Όλη η σύγχρονη κοινωνία είναι θεμελιωμένη πάνω στην εκμετάλλευση των τεράστιων μαζών της εργατικής τάξης από μια μικρή μειοψηφία του πληθυσμού, που ανήκει στις τάξεις των γαιοκτημόνων και των καπιταλιστών. Η κοινωνία αυτή είναι μια κοινωνία δούλων γιατί οι «ελεύθεροι» εργάτες, που όλη τους τη ζωή δουλεύουν για τους καπιταλιστές, «έχουν δικαίωμα» μόνο σε τόσα μέσα ύπαρξης όσα είναι απαραίτητα για τη συντήρηση δούλων που παράγουν κέρδος, για τη διασφάλιση και τη διαιώνιση της καπιταλιστικής σκλαβιάς.
Η οικονομική καταπίεση των εργατών προκαλεί και γεννά αναπόφευκτα κάθε είδους πολιτική καταπίεση, κοινωνική ταπείνωση, εξαχρείωση και εκφυλισμό της πνευματικής και ηθικής ζωής των μαζών. Οι εργάτες μπορούν να κατακτήσουν περισσότερη ή λιγότερη πολιτική ελευθερία με σκοπό τη διεξαγωγή του αγώνα για την οικονομική τους χειραφέτηση, όμως καμιά ποσότητα ελευθερίας δεν θα τους απαλλάξει από τη φτώχεια, την ανεργία και την καταπίεση, όσο δεν θα έχει ανατραπεί η εξουσία του κεφαλαίου.
Η θρησκεία είναι μία από τις μορφές πνευματικής καταπίεσης, η οποία παντού και πάντοτε βάραινε τις λαϊκές μάζες, τις τσακισμένες από την αιώνια δουλειά για τους άλλους, τις στερήσεις και την περιθωριοποίηση. Η αδυναμία των εκμεταλλευομένων τάξεων στην πάλη τους ενάντια στους εκμεταλλευτές γεννά αναπόφευκτα την πίστη για μια καλύτερη μετά θάνατον ζωή, όπως ακριβώς και η αδυναμία του πρωτόγονου ανθρώπου στην πάλη του με τη Φύση γεννά την πίστη στους θεούς, στους διαβόλους, στα θαύματα κ.τ.λ. Σε αυτούς που σ’ όλη τη ζωή τους δουλεύουν και στερούνται, η θρησκεία διδάσκει υποταγή και υπομονή στην επίγεια ζωή, παρηγορώντας τους με την ελπίδα της επουράνιας ανταμοιβής. Αλλά σε εκείνους που ζουν από ξένη εργασία (εκμεταλλευτές) η θρησκεία διδάσκει την αγαθοεργία στην επίγεια ζωή, προσφέροντάς τους έναν πολύ φθηνό τρόπο δικαίωσης για όλη την εκμεταλλευτική τους ύπαρξη και πουλώντας τους σε συμφέρουσα τιμή εισιτήρια για καλοζωία στον παράδεισο. Η θρησκεία είναι ένα είδος πνευματικού αλκοόλ, μέσα στο οποίο οι σκλάβοι του κεφαλαίου πνίγουν την ανθρώπινη υπόστασή τους, την απαίτησή τους για μια κάπως ανθρώπινη ζωή.
Όμως ο δούλος που συνειδητοποιεί τη δουλεία του και ξεσηκώνεται στον αγώνα για την χειραφέτησή του παύει κιόλας κατά το ήμισυ να είναι δούλος. Ο σύγχρονος ταξικά συνειδητός εργάτης, διαπαιδαγωγημένος από τη βιομηχανία μεγάλης κλίμακας, διαφωτισμένος από τη ζωή της πόλης, απορρίπτει με περιφρόνηση τις θρησκευτικές προλήψεις, αφήνει τον παράδεισο στους παπάδες και τους αστούς θρησκόληπτους, προσπαθώντας να κατακτήσει μια καλύτερη ζωή εδώ στη γη. Το σημερινό προλεταριάτο τάσσεται με το μέρος του σοσιαλισμού, ο οποίος επιστρατεύει την επιστήμη στην πάλη ενάντια στη θρησκευτική ομίχλη και απελευθερώνει τους εργάτες από την πίστη στη μετά θάνατο ζωή, συσπειρώνοντάς τους στην πραγματική, σημερινή πάλη για μια καλύτερη επίγεια ζωή.
Η θρησκεία πρέπει να ανακηρυχτεί ατομική υπόθεση. Με τα λόγια αυτά οι σοσιαλιστές συνηθίζουν να εκφράζουν τη στάση τους έναντι της θρησκείας. Μα η σημασία αυτών των λέξεων πρέπει να καθοριστεί με ακρίβεια, για να μην προκαλούν κανενός είδους παρανοήσεις. Η θρησκεία πρέπει να είναι ιδιωτική υπόθεση για το κράτος, αυτό διεκδικούμε εμείς. Σε καμιά περίπτωση όμως δεν μπορούμε να θεωρούμε τη θρησκεία ιδιωτική υπόθεση για το κόμμα μας. Το κράτος δεν πρέπει να έχει καμιά δουλειά με τη θρησκεία, οι θρησκευτικές ενώσεις δεν πρέπει να συνδέονται με την κρατική εξουσία. Ο καθένας πρέπει να είναι ολότελα ελεύθερος να πρεσβεύει όποια θρησκεία θέλει ή να μην αποδέχεται καμιά θρησκεία, δηλαδή να είναι άθεος, όπως κάθε σοσιαλιστής είναι σύμφωνα με τον κανόνα. Δεν επιτρέπονται, σε καμιά περίπτωση, κανενός είδους διακρίσεις δικαιωμάτων μεταξύ των πολιτών με κριτήριο τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις. Πρέπει να καταργηθεί πλήρως ακόμα και κάθε αναφορά στα επίσημα έγγραφα σχετικά με το θρήσκευμα των πολιτών. Δεν πρέπει να δίνεται καμιά επιχορήγηση από τα χρήματα του κράτους στις εκκλησιαστικές και θρησκευτικές ενώσεις, που πρέπει να γίνουν ενώσεις πολιτών-ομοϊδεατών, ολότελα ελεύθερες και ανεξάρτητες από το κράτος.
Μόνο με την ολοκληρωτική ικανοποίηση αυτών των διεκδικήσεων μπορεί να μπει τέλος στο επαίσχυντο και καταραμένο εκείνο παρελθόν, τότε που η εκκλησία βρισκόταν σε φεουδαλική εξάρτηση από το κράτος, ενώ οι Ρώσοι πολίτες βρίσκονταν σε φεουδαλική εξάρτηση από την επίσημη εκκλησία, τότε που υπήρχαν και εφαρμόζονταν μεσαιωνικοί ιεροεξεταστικοί νόμοι (που διατηρούνται μέχρι σήμερα στους ποινικούς μας κώδικες και κανόνες), νόμοι που πρόβλεπαν διωγμούς για την πίστη ή για την απιστία, που ασκούσαν βία στη συνείδηση του ανθρώπου, που συνέδεαν τις κυβερνητικές έμμισθες θέσεις και τα κρατικά έσοδα με τη διάδοση κάθε λογής πνευματικού ναρκωτικού από την καθεστωτική εκκλησία. Ο ολοκληρωτικός χωρισμός της εκκλησίας από το κράτος είναι η διεκδίκηση που προβάλλει το σοσιαλιστικό προλεταριάτο σχετικά με το σύγχρονο κράτος και τη σύγχρονη εκκλησία.
Η Ρωσική Επανάσταση πρέπει να πραγματοποιήσει αυτήν τη διεκδίκηση σαν απαραίτητο συστατικό μέρος της πολιτικής ελευθερίας. Η Ρωσική Επανάσταση, από την άποψη αυτή, βρίσκεται σε εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες, γιατί η αηδιαστική ρουτίνα της αστυνομικής, φεουδαλικής απολυταρχίας προκάλεσε δυσαρέσκεια, αναβρασμό και αγανάκτηση ακόμα και μέσα στον κλήρο. Όσο εξαθλιωμένος, όσο αμόρφωτος και αν είναι ο ρωσικός ορθόδοξος κλήρος, και αυτός ακόμα αφυπνίστηκε με τον πάταγο που προξένησε η πτώση της παλιάς μεσαιωνικής τάξης πραγμάτων στη Ρωσία. Ακόμα και ο κλήρος αυτός προσχωρεί στη διεκδίκηση της ελευθερίας, διαμαρτύρεται ενάντια στη ρουτίνα και τη γραφειοκρατική αυθαιρεσία, ενάντια στον αστυνομικό χαφιεδισμό που επιβλήθηκε στους «λειτουργούς του υψίστου». Εμείς οι σοσιαλιστές πρέπει να υποστηρίξουμε αυτό το κίνημα, συμπληρώνοντας τις διεκδικήσεις των τίμιων και ειλικρινών ανθρώπων του κλήρου, ζητώντας τους να τηρήσουν τα ίδια τους τα λόγια για ελευθερία και να κόψουν αποφασιστικά κάθε δεσμό ανάμεσα στη θρησκεία και στην αστυνομία. Αν είστε ειλικρινείς, τότε πρέπει να υποστηρίζετε τον πλήρη διαχωρισμό της θρησκείας από το κράτος, του σχολείου από την Εκκλησία και την ανακήρυξη της θρησκείας σε ιδιωτική υπόθεση. Αν δεν αποδέχεστε αυτές τις συνεπείς διεκδικήσεις της ελευθερίας, τότε σημαίνει πως είστε ακόμα αιχμάλωτοι των παραδόσεων της ιερής εξέτασης, τότε σημαίνει πως εξακολουθείτε να γαντζώνεστε στις έμμισθες κυβερνητικές θέσεις και στα κρατικά έσοδα, τότε σημαίνει πως αποδεδειγμένα δεν πιστεύετε στην πνευματική δύναμη του όπλου σας, πως εξακολουθείτε να δωροδοκείστε από την κρατική εξουσία. Στην περίπτωση αυτή οι συνειδητοί εργάτες όλης της Ρωσίας σας κηρύσσουν ανελέητο πόλεμο.
Σε ό,τι αφορά το κόμμα του σοσιαλιστικού προλεταριάτου η θρησκεία δεν είναι ιδιωτική υπόθεση. Το κόμμα μας είναι ένωση συνειδητών, πρωτοπόρων αγωνιστών για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης. Μια τέτοια ένωση δεν μπορεί και δεν πρέπει να στέκει αδιάφορη απέναντι στην έλλειψη συνειδητότητας, στην καθυστέρηση ή στο σκοταδισμό με τη μορφή θρησκευτικών πεποιθήσεων. Απαιτούμε ολοκληρωτικό χωρισμό της εκκλησίας από το κράτος, έτσι ώστε να μπορούμε να καταπολεμούμε τη θρησκευτική ομίχλη με καθαρά ιδεολογικά και μόνο ιδεολογικά όπλα, με τον Τύπο μας και με το προφορικό λόγο μας. Άλλωστε εμείς ιδρύσαμε την ένωσή μας, το ΣΔΕΚΡ (Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας), για να διεξάγουμε, ανάμεσα στα άλλα, ακριβώς έναν τέτοιον αγώνα ενάντια σε κάθε θρησκευτική εξαπάτηση των εργατών. Για μας η ιδεολογική πάλη δεν είναι ιδιωτική υπόθεση, αλλά υπόθεση όλου του κόμματος, όλου του προλεταριάτου.
Αφού είναι έτσι, τότε γιατί δεν δηλώνουμε στο πρόγραμμά μας πως είμαστε αθεϊστές; Γιατί δεν απαγορεύουμε στους χριστιανούς και σε εκείνους που πιστεύουν στο θεό να μπαίνουν στο κόμμα μας; Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα θα εξηγήσει την πολύ σοβαρή διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στο πώς παρουσιάζουν το ζήτημα της θρησκείας οι αστοί δημοκράτες και οι σοσιαλδημοκράτες.
Ολόκληρο το πρόγραμμά μας είναι θεμελιωμένο πάνω σε επιστημονική και, επιπλέον, στην υλιστική κοσμοθεωρία. Γι’ αυτό η εξήγηση του προγράμματός μας συμπεριλαμβάνει υποχρεωτικά και την εξήγηση για τις πραγματικές ιστορικές και οικονομικές ρίζες της θρησκευτικής ομίχλης. Η προπαγάνδα μας περιλαμβάνει υποχρεωτικά και την προπαγάνδα του αθεϊσμού. Η έκδοση της κατάλληλης επιστημονικής φιλολογίας, που ως σήμερα την απαγόρευε αυστηρά και την καταδίωκε η απολυταρχική και φεουδαλική κρατική εξουσία, πρέπει να αποτελέσει τώρα έναν από τους τομείς της κομματικής μας δουλειάς. Τώρα, ίσως θα πρέπει να ακολουθήσουμε τη συμβουλή που έδωσε κάποτε ο Ένγκελς στους Γερμανούς σοσιαλιστές: μετάφραση και μαζική διάδοση της φιλολογίας των Γάλλων Διαφωτιστών και αθεϊστών του 18ου αιώνα. [1]
Ταυτόχρονα, όμως, δεν πρέπει σε καμιά περίπτωση να ξεπέφτουμε σε αφηρημένη, σε ιδεαλιστική τοποθέτηση του θρησκευτικού ζητήματος, σαν ένα ζήτημα «πνευματικό», μη συνδεδεμένο με την ταξική πάλη, όπως κάνουν συχνά οι ριζοσπάστες δημοκράτες της αστικής τάξης. Θα ήταν ανοησία να νομίζουμε πως σε μια κοινωνία που στηρίζεται στην απεριόριστη καταπίεση και εξαχρείωση των εργατικών μαζών, είναι δυνατόν να διαλύσουμε τις θρησκευτικές προλήψεις με καθαρά προπαγανδιστικά μέσα. Θα ήταν αστική στενοκεφαλιά να ξεχνάμε πως η θρησκευτική καταπίεση της ανθρωπότητας είναι απλώς προϊόν και αντανάκλαση της οικονομικής καταπίεσης στους κόλπους της κοινωνίας. Με καμία ποσότητα μπροσούρων και κηρυγμάτων δεν μπορείς να διαφωτίσεις το προλεταριάτο, αν δεν το διαφωτίσει η ίδια η πάλη του ενάντια στις σκοτεινές δυνάμεις του καπιταλισμού. Η ενότητα σε αυτήν την πραγματικά επαναστατική πάλη που διεξάγει η καταπιεζόμενη τάξη για τη δημιουργία ενός επίγειου παραδείσου, είναι για μας σπουδαιότερη από την ενότητα γνωμών των προλεταρίων για τον επουράνιο παράδεισο.
Να γιατί δεν μιλάμε, και δεν πρέπει να μιλάμε στο πρόγραμμά μας για τον αθεϊσμό μας. Να γιατί δεν απαγορεύουμε και δεν πρέπει να απαγορεύουμε στους προλετάριους που έχουν διατηρήσει τούτα ή εκείνα τα υπολείμματα των παλιών προλήψεων να πλησιάσουν στο κόμμα μας. Εμείς θα προπαγανδίζουμε πάντοτε την επιστημονική θεώρηση του κόσμου και μας είναι απαραίτητο να καταπολεμούμε την ασυνέπεια των διάφορων «χριστιανών». Αυτό όμως δεν σημαίνει καθόλου πως πρέπει να επιτρέπουμε τη διάσπαση των δυνάμεων της πραγματικά επαναστατικής, οικονομικής και πολιτικής πάλης για τριτεύουσας σημασίας απόψεις και φαντασιοπληξίες, που χάνουν γρήγορα κάθε πολιτική σημασία, πετιούνται γρήγορα στα σκουπίδια από την ίδια την πορεία της οικονομικής εξέλιξης.
Η αντιδραστική αστική τάξη φρόντιζε παντού, και τώρα αρχίζει να φροντίζει και στη χώρα μας, ν’ υποδαυλίζει τις θρησκευτικές συγκρούσεις για να εκτρέπει την προσοχή των μαζών από τα πραγματικά σοβαρά και θεμελιώδη οικονομικά και πολιτικά ζητήματα, τα οποία λύνει τώρα έμπρακτα το πανρωσικό προλεταριάτο που ενώνεται στην επαναστατική του πάλη. Η αντιδραστική αυτή πολιτική της διάσπασης των προλεταριακών δυνάμεων, που σήμερα εκδηλώνεται κυρίως με τη μορφή των πογκρόμ στα οποία προβαίνουν οι μαυροεκατονταρχίτες, ίσως να καταλήξει αύριο σε πιο εκλεπτυσμένες μορφές. Εμείς, σε κάθε περίπτωση, θα της αντιτάξουμε το ήρεμο, το σταθερό και υπομονετικό, το απαλλαγμένο από κάθε συνδαύλιση διαφωνιών δευτερεύουσας σημασίας κήρυγμα της προλεταριακής αλληλεγγύης και της επιστημονικής θεώρησης του κόσμου.
Το επαναστατικό προλεταριάτο θα επιτύχει να γίνει η θρησκεία πραγματικά ιδιωτική υπόθεση για το κράτος. Και μέσα σ’ αυτό το ξεκαθαρισμένο από τη μεσαιωνική μούχλα πολιτικό σύστημα το προλεταριάτο θα αρχίσει μια πλατιά, ανοιχτή πάλη για την εξάλειψη της οικονομικής σκλαβιάς, που είναι η αληθινή πηγή της θρησκευτικής εξαπάτησης της ανθρωπότητας.
[1] Frederick Engels, “Flüchtlings-Literatur”, Volksstaat, Nr, 73 vom 22.6.1874.
Μετάφραση: Σταμάτης Καραγιαννόπουλος από το Marxists Internet Archive με πηγή το “Lenin Collected Works”, Progress Publishers, 1965, Moscow, Volume 10, σελ. 83-87.
Σημείωση: Η ελληνική μετάφραση αυτού του άρθρου που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο και περιέχεται στην έκδοση «Λένιν Άπαντα», τόμος 12, σελ. 142-147, της «Σύγχρονης Εποχής», είναι επιεικώς απαράδεκτη, αφού σε ορισμένα σημεία συσκοτίζει το νόημα των ιδεών που υπερασπίζεται ο Λένιν.
