Πριν από λίγες μέρες κυκλοφόρησε ένα νέο, μικρό σε μέγεθος βιβλίο από τις εκδόσεις «Μαρξιστική Φωνή». Πρόκειται για το «Οι ιδέες του Καρλ Μαρξ», του γνωστού μαρξιστή συγγραφέα Άλαν Γουντς. Το κείμενο που ακολουθεί είναι ο πρόλογος της βρετανικής έκδοσης του 2018 και γράφτηκε με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 200 χρόνων από τη γέννηση του Καρλ Μαρξ.
«Οι φιλόσοφοι έχουν μονάχα ερμηνεύσει τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους. Το ζήτημα είναι, ωστόσο, να τον αλλάξουμε». (Κ. Μαρξ, «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ»)
Πριν από διακόσια χρόνια, στις 5 Μαΐου 1818, στη γερμανική πόλη Τρίερ, γεννήθηκε μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της ανθρώπινης Ιστορίας. Δύο αιώνες αργότερα, παρά τις άγριες επιθέσεις, τις κακόβουλες διαστρεβλώσεις και τις καταστροφικές προσπάθειες να υπονομεύσουν την εικόνα του ως άνδρα και στοχαστή, ο Καρλ Μαρξ έχει καθιερώσει τη θέση του στην Ιστορία ως μια πανύψηλη ιδιοφυΐα στο χώρο της θεωρίας.
Είτε συμφωνείτε είτε διαφωνείτε μαζί του, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Καρλ Μαρξ πραγματοποίησε μια μεγάλη επανάσταση στην ανθρώπινη σκέψη και έτσι άλλαξε ολόκληρη την πορεία της Ιστορίας. Ανήκει στο πάνθεον των εξαιρετικών στοχαστών. Το όνομά του μπορεί να σταθεί δίπλα σε όλους τους μεγάλους ήρωες του παρελθόντος: Ηράκλειτος και Αριστοτέλης, Χέγκελ και Κάρολος Δαρβίνος.
Οι ανακαλύψεις του Μαρξ στο χώρο της Φιλοσοφίας, της Ιστορίας και της Πολιτικής Οικονομίας μπορούν να σταθούν ως κολοσσιαία μνημεία από μόνα τους. Ακόμα κι αν το έργο της ζωής του είχε αρχίσει και είχε τελειώσει με τον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου», αυτό θα ήταν από μόνο του ένα αρκετά σημαντικό επίτευγμα. Αλλά ο Μαρξ δεν ήταν απλώς ένας στοχαστής. Υπήρξε ένας άνθρωπος της δράσης, ένας επαναστάτης ο οποίος αφιέρωσε όλη του τη ζωή στον αγώνα για την υπόθεση της εργατικής τάξης και του σοσιαλισμού.
Μια τόσο πλούσια και ταραγμένη ζωή δεν μπορεί να περιγραφεί επαρκώς σε μερικές γραμμές. Ωστόσο, με την ευκαιρία των 200 χρόνων από τη γέννησή του, είναι απαραίτητο να παράσχουμε ένα σύντομο, και αναπόφευκτα ατελές, σκίτσο αυτής της ζωής ως εισαγωγή σ’ αυτήν την μπροσούρα.
Η ζωή του
Ο Μαρξ γεννήθηκε πριν από διακόσια χρόνια, στη Γερμανία, η οποία ήταν τότε τμήμα της Πρωσίας. Ωστόσο, οι επαρχίες της Ρηνανίας στις οποίες ανήκε η Τρίερ διέφεραν από πολλές απόψεις από τα οπισθοδρομικά, ημι-φεουδαρχικά και αντιδραστικά πρωσικά εδάφη τα οποία βρίσκονταν πιο ανατολικά.
Έχοντας κατακτηθεί από τη Γαλλία, στους Ναπολεόντειους Πολέμους, οι κάτοικοι είχαν εκτεθεί σε νέες ιδέες, όπως η ελευθερία του Τύπου, η συνταγματική ελευθερία και η θρησκευτική ανεκτικότητα. Αν και η Ρηνανία επανεντάχθηκε στην Πρωσική Αυτοκρατορία από το Συνέδριο της Βιέννης, τρία χρόνια πριν από τη γέννηση του Μαρξ, αυτά τα χρόνια άφησαν το σημάδι τους στην προοδευτική σκέψη των πιο φωτισμένων τμημάτων της κοινωνίας.
Ο Καρλ Χάινριχ ήταν ένα από τα εννέα παιδιά της οικογένειας του Χάινριχ και της Ενριέτα Μαρξ. Ο πατέρας του ήταν δικηγόρος, με σχετικά προοδευτικές αντιλήψεις, ο οποίος διάβαζε τον Καντ και τον Βολταίρο, και υποστήριξε τη μεταρρύθμιση του πρωσικού κράτους. Η οικογένεια ήταν αρκετά εύπορη. Ο Μαρξ δεν βίωσε ποτέ φτώχεια ή στενοχώρια κατά τη διάρκεια της παιδικής του ηλικίας και της πρώιμης νιότης του, αν και υπέφερε απ’ αυτά πολύ στη μετέπειτα ζωή του.
Και οι δύο γονείς ήταν Εβραίοι, αλλά το 1816, σε ηλικία 35 ετών, ο πατέρας του Καρλ έγινε χριστιανός. Αυτό πιθανότατα επιβλήθηκε από το γεγονός ότι με νόμο του 1815 απαγορευόταν στους Εβραίους να ανήκουν στην υψηλή κοινωνία. Είναι σημαντικό ότι παρόλο που οι περισσότεροι άνθρωποι στην Τρίερ ήταν Ρωμαιοκαθολικοί, ο πατέρας του επέλεξε τη λουθηρανική πίστη, επειδή «εξομοίωνε τον Προτεσταντισμό με την πνευματική ελευθερία». Ωστόσο, ο Χάινριχ Μαρξ ήταν πολύ μακριά από το να θεωρείται επαναστάτης και αναμφίβολα θα τρομοκρατούνταν αν γνώριζε τη μελλοντική πορεία του αγαπημένου του γιου, Καρλ.
Φεύγοντας από το σχολείο, ο Μαρξ πήγε στο πανεπιστήμιο, όπου σπούδασε νομικά και αργότερα Ιστορία και Φιλοσοφία, στο Βερολίνο, και τέθηκε υπό την επίδραση του μεγάλου φιλοσόφου Χέγκελ. Είδε ότι, κάτω από το επιφανειακό φλοιό του ιδεαλισμού, η Διαλεκτική του Χέγκελ είχε τις πιο βαθιές επαναστατικές συνέπειες. Αυτή η Διαλεκτική Φιλοσοφία επρόκειτο να αποτελέσει τη βάση όλης της μετέπειτα ιδεολογικής του εξέλιξης.
Ο Μαρξ εντάχθηκε στην τάση που είναι γνωστή ως Αριστεροί Χεγκελιανοί, οι οποίοι εξήγαγαν ριζοσπαστικά και αθεϊστικά συμπεράσματα από τη χεγκελιανή φιλοσοφία. Ωστόσο, σύντομα αισθάνθηκε δυσαρεστημένος με την ατελείωτη αναπαραγωγή αφηρημένων εννοιών και τις ταχυδακτυλουργίες με τη διαλεκτική απ’ αυτούς τους ακαδημαϊκούς ριζοσπάστες, οι οποίοι σύντομα εκφυλίστηκαν σε έναν συζητητικό κύκλο.
Ο Μαρξ εντυπωσιάστηκε πολύ από τις ιδέες του Λουδοβίκου Φόιερμπαχ, ο οποίος, ξεκινώντας από μια κριτική για τη θρησκεία, κινήθηκε προς την κατεύθυνση του υλισμού. Αλλά επέκρινε τον Φόιερμπαχ για τη ριζική απόρριψη της χεγκελιανής διαλεκτικής. Ο Μαρξ κατάφερε με επιτυχία να συνδυάσει τον φιλοσοφικό υλισμό με τη διαλεκτική, για να παράγει μια εντελώς διαφορετική και επαναστατική φιλοσοφία.
Οπλισμένος με αυτές τις επαναστατικές ιδέες, ο νεαρός Μαρξ συνεργάστηκε με μια ομάδα αριστερών χεγκελιανών στη Ρηνανία, η οποία είχε ιδρύσει μια ριζοσπαστική εφημερίδα, την «Εφημερίδα του Ρήνου». Ως εκδότης της εφημερίδας, ο Μαρξ έγραψε μια σειρά από λαμπρά επαναστατικά άρθρα. Η εφημερίδα εμφάνισε μια στιγμιαία επιτυχία, αλλά σύντομα προσέλκυσε την προσοχή των πρωσικών αρχών, οι οποίες την υπέβαλαν σε αυστηρή λογοκρισία. Ωστόσο, ο νεαρός Μαρξ, με λαμπρή επινοητικότητα, κατάφερε να αποφύγει τη σιδερένια μοχθηρία των λογοκριτών. Στο τέλος, δεν είχαν άλλη επιλογή από το να κλείσουν την εφημερίδα.
Το 1836, καθώς γινόταν πιο πολιτικά ενεργός, ο Μαρξ ήταν κρυφά αρραβωνιασμένος με την Τζένη φον Βεστφάλεν, μια όμορφη νεαρή γυναίκα, από αριστοκρατική οικογένεια, η οποία ήταν γνωστή ως «το πιο όμορφο κορίτσι στην Τρίερ». Ήταν τέσσερα χρόνια μεγαλύτερη απ’ αυτόν και από σαφώς ανώτερη τάξη. Όμως, αυτή και ο Μαρξ ήταν μαζί από την παιδική ηλικία και από ό,τι ξέρουμε, υπήρξαν απολύτως αφοσιωμένοι ο ένας στον άλλον.
Ο πατέρας της Τζένης, βαρόνος Λούντβιχ φον Βεστφάλεν, ανώτερος αξιωματούχος της Βασιλικής Πρωσικής Επαρχιακής Κυβέρνησης, ήταν ένας άνθρωπος με διπλά αριστοκρατική καταγωγή: ο πατέρας του ήταν αρχηγός του Γενικού Επιτελείου κατά τη διάρκεια του Επταετούς Πολέμου και η Σκοτσέζα μητέρα του, Αν Γουίσαρτ, καταγόταν από τον οίκο των Αργκάιλ. Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι κράτησαν τη σχέση τους μυστική για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Τρεις μήνες μετά το κλείσιμο της «Εφημερίδας του Ρήνου», τον Ιούνιο του 1843, παντρεύτηκε τελικά την Τζένη φον Βεστφάλεν και τον Οκτώβριο μετακόμισαν στο Παρίσι.
Πιστεύω ότι δεν έχει δοθεί αρκετή προσοχή σε αυτήν την αξιοθαύμαστη γυναίκα, η οποία πραγματοποίησε κολοσσιαίες θυσίες για να στηρίξει τον άντρα της στο επαναστατικό του έργο. Πρέπει να υπέφερε πολύ για να «σπάσει» από την οικογένειά της, να ταξιδέψει από τη μια χώρα στην άλλη, να μοιραστεί όλους τους διωγμούς που υπέστη ο Μαρξ και να ζήσει στις πιο δύσκολες συνθήκες. Είδε τα παιδιά της να υποφέρουν, να αρρωσταίνουν και να πεθαίνουν. Όταν ο γιος της, Έντγκαρ, πέθανε στο Λονδίνο, αυτή και ο Μαρξ δεν είχαν καν τα αναγκαία χρήματα για να πληρώσουν ένα φέρετρο.
Ο μεγαλύτερος αδερφός της Τζένης, Φέρντιναντ, έγινε αργότερα ένας αντιδραστικός, καταπιεστικός υπουργός Εσωτερικών στην πρωσική κυβέρνηση, μεταξύ 1850 και 1858, δηλαδή κατά το αποκορύφωμα της ευρωπαϊκής αντίδρασης. Αντιμετωπίζουμε έτσι το παράδοξο ενός ατόμου που ασχολείται με το επαναστατικό έργο της ανατροπής του πρωσικού κράτους από την εξορία του στο Λονδίνο, ενώ ο γαμπρός του στο Βερολίνο ήταν υπεύθυνος για τις διώξεις των επαναστατών, τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της Πρωσίας. Η Ιστορία δεν γνώρισε άλλη ειρωνική κατάσταση όπως αυτή!
Στο Παρίσι
Το φθινόπωρο του 1843, ο Μαρξ μετακόμισε στο Παρίσι για να εκδώσει ένα ριζοσπαστικό περιοδικό στο εξωτερικό μαζί με τον Άρνολντ Ρούγκε. Στην καυτή ατμόσφαιρα του Παρισιού, εκείνη την εποχή, ήρθε σύντομα σε επαφή με οργανωμένες ομάδες Γερμανών εργατών προσφύγων και με διάφορες σέχτες Γάλλων σοσιαλιστών. Μέχρι τώρα οι άνεμοι της επανάστασης φυσούσαν έντονα σε όλη την Ευρώπη, ιδίως στο Παρίσι. Όχι για πρώτη ή τελευταία φορά, το Παρίσι το 1843 ήταν η πολιτική καρδιά της Ευρώπης.
Ωστόσο, μόνο ένα τεύχος αυτού του περιοδικού, «Γαλλογερμανικά Χρονικά», δημοσιεύτηκε. Η έκδοση διακόπηκε λόγω κυρίως της δυσκολίας της μυστικής διανομής της στη Γερμανία και των φιλοσοφικών διαφορών μεταξύ του Μαρξ και του Ρούγκε. Στη συνέχεια, ο Μαρξ άρχισε να γράφει για μια άλλη ριζοσπαστική εφημερίδα, τη «Φόρβαρτς» («Εμπρός»), η οποία συνδέθηκε με μια οργάνωση που αργότερα θα γινόταν η Κομμουνιστική Λίγκα. (1)
Σχεδόν από τότε ξεκίνησε μια από τις πιο εξαιρετικές συνεργασίες στην Ιστορία. Τον Σεπτέμβριο του 1844, ένας νεαρός άνδρας ο οποίος ονομαζόταν Φρίντριχ Ένγκελς ήρθε στο Παρίσι για λίγες μέρες, προκειμένου να εργαστεί ως συνεργάτης στο περιοδικό. Από τότε, έγινε ο στενότερος φίλος και συνοδοιπόρος του Μαρξ. Σήμερα τα ονόματα των Μαρξ και Ένγκελς είναι τόσο αδιαχώριστα, ώστε θεωρούνται σχεδόν συγχωνευμένα σαν ένα άτομο.
Κατά τη διάρκεια της διαμονής του στη γαλλική πρωτεύουσα, από τον Οκτώβριο του 1843 έως τον Ιανουάριο του 1845, ο Μαρξ ζούσε στην οδό Βανό 38. Εδώ ο Μαρξ επιδόθηκε σε μια εντατική μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, καταβροχθίζοντας τα έργα του Άνταμ Σμιθ, του Ντέιβιντ Ρικάρντο, του Τζέιμς Στιούαρτ Μιλ, καθώς και των Γάλλων ουτοπικών σοσιαλιστών, του Σεν Σιμόν και του Φουριέ. Εδώ βλέπουμε το έμβρυο των μελλοντικών ανακαλύψεών του στον τομέα της Πολιτικής Οικονομίας.
Βρυξέλλες
Οι επαναστατικές δραστηριότητες του Μαρξ προσέλκυσαν σύντομα την προσοχή των Αρχών στο Βερολίνο. Η πρωσική κυβέρνηση ζήτησε από τις γαλλικές αρχές να αναλάβουν δράση, κάτι που οι τελευταίες έκαναν πολύ ευχαρίστως. Διωγμένος από το Παρίσι, στα τέλη του 1844, ο Μαρξ μετακόμισε στις Βρυξέλλες, όπου έγινε μέλος μιας μυστικής προπαγανδιστικής εταιρίας, της Κομμουνιστικής Λίγκας. Ο Μαρξ είχε ακόμα σοβαρούς περιορισμούς στη δραστηριότητά του. Είχε δεσμευτεί να μη δημοσιεύσει τίποτα σχετικά με το θέμα της σύγχρονης πολιτικής.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς απέκτησαν αμέσως μια στενή σχέση, στην οποία οι δύο άντρες ένωσαν διαφορετικές εμπειρίες και ιδιοσυγκρασίες, προκειμένου να επεξεργαστούν ένα εντελώς νέο και πρωτότυπο σύνολο ιδεών. Ως γιος ενός πλούσιου Γερμανού βιομηχάνου, ο Ένγκελς μπόρεσε να συνδυάσει τις συγκεκριμένες εμπειρίες του στην καπιταλιστική παραγωγή με το πρωτοποριακό έργο του Μαρξ στον τομέα της Φιλοσοφίας. Ο Ένγκελς έδειξε στον Μαρξ το πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο του με τίτλο «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία». Είχε ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η εργατική τάξη θα ήταν ο πιο σημαντικός παράγοντας της κοινωνικής αλλαγής.
Ήταν, επίσης, ο Ένγκελς εκείνος ο οποίος ξεκίνησε αρχικά να επεξεργάζεται τις θεμελιώδεις αρχές που αργότερα καρποφόρησαν στους τρεις τόμους του «Κεφαλαίου» του Μαρξ. Όμως, με χαρακτηριστική μετριοφροσύνη, πάντα δεχόταν την υπεροχή του Μαρξ στον τομέα της θεωρίας, διατηρώντας για τον εαυτό του το ρόλο ενός ταπεινού και πιστού μαθητή, αν και, στην πραγματικότητα, η συμβολή του στη μαρξιστική θεωρία πρέπει να τίθεται δίπλα δίπλα σε εκείνη του ίδιου του Μαρξ.
Τον Απρίλιο του 1845, ο Ένγκελς μετακόμισε από τη Γερμανία στις Βρυξέλλες, προκειμένου να συναντήσει τον Μαρξ. Μαζί, οι δύο τους άρχισαν να γράφουν μια κριτική για τη Φιλοσοφία του Μπρούνο Μπάουερ, ενός νεαρού χεγκελιανού, με τον οποίον ο Μαρξ ήταν προηγουμένως κοντά. Το αποτέλεσμα της πρώτης συνεργασίας του Μαρξ και του Ένγκελς, «Η αγία οικογένεια», δημοσιεύθηκε το 1845. Σηματοδότησε την αρχή ενός «σπασίματος» από την αριστερή χεγκελιανή τάση και το σημείο εκκίνησης για μια εντελώς νέα αναχώρηση.
Το 1846, ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραψαν τη «Γερμανική Ιδεολογία», στην οποία ανέπτυξαν για πρώτη φορά τη θεωρία για τον ιστορικό υλισμό. Αυτό σηματοδότησε την τελική και αμετάκλητη ρήξη με τους Νέους Χεγκελιανούς. Ο Μαρξ είχε αγκαλιάσει επιτέλους την ιδέα του σοσιαλισμού ως τη μόνη λύση στα προβλήματα της ανθρωπότητας. Δυστυχώς, κανένας εκδότης δεν ήταν πρόθυμος να αναλάβει τον κίνδυνο δημοσίευσης της «Γερμανικής Ιδεολογίας», η οποία, μαζί με τις «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ», είδε το φως της ημέρας μετά το θάνατο του Μαρξ.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς διεξήγαγαν από κοινού έναν αδιάκοπο αγώνα ενάντια στις συγχυσμένες ιδέες του μικροαστικού σοσιαλισμού, προσπαθώντας να θέσουν τις ιδέες του σοσιαλισμού σε επιστημονική βάση. Στο Παρίσι εκείνη την εποχή οι ημι-αναρχικές ιδέες του Προυντόν είχαν επίδραση μεταξύ ορισμένων επαναστατικών ομάδων. Ο Μαρξ τους υπέβαλε σε μια αδυσώπητη κριτική το 1847 στην «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας», στηριζόμενος σε στοιχεία και αποσπάσματα από τα γραπτά του ίδιου του Προυντόν.
Στις αρχές του 1846, ο Μαρξ προσπάθησε να συνδέσει σοσιαλιστές από όλη την Ευρώπη μέσω μιας επιτροπής κομμουνιστικής αλληλογραφίας. Ήταν σε επαφή με μια μυστική οργάνωση τεχνιτών στο Παρίσι και τη Φρανκφούρτη, η οποία ονομαζόταν Λίγκα των Δικαίων. Ήταν μια μικρή ομάδα (περίπου εκατό στο Παρίσι και ογδόντα στη Φρανκφούρτη) με πολύ συγχυσμένες ιδέες. Ο Μαρξ τους έπεισε να εγκαταλείψουν τις συνωμοτικές μεθόδους τους και να λειτουργήσουν ανοιχτά ως εργατικό πολιτικό κόμμα. Τους συνέδεσε με άλλους για να σχηματίσουν την Κομμουνιστική Λίγκα.
Στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Λίγκας, το οποίο πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο τον Νοέμβριο του 1847, οι Μαρξ και Ένγκελς επιφορτίστηκαν με τη συγγραφή ενός κειμένου που έγινε γνωστό ως «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Αυτό το σημαντικό κείμενο δημοσιεύθηκε το 1848.
Το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» και η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου»
Φαίνεται εκπληκτικό σήμερα ότι το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» γράφτηκε όταν ο Μαρξ και ο Ένγκελς ήταν ακόμα νεαροί. Ο Μαρξ δεν ήταν καλά καλά 30 ετών και ο Ένγκελς τρία χρόνια νεότερος. Ωστόσο, αυτό το αξιοσημείωτο κείμενο αντιπροσωπεύει μια καμπή στην Ιστορία. Είναι τόσο φρέσκο και επίκαιρο τώρα, όπως όταν είδε για πρώτη φορά το φως της ημέρας. Πράγματι, η επικαιρότητά του είναι ακόμη μεγαλύτερη σήμερα.
Η εποχή της δημοσίευσης αυτού του κειμένου δεν θα μπορούσε να ήταν καλύτερη. Το μελάνι ήταν σχεδόν στεγνό στις σελίδες του, όταν ξέσπασε ένα ισχυρό κύμα επαναστάσεων σε όλη την Ευρώπη. Η Επανάσταση του Φλεβάρη στη Γαλλία ανέτρεψε τη μοναρχία των Ορεανιδών και οδήγησε στη δημιουργία της Δεύτερης Δημοκρατίας.
Υπάρχει ένα ανέκδοτο ότι, έχοντας πρόσφατα λάβει μια σημαντική κληρονομιά από τον πατέρα του (η οποία παρακρατήθηκε από το θείο του), ο Μαρξ χρησιμοποίησε μεγάλο μέρος της για να αγοράσει όπλα για τους Βέλγους εργάτες οι οποίοι κινούνταν προς την επαναστατική δράση. Είτε η ιστορία είναι αληθινή είτε ψευδής (δεν γνωρίζουμε), το βελγικό υπουργείο Δικαιοσύνης την πίστεψε σίγουρα. Τη χρησιμοποίησαν, άλλωστε, ως δικαιολογία, προκειμένου να τον συλλάβουν.
Ο Μαρξ αναγκάστηκε έτσι να φύγει πίσω στη Γαλλία, όπου πίστευε ότι θα ήταν ασφαλής υπό τη νέα δημοκρατική κυβέρνηση. Αλλά αυτή ήταν μια μάταιη ελπίδα. Οι Γάλλοι Ρεπουμπλικάνοι αστοί φοβήθηκαν τους εργάτες, οι οποίοι άρχισαν να προωθούν ανεξάρτητες ταξικές διεκδικήσεις που απειλούσαν την καπιταλιστική ιδιοκτησία. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, το τελευταίο πράγμα που χρειαζόταν για τους αστούς ήταν η παρουσία στο Παρίσι ενός άνδρα σαν τον Μαρξ.
Ο Μαρξ ήταν πεπεισμένος ότι, μετά τη Γαλλία, η Γερμανία βρισκόταν στην παραμονή μιας επανάστασης. Μετακόμισε στην Κολωνία, όπου ίδρυσε μια νέα έκδοση -τη «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου»- η οποία ξεκίνησε την 1η Ιουνίου 1848. Η εφημερίδα υπεράσπιζε μια εξαιρετικά ριζοσπαστική δημοκρατική γραμμή ενάντια στην απολυταρχία της Πρωσίας και ο Μαρξ αφιέρωσε το χρόνο του στη διεύθυνσή της (η Κομμουνιστική Λίγκα είχε σχεδόν διαλυθεί). Συνέχισε σ’ αυτήν τη θέση από τον Ιούνιο του 1848 έως τις 19 Μαΐου 1849, όταν η έκδοση απαγορεύτηκε.
Η «Νέα Εφημερίδα του Ρήνου» ήταν ένα μοντέλο επαναστατικής δημοσιογραφίας και έπαιξε ενεργό ρόλο στα επαναστατικά γεγονότα του 1848-49. Αλλά η νίκη της αντεπανάστασης τερμάτισε αυτήν τη δραστηριότητα. Ο Μαρξ δικάστηκε για την επαναστατική του δράση. Αθωώθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1849, αλλά στη συνέχεια απελάθηκε από τη Γερμανία στις 16 Μαΐου 1849.
Ο Μαρξ επέστρεψε ξανά στο Παρίσι. Ωστόσο, στη συνέχεια εκδιώχτηκε από τη Γαλλία μετά τη διαδήλωση της 13ης Ιουνίου 1849. Δεδομένου ότι η Πρωσία αρνήθηκε να του δώσει διαβατήριο, ο Μαρξ ήταν πλέον ένας άπατρις, χωρίς πένα. Μετακόμισε στο Λονδίνο, το οποίο εκείνες τις μέρες ήταν πιο ανεκτικό και φιλόξενο στους πολιτικούς εξόριστους απ’ ό,τι είναι σήμερα. Παρόλο που και η Βρετανία τού αρνήθηκε την ιθαγένεια, παρέμεινε στο Λονδίνο μέχρι το θάνατό του. Τον Μάιο του 1849 ξεκίνησε τη «μακρά, χωρίς ύπνο, νύχτα εξορίας», η οποία θα διαρκούσε για το υπόλοιπο της ζωής του.
Λονδίνο
Φτάνοντας στο Λονδίνο, ο Μαρξ παρέμεινε τόσο αισιόδοξος για την επικείμενη νέα επαναστατική άνοδο στην Ευρώπη. Έγραψε δύο κείμενα για την Επανάσταση του 1848 στη Γαλλία και τις συνέπειές της: το «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία» και το «Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη». Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι «μια νέα επανάσταση είναι δυνατή μόνο ύστερα από μια νέα κρίση» και στη συνέχεια αφιερώθηκε στη μελέτη της Πολιτικής Οικονομίας, προκειμένου να προσδιορίσει τα αίτια και τη φύση της καπιταλιστικής κρίσης.
Το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου που πέρασε στο Λονδίνο, ο Μαρξ και η οικογένειά του ζούσαν σε συνθήκες πολύ σκληρής φτώχειας. Βρήκε δουλειά ως ανταποκριτής για τη «New York Daily Tribune», μια συνεργασία που διήρκεσε δέκα χρόνια, από το 1852 έως το 1862. Ωστόσο, ο Μαρξ δεν ήταν ποτέ σε θέση να κερδίσει μισθό από τη δημοσιογραφία. Κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού της δεκαετίας του 1850, η οικογένεια Μαρξ ζούσε σε άθλιες συνθήκες, σε ένα διαμέρισμα τριών δωματίων, στην περιοχή Σόχο του Λονδίνου. Ο Μαρξ και η Τζένη είχαν ήδη τέσσερα παιδιά και δύο ακόμη θα ακολουθούσαν. Απ’ αυτά, επέζησαν μόνο τα τρία.
«Ευλογημένος είναι αυτός που δεν έχει οικογένεια», έγραψε ο Καρλ Μαρξ, κουρασμένος, σε μια επιστολή προς τον Φρίντριχ Ένγκελς, τον Ιούνιο του 1854. Εκείνη την εποχή ήταν 36 ετών και είχε από καιρό χάσει κάθε επαφή με τους συγγενείς του. Ο πατέρας του ήταν νεκρός και οι σχέσεις με τη μητέρα του ήταν κακές. Μόνο μέσω της ανιδιοτελούς γενναιοδωρίας του φίλου του, Φρίντριχ Ένγκελς, ο Μαρξ και η οικογένειά του μπορούσαν να επιβιώσουν.
Η οικογένεια του Μαρξ είχε επτά παιδιά, τέσσερα από τα οποία πέθαναν κατά τη βρεφική ή την παιδική τους ηλικία. Παρ’ όλες τις δυσκολίες, ήταν μια ευτυχισμένη οικογένεια. Ο Μαρξ αγαπούσε βαθιά τις κόρες του, οι οποίες με τη σειρά τους τον λάτρευαν. Στις ελεύθερες στιγμές του τα βράδια έπαιζε μαζί τους και τους διάβαζε από τα κλασικά έργα. Ο «Δον Κιχώτης» ήταν ένα ιδιαίτερα αγαπημένο έργο, αλλά διαβάζονταν επίσης και έργα του Σαίξπηρ, με τον Μαρξ και τα παιδιά του να απαγγέλλουν διαφορετικούς ρόλους. «Ήταν ένας μοναδικός, ασυναγώνιστος αφηγητής», θυμάται η κόρη του, Ελέανορ.
Από τις τρεις κόρες του -Τζένη, Λάουρα και Ελέανορ- οι δύο παντρεύτηκαν Γάλλους. Ένας από αυτούς τους άντρες, ο Πολ Λαφάργκ, έπαιξε ενεργό ρόλο στο μαρξιστικό κίνημα και βοήθησε στην ίδρυση του σοσιαλιστικού κόμματος στην Ισπανία. Η Ελέανορ Μαρξ υπήρξε ενεργή στο βρετανικό εργατικό κίνημα.
Το έργο του Μαρξ δεν περιοριζόταν μόνο στη θεωρία. Όλο το χρόνο που βρισκόταν στο Λονδίνο έπαιζε τον πιο ενεργό ρόλο στην προώθηση και ανάπτυξη του διεθνούς εργατικού κινήματος. Ο Μαρξ βοήθησε στην ίδρυση της Γερμανικής Εργατικής Εκπαιδευτικής Εταιρίας, ως το νέο κέντρο της Κομμουνιστικής Λίγκας. Αλλά οι διαρκείς σεχταριστικές αντιπαραθέσεις των πολιτικών προσφύγων τον απωθούσαν και τελικά διέκοψε όλες τις σχέσεις μαζί τους.
Μια αποφασιστική στροφή στην κατάσταση συνέβη το 1864. Στις 28 Σεπτεμβρίου ιδρύθηκε η Διεθνής Ένωση Εργαζόμενων Ανθρώπων, γνωστή σε εμάς ως Πρώτη Διεθνής. Από την αρχή, ο Μαρξ ήταν η καρδιά και η ψυχή αυτής της οργάνωσης, ο συγγραφέας της πρώτης της διακήρυξης και μιας σειράς ψηφισμάτων, δηλώσεων και μανιφέστων. Για τα επόμενα χρόνια, μεγάλο μέρος του χρόνου του αφιερώθηκε στη συστηματική δουλειά για τη Διεθνή. Μαζί με τον Ένγκελς συνέχισε μια τεράστια αλληλογραφία με πρωτοπόρους εργάτες και διανοούμενους σε πολλές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας.
Ο Μαρξ ήταν υποχρεωμένος να συνεχίσει έναν αδυσώπητο αγώνα απέναντι σε κάθε είδους μικροαστικές παρεκκλίσεις στις τάξεις της Διεθνούς: τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Προυντόν, τον αστικό εθνικισμό του Ιταλού Μαντσίνι, τον οπορτουνισμό των Βρετανών ρεφορμιστών συνδικαλιστικών ηγετών και πάνω απ’ όλα τις ίντριγκες του αναρχικού Μπακούνιν και των οπαδών του.
Στο τέλος, ο Μαρξ κατάφερε να κερδίσει τον ιδεολογικό αγώνα, αλλά οι συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώνονταν οι νέες δυνάμεις της Διεθνούς εξελίχθηκαν σε μια δυσμενή κατεύθυνση. Η ήττα της Κομμούνας του Παρισιού ήταν το τελειωτικό χτύπημα.
Δεδομένης της δυσμενούς κατάστασης στην Ευρώπη, ο Μαρξ πρότεινε τη μεταφορά της έδρας του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη, το 1872, με την ελπίδα ότι ο αναπτυσσόμενος ταξικός αγώνας στον Νέο Κόσμο θα παρείχε στη Διεθνή νέες ευκαιρίες. Αλλά τίποτα δεν μπορούσε να αποτρέψει την παρακμή της. Το πιο σημαντικό επίτευγμα της Πρώτης Διεθνούς ήταν ότι παρείχε μια σταθερή ιδεολογική βάση για μελλοντικές εξελίξεις. Αλλά ως οργανισμός, σχεδόν έπαψε να υπάρχει.
Η υγεία του Μαρξ υπονομεύτηκε από την εξαντλητική δουλειά στη Διεθνή και τις ακόμη πιο επίπονες θεωρητικές μελέτες του. Συνέχισε να εργάζεται ακούραστα στο ζήτημα της Πολιτικής Οικονομίας και στην ολοκλήρωση του «Κεφαλαίου», για το οποίο συνέλεξε μια μάζα νέου υλικού και μελέτησε διάφορες γλώσσες, συμπεριλαμβανομένων των ρωσικών.
Θάνατος
Ο Μαρξ δεν φρόντισε ποτέ τη δική του υγεία. Η αγάπη του για τα φαγητά με βαριά καρυκεύματα και το κρασί μαζί με το υπερβολικό κάπνισμα πούρων ενδεχομένως συνέβαλαν στην επιδείνωση της υγείας του, η οποία υπονομεύθηκε θανάσιμα από τη χρόνια φτώχεια. Στα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του, οι επαναλαμβανόμενες ασθένειες δεν του επέτρεψαν να έχει συνεχή πνευματική εργασία.
Παρά τις αυξανόμενες περιόδους κακής υγείας, ο Μαρξ επιδόθηκε σε μια μνημειώδη μελέτη των νόμων και της ιστορίας του καπιταλισμού, αναπτύσσοντας μια εντελώς νέα οικονομική θεωρία. Προετοιμάζοντας τη συγγραφή του «Κεφαλαίου», μελέτησε κάθε διαθέσιμο έργο για την οικονομική και χρηματοοικονομική θεωρία και πρακτική. Αρκεί να διαβάσετε τις εκτενείς υποσημειώσεις αυτού του υπέροχου βιβλίου, για να διαπιστώσετε την εκπληκτική ποσότητα επίπονης έρευνας που έκανε για την επεξεργασία του «Κεφαλαίου».
Το 1867, δημοσίευσε τον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου». Πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του γράφοντας και αναθεωρώντας χειρόγραφα για τους υπόλοιπους τόμους, οι οποίοι παρέμειναν ελλιπείς κατά τη στιγμή του θανάτου του. Οι υπόλοιποι δύο τόμοι συγκεντρώθηκαν επίπονα, επεξεργάστηκαν και δημοσιεύθηκαν, μετά το θάνατο του Μαρξ, από τον Ένγκελς.
Το τελευταίο χτύπημα στην υγεία του Μαρξ υπήρξε ο θάνατος της Τζένης φον Βεστφάλεν, η οποία πέθανε από καρκίνο στις 2 Δεκεμβρίου 1881, σε ηλικία 67 ετών. Σε συνδυασμό με το θάνατο της μεγαλύτερης κόρης του, αυτή ήταν μια σκληρή προσωπική τραγωδία, από την οποία ο Μαρξ δεν ανέκαμψε ποτέ. «Συννέφιασε» τα τελευταία χρόνια της ζωής του.
Ο Καρλ Μαρξ πέθανε από πλευρίτιδα, στο Λονδίνο, στις 14 Μαρτίου 1883, ειρηνικά στην πολυθρόνα του. Τάφηκε δίπλα στη σύζυγό του, στο Νεκροταφείο Χάιγκεϊτ, στο Λονδίνο. Όταν πέθανε, μια παλιά φωτογραφία του πατέρα του βρέθηκε στην τσέπη, στο ύψος του στήθους του. Τοποθετήθηκε στο φέρετρό του. Ο αρχικός τάφος του είχε μόνο μια ταπεινή πλάκα, τώρα δυστυχώς είναι βανδαλισμένος και σε μεγάλο βαθμό αγνοημένος από τους επισκέπτες που συρρέουν στο γιγαντιαίο μνημείο το οποίο ανεγέρθηκε τον Νοέμβριο του 1954, όταν ο Μαρξ και η οικογένειά του τάφηκαν ξανά, σε μια νέα τοποθεσία η οποία δεν απέχει πολύ από την παλιά.
Ο νέος τάφος, ο οποίος εγκαινιάστηκε στις 14 Μαρτίου 1956, φέρει την επιγραφή: «Προλετάριοι όλου του κόσμου ενωθείτε!» και τα εξίσου γνωστά λόγια από τις «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ»: «Οι φιλόσοφοι έχουν μονάχα ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το ζήτημα όμως είναι να τον αλλάξουμε».
Αλλά το πραγματικό μνημείο του Μαρξ δεν βρίσκεται στο νεκροταφείο «Χάιγκεϊτ». Δεν είναι φτιαγμένο από πέτρα ή σίδερο, αλλά από ένα πολύ ισχυρότερο και ανθεκτικότερο υλικό: από τις αθάνατες ιδέες που περιέχονται σε περισσότερους από πενήντα τόμους των «Απάντων» του. Αυτό είναι το μόνο μνημείο που θα ήθελε ο Μαρξ. Είναι ο θεμέλιος λίθος του παγκόσμιου εργατικού κινήματος και η εγγύηση της μελλοντικής του νίκης.
Λονδίνο, 23 Μαρτίου 2018
(1) Οργάνωση Γερμανών εργατών προσφύγων με έδρα το Λονδίνο, της οποίας ο Μαρξ και ο Ένγκελς θα γίνονταν οι κύριοι θεωρητικοί.
