Σαν σήμερα το 1848, στην αρχή μιας επαναστατικής χρονιάς κατά την οποία εμφανίσθηκε για πρώτη φορά ανεξάρτητα στο προσκήνιο το επαναστατικό κίνημα του προλεταριάτου (Γαλλία, Ιούνιος 1848), κυκλοφόρησε το ιδρυτικό κείμενο του επαναστατικού-επιστημονικού σοσιαλισμού, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» (Κ. Μαρξ- Φρ. Ένγκελς).
Εκατόν ογδόντα δύο χρόνια μετά, στο φως της ανάδειξης του ιστορικού αδιεξόδου και της προχωρημένης παρακμής του καπιταλιστικού συστήματος, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» διατηρεί όλη του την αξία. Οι επαναστατικές του ιδέες και η εμπνευσμένη ανάλυσή του για τον εκμεταλλευτικό και ιστορικά παροδικό χαρακτήρα του καπιταλισμού συνεχίζουν να αποτελούν πηγή έμπνευσης για τον αγώνα της παγκόσμιας εργατικής τάξης, ενώ η επικαιρότητά του αναγνωρίζεται και από προσωπικότητες των γραμμάτων και των τεχνών που δε σχετίζονται άμεσα με αυτόν τον αγώνα. Αυτό συνέβη πολύ πρόσφατα με τη φημισμένη σκηνοθέτιδα Τζούλια Ράικερτ, η οποία ενώπιον δισεκατομμυρίων τηλεθεατών επικαλέστηκε μια εμβληματική φράση από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» κατά την τελετή απονομής των φετινών κινηματογραφικών βραβείων Όσκαρ.
Με την ευκαιρία της σημερινής επετείου δημοσιεύουμε τον πρόλογο που έγραψε ένας από τους συγγραφείς του «Μανιφέστου», ο Φρίντριχ Ένγκελς, για τη βρετανική έκδοση του 1888. Περιέχεται στην πιο πρόσφατη ελληνική έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», η οποία πραγματοποιήθηκε από τις εκδόσεις «Μαρξιστική Φωνή», τον Απρίλιο του 2019. Μπορείτε να την αποκτήσετε επικοινωνώντας μαζί μας εδώ.
Για τους άνεργους προβλέπεται έκπτωση 50%, ενώ οι μαθητές και οι φοιτητές μπορούν να το αποκτήσουν μόνο με 2 ευρώ.
Γνωρίστε σε βάθος τις ιδέες του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» συμμετέχοντας στις ειδικές συζητήσεις που διοργανώνει η «Νεολαία Ενάντια στον Καπιταλισμό» σε σχολές και γειτονιές της Αθήνας.
Πρόλογος του Φρίντριχ Ένγκελς στη βρετανική έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου (1888)
Το «Μανιφέστο» δημοσιεύθηκε ως πλατφόρμα της Κομμουνιστικής Λίγκας, μιας, αρχικά, αποκλειστικά γερμανικής, αργότερα, όμως, διεθνούς εργατικής Ένωσης, η οποία μέσα στις πολιτικές συνθήκες της ευρωπαϊκής ηπείρου, πριν από το 1848, ήταν αναπόφευκτα μια μυστική οργάνωση. Στο συνέδριο της Λίγκας, το οποίο διεξήχθη στο Λονδίνο τον Νοέμβριο του 1847, ανατέθηκε στον Μαρξ και τον Ένγκελς να καταπιαστούν με τη δημοσίευση ενός ολοκληρωμένου θεωρητικού και πρακτικού προγράμματος του κόμματος. Το χειρόγραφο, συνταγμένο στη γερμανική γλώσσα, στάλθηκε τον Γενάρη του 1848, λίγες βδομάδες πριν από τη Γαλλική Επανάσταση της 24ης του Φλεβάρη, για εκτύπωση στο Λονδίνο. Μια γαλλική μετάφραση δημοσιεύθηκε στο Παρίσι, λίγο πριν από την εξέγερση του Ιούνη του 1848. Η πρώτη αγγλική μετάφραση, επιμελημένη από την Έλεν Μακ Φάρλαν, δημοσιεύθηκε το 1850 στο Λονδίνο, στον «Κόκκινο Δημοκράτη» του Τζορτζ Τζούλιαν Χάρνεϊ. Έχει δημοσιευθεί επίσης μια δανέζικη και μια πολωνική έκδοση.
Η ήττα της παρισινής εξέγερσης τον Ιούνιο του 1848 -της πρώτης αυτής μεγάλης μάχης ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη- έσπρωξε προσωρινά και πάλι στο περιθώριο τις κοινωνικές και πολιτικές επιδιώξεις της εργατικής τάξης της Ευρώπης. Από τότε, η πάλη για την κυριαρχία διεξαγόταν και πάλι όπως και στην εποχή πριν από την Επανάσταση του Φλεβάρη, μονάχα μεταξύ των διαφορετικών τμημάτων των ιδιοκτητριών τάξεων. Η εργατική τάξη περιορίστηκε σε πάλη για πολιτικές μικροπαραχωρήσεις και στη θέση της άκρας αριστερής πτέρυγας των μικροαστών Ριζοσπαστών.
Οπουδήποτε τα ανεξάρτητα προλεταριακά κινήματα συνέχιζαν να δίνουν σημεία ζωής, συντρίφτηκαν βάναυσα. Έτσι, η πρωσική Αστυνομία κατεδίωξε την Κεντρική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Λίγκας, η οποία είχε τότε την έδρα της στην Κολωνία. Τα μέλη της συνελήφθησαν και ύστερα από 18μηνη φυλάκιση δικάστηκαν τον Οκτώβριο του 1852. Η περιβόητη αυτή δίκη των κομμουνιστών της Κολωνίας διήρκεσε από τις 4 Οκτωβρίου μέχρι τις 12 Νοεμβρίου. Επτά από τους συλληφθέντες καταδικάστηκαν σε φυλάκιση σε ένα φρούριο από 3 μέχρι 6 χρόνια. Αμέσως μετά την καταδικαστική απόφαση, η Λίγκα διαλύθηκε τυπικά από τα εναπομείναντα μέλη της. Όσον αφορά το «Μανιφέστο», φαινόταν από τότε και μετά να είναι καταδικασμένο να περιέλθει στη λήθη.
Όταν η ευρωπαϊκή εργατική τάξη ανέκτησε επαρκή δύναμη για μια καινούργια επίθεση ενάντια στις άρχουσες τάξεις, ξεπήδησε η Διεθνής Ένωση Εργατών. Αλλά η οργάνωση αυτή, η οποία ιδρύθηκε με διακηρυγμένο σκοπό να συνενώσει σε ένα σώμα ολόκληρο το μαχητικό προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής, δεν μπορούσε αμέσως να διακηρύξει τις αρχές που περιέχονταν στο «Μανιφέστο». Η Διεθνής έπρεπε να έχει ένα πρόγραμμα αρκετά πλατύ, το οποίο να είναι αποδεκτό από τα αγγλικά συνδικάτα, από τους Γάλλους, Βέλγους, Ιταλούς και Ισπανούς ακόλουθους του Προυντόν και τους Λασαλικούς στη Γερμανία (σ.τ.ε.: εννοεί τους υποστηρικτές των ιδεών του Γερμανού δεξιού σοσιαλιστή Φερδινάρδου Λασάλ).
Ο Μαρξ, ο οποίος συνέταξε αυτό το πρόγραμμα, προς ικανοποίηση όλων των κομμάτων, είχε πλήρη εμπιστοσύνη στην ανάπτυξη της συνείδησης της εργατικής τάξης, μια ανάπτυξη που ήταν σίγουρο ότι θα προκύψει από την ενωτική δράση και την αμοιβαία συζήτηση. Τα ίδια τα γεγονότα και οι περιπέτειες στον αγώνα ενάντια στο κεφάλαιο και οι ήττες περισσότερο από τις νίκες δεν μπορούσαν να μη βάλουν στη συνείδηση των αγωνιστών το πόσο ανεπαρκή ήταν τα αγαπημένα τους γιατροσόφια και να τους ανοίξουν το δρόμο για μια πληρέστερη κατανόηση σχετικά με τις πραγματικές προϋποθέσεις για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Και ο Μαρξ είχε δίκιο. Όταν το 1874 διαλυόταν η Διεθνής, άφηνε τους εργάτες σε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση απ’ ό,τι τους είχε βρει το 1864, τη χρονιά της ίδρυσής της. Ο προυντονισμός στη Γαλλία, ο λασαλισμός στη Γερμανία χαροπάλευαν και ακόμα και τα συντηρητικά αγγλικά συνδικάτα, αν και στην πλειονότητά τους είχαν ήδη από καιρό κόψει τη σύνδεση τους με τη Διεθνή, πλησίαζαν σιγά σιγά στο σημείο που επέτρεψε παλιότερα στον πρόεδρο του συνεδρίου τους, στο Σουόνσι, να δηλώσει εξ ονόματός τους: «Ο ηπειρωτικός σοσιαλισμός έπαψε να μας τρομάζει». Πραγματικά: οι αρχές του «Μανιφέστου» είχαν κάνει αρκετή πρόοδο μεταξύ των εργατών όλων των χωρών.
Έτσι και το ίδιο το «Μανιφέστο» εμφανίστηκε και πάλι στο προσκήνιο. Από το 1850 το γερμανικό κείμενο επανειλημμένα τυπώθηκε ξανά στην Ελβετία, την Αγγλία και την Αμερική. Το 1872 μεταφράστηκε στα αγγλικά και μάλιστα στη Νέα Υόρκη, όπου η μετάφραση δημοσιεύτηκε στη ¨Woorhull and Claflin’s Weekly¨. Με βάση την αγγλική αυτή εκδοχή, ετοιμάστηκε επίσης μια γαλλική μετάφραση στη ¨Le Socialiste¨ της Νέας Υόρκης. Από τότε κυκλοφόρησαν στην Αμερική τουλάχιστον δύο ακόμα αγγλικές μεταφράσεις, λιγότερο ή περισσότερο ακρωτηριασμένες, η μία από τις οποίες ανατυπώθηκε στην Αγγλία. Η πρώτη ρωσική μετάφραση έγινε από τον Μπακούνιν και εκδόθηκε περίπου το 1863, στο τυπογραφείο του περιοδικού «Κολοκόλ», του Χέρτσεν, στη Γενεύη, και μια δεύτερη, επίσης στη Γενεύη, από την ηρωική Βέρα Ζασούλιτς, το 1882. Μια καινούργια δανέζικη έκδοση βρίσκεται στη «Σοσιαλδημοκρατική Βιβλιοθήκη», Κοπεγχάγη 1885. Μια καινούργια γαλλική μετάφραση στη ¨Le Socialiste¨, Παρίσι 1886. Σύμφωνα με την τελευταία αυτή, προετοιμάστηκε μια ισπανική μετάφραση και δημοσιεύθηκε το 1886 στη Μαδρίτη. Ο αριθμός των γερμανικών ανατυπώσεων δεν μπορεί να δοθεί ακριβώς, συνολικά ήταν τουλάχιστον 12. Μια μετάφραση στα αρμένικα, η οποία επρόκειτο να βγει πριν από λίγους μήνες στην Κωνσταντινούπολη, δεν είδε το φως του κόσμου, επειδή, όπως με πληροφόρησαν, ο εκδότης δεν είχε το θάρρος να εκδώσει ένα βιβλίο με το όνομα του Μαρξ, ενώ ο μεταφραστής αρνήθηκε να το παρουσιάσει ως δικό του έργο.
Για περισσότερες μεταφράσεις σε άλλες γλώσσες έχω μεν ακούσει, αλλά δεν τις έχω δει. Έτσι, η ιστορία του «Μανιφέστου» αντανακλά σε μεγάλο βαθμό την ιστορία του σύγχρονου εργατικού κινήματος. Προς το παρόν είναι αναμφισβήτητα το πιο διαδεδομένο διεθνώς προϊόν της σοσιαλιστικής φιλολογίας, μια κοινή πλατφόρμα που αναγνωρίζεται από εκατομμύρια εργάτες, από τη Σιβηρία μέχρι την Καλιφόρνια.
Ωστόσο, όταν γράφτηκε, δεν θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε «Σοσιαλιστικό Μανιφέστο». Με το όνομα «σοσιαλιστές» το 1847 εννοούσαν από τη μια πλευρά τους οπαδούς των διαφόρων ουτοπικών συστημάτων: τους οουενιστές (σ.τ.ε.: οι υποστηρικτές των ιδεών του Ρόμπερτ Όουεν) στην Αγγλία και τους φουριεριστές (σ.τ.ε.: οι υποστηρικτές των ιδεών του Σαρλ Φουριέ) στη Γαλλία, που και οι δύο είχαν συρρικνωθεί στο μέγεθος απλών σεχτών και σταδιακά εξαφανίζονταν. Από την άλλη πλευρά, τους κάθε λογής κοινωνικούς κομπογιαννίτες, οι οποίοι, με κάθε λογής μπαλώματα, χωρίς κανέναν κίνδυνο για το κεφάλαιο και το κέρδος, υπόσχονταν να αντιμετωπίσουν όλων των ειδών τα κοινωνικά δεινά. Και στις δύο περιπτώσεις επρόκειτο για ανθρώπους που βρίσκονταν έξω από το εργατικό κίνημα και που ζητούσαν πιο πολύ στήριγμα στις «μορφωμένες» τάξεις. Η μερίδα εκείνη της εργατικής τάξης, η οποία είχε πειστεί για την ανεπάρκεια των απλών πολιτικών αλλαγών και ζητούσε πλήρη μετασχηματισμό της κοινωνίας, ονομαζόταν κομμουνιστική.
Ήταν ένας ακόμα ακατέργαστος, καθαρά ενστικτώδους είδους, κομμουνισμός. Ωστόσο, ήταν αρκετά δυνατός για να δημιουργήσει δύο συστήματα ουτοπικού κομμουνισμού, των υποστηρικτών της «Ικαρίας» του Καμπέ στη Γαλλία και του Βάιτλινγκ στη Γερμανία. Ο σοσιαλισμός λοιπόν, το 1847, ήταν ένα μικροαστικό κίνημα, ενώ ο κομμουνισμός ένα κίνημα της εργατικής τάξης. Ο σοσιαλισμός, τουλάχιστον στην ηπειρωτική Ευρώπη, υπήρξε τουλάχιστον «αξιοσέβαστος», ο κομμουνισμός όμως ήταν ακριβώς το αντίθετο. Και από τη στιγμή που εξαρχής πιστεύαμε ότι «η χειραφέτηση της εργατικής τάξης πρέπει να είναι έργο της ίδιας της εργατικής τάξης», δεν μπορούσε να υπάρξει καμιά αμφιβολία ποιο από τα δύο ονόματα έπρεπε να διαλέξουμε. Πολύ περισσότερο, μάλιστα, δεν μας ήρθε από τότε ποτέ στο νου μας να το απαρνηθούμε.
Αν και το «Μανιφέστο» ήταν κοινή εργασία και των δυο μας, είμαι ωστόσο υποχρεωμένος να δηλώσω ότι η βασική ιδέα, εκείνη που αποτελεί τον πυρήνα του, ανήκει στον Μαρξ. Η ιδέα αυτή είναι η ακόλουθη: σε κάθε ιστορική εποχή, το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο παραγωγής και ανταλλαγής και η κοινωνική οργάνωση που απορρέει από αυτό διαμορφώνουν τη βάση πάνω στην οποία οικοδομείται και από την οποία μπορεί να εξηγηθεί η πολιτική και πνευματική ιστορία αυτής της εποχής. Ότι κατά συνέπεια αυτού, όλη η ιστορία της ανθρωπότητας (από την κατάργηση του πρωτόγονου καθεστώτος των γενών με την κοινοκτημοσύνη της γης) υπήρξε ιστορία ταξικών αγώνων, αγώνων ανάμεσα σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους, σε κυρίαρχες και καταπιεζόμενες τάξεις. Ότι η ιστορία αυτών των ταξικών αγώνων διαμορφώνει μια πορεία εξέλιξης που σήμερα έχει φτάσει σε μια τέτοια βαθμίδα κατά την οποία η εκμεταλλευόμενη και καταπιεζόμενη τάξη, το προλεταριάτο, δεν μπορεί να κατακτήσει τη χειραφέτησή της από το ζυγό της εκμεταλλεύτριας και κυρίαρχης τάξης, της αστικής τάξης, χωρίς ταυτόχρονα να απελευθερώσει, μια για πάντα και στο σύνολό της, την κοινωνία από κάθε εκμετάλλευση και καταπίεση, από κάθε λογής ταξικές διαφορές και ταξικούς αγώνες.
Σε αυτήν τη θέση, η οποία κατά τη γνώμη μου είναι προορισμένη να φέρει στην ιστορική επιστήμη την ίδια πρόοδο που έφερε η θεωρία του Δαρβίνου στις φυσικές επιστήμες, είχαμε και οι δύο πλησιάσει σιγά σιγά, πολλά χρόνια κιόλας πριν από το 1845. Το βιβλίο μου για την «Κατάσταση των εργαζόμενων τάξεων στην Αγγλία» δείχνει πόσο είχα κινηθεί ανεξάρτητα προς την κατεύθυνση αυτή. Αλλά όταν ξαναβρήκα τον Μαρξ στις Βρυξέλλες, την άνοιξη του 1845, τη θέση αυτή την είχε πια επεξεργαστεί ολοκληρωτικά και μου την εξέθεσε σχεδόν με τόσο καθαρά λόγια, με όσα τη συνόψισα πιο πάνω εγώ. Από τον κοινό μας πρόλογο στη γερμανική έκδοση του 1872 παραθέτω το παρακάτω απόσπασμα:
«Όσο πολύ κι αν έχουν αλλάξει οι συνθήκες στα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, οι γενικές αρχές που εκτέθηκαν σ΄αυτό το ¨Μανιφέστο¨ διατηρούν σε γενικές γραμμές και σήμερα όλη τους την ορθότητα. Μερικά σημεία θα μπορούσαν, εδώ κι εκεί, να διορθωθούν. Η πρακτική εφαρμογή αυτών των αρχών, εξηγεί το ίδιο το ¨Μανιφέστο¨, θα εξαρτηθεί παντού και πάντα από τις υπάρχουσες ιστορικές συνθήκες και γι΄αυτό δεν αποδίδεται καθόλου ιδιαίτερη σημασία στα επαναστατικά μέτρα τα οποία προτείνονται το τέλος του μέρους ΙΙ. Αυτό το μέρος θα το παρουσιάζαμε σήμερα από πολλές απόψεις διαφορετικά. Μπροστά στην τεράστια ανάπτυξη της μεγάλης βιομηχανίας, κατά τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια, και στην κομματική οργάνωση της εργατικής τάξης που προοδεύει μαζί της, μπροστά στην πρακτική πείρα, πρώτα της Επανάστασης του Φλεβάρη και πολύ περισσότερο της Κομμούνας του Παρισιού, όπου για πρώτη φορά το προλεταριάτο κράτησε την πολιτική εξουσία δύο ολόκληρους μήνες, το πρόγραμμα αυτό πάλιωσε σε μερικά σημεία. Η Κομμούνα, ιδίως, απέδειξε ότι δεν μπορεί η εργατική τάξη να πάρει στα χέρια της την έτοιμη κρατική μηχανή και να τη βάλει σε κίνηση για τους δικούς της σκοπούς» (Βλέπε «Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία, έκκληση του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών», γερμανική έκδοση, σελ. 19, όπου αναπτύσσεται πιο διεξοδικά). Επιπρόσθετα, είναι αυτονόητο ότι στην παρούσα φάση η κριτική της σοσιαλιστικής φιλολογίας παρουσιάζει κενά, γιατί σταματάει ως το 1847 και ότι οι παρατηρήσεις για τη στάση των κομμουνιστών απέναντι στα διάφορα κόμματα της αντιπολίτευσης (μέρος IV), ακόμα και αν σήμερα είναι ακριβείς στις γενικές γραμμές τους, έχουν ωστόσο παλιώσει στις λεπτομέρειές τους και μόνο εξαιτίας του γεγονότος ότι άλλαξε ολοκληρωτικά η πολιτική κατάσταση και η ιστορική εξέλιξη εξαφάνισε από το πρόσωπο της Γης τα πιο πολλά κόμματα που απαριθμούνται εκεί. Ωστόσο, το ¨Μανιφέστο¨ έχει γίνει ένα ιστορικό ντοκουμέντο που δεν έχουμε πια το δικαίωμα να το αλλάξουμε».
Η παρούσα μετάφραση έγινε από τον κύριο Σάμιουελ Μουρ, το μεταφραστή του μεγαλύτερου μέρους του «Κεφαλαίου». Την κοιτάξαμε ξανά από κοινού και προσέθεσα μερικές σημειώσεις για την αποσαφήνιση των ιστορικών αναφορών.
Φρίντριχ Ένγκελς-Λονδίνο, 30 Ιανουαρίου 1888
