμενος τη σκληρή επίθεση της οποίας όλα τα νήματα κινούνταν από το κρεβάτι του φοβερού εχθρού του, ο Στάλιν προχωρούσε μπροστά, στρατολογώντας ανοιχτά τους οπαδούς του με το μοίρασμα θέσεων στο κόμμα και στα Σοβιέτ, τρομοκρατώντας αυτούς που με τη μεσολάβηση της Κρούπτσκαγια έκαναν έκκληση στον Λένιν, και διέδιδε όλο και πιο επίμονα φήμες ότι ο Λένιν δεν ήταν πια υπεύθυνος για τις πράξεις του.
Να ποια ήταν η ατμόσφαιρα από την οποία προέκυψε η επιστολή του Λένιν που διέκοπτε κάθε σχέση με τον Στάλιν. Όχι, δεν έπεσε από τον καθαρό ουρανό. Έδειξε απλώς ότι το ποτήρι της αντοχής του είχε ξεχειλίσει. Και όχι μόνο χρονολογικά, αλλά επίσης πολιτικά και ηθικά, υπογράμμισε για τελευταία φορά τη στάση του Λένιν έναντι του Στάλιν […].
Λέον Τρότσκι
