Η επανάσταση είχε συντρίψει το παλιό τσαρικό κράτος και εξοστράκισε τους πιο αντιδραστικούς στρατηγούς και αξιωματικούς του. Οι κομμουνιστές πήραν τις θέσεις τους εκεί, όπου ήταν δυνατό. Όμως, μια εκτεταμένη, μία πλήρης αναδιάρθρωση του κρατικού μηχανισμού ήταν αδύνατη, με δεδομένες τις συνθήκες και την απομόνωση της Σοβιετικής Ένωσης. Το Φλεβάρη του 1917, οι μπολσεβίκοι αριθμούσαν μόλις 23.600 μέλη. Μόνο ένας μικρός αριθμός απ’ αυτούς αποτελούσαν στελέχη του κόμματος ικανά να καθοδηγήσουν άλλους στην υπεράσπιση της πολιτικής του.
Από την άλλη πλευρά, η στελέχωση του κράτους απαιτούσε εκατοντάδες χιλιάδες αξιωματούχους. «Ειδικοί» και τεχνοκράτες διοικητές του παλιού κράτους δεν μπορούσαν ν’ αντικατασταθούν, έπρεπε να διατηρηθούν στις θέσεις τους, ακόμα κι αν αυτό σήμαινε πως χρειαζόταν να δωροδοκούνται με ιδιαίτερα προνόμια. Στην πόλη Βιάτκα το 1918, για παράδειγμα, οι 4.476 αξιωματούχοι που υπηρετούσαν ήταν οι ίδιοι και επί τσάρου.
Ο Τρότσκι στο βιβλίο του «Προδομένη Επανάσταση» εξήγησε τη σημασία αυτού που συνέβαινε: «Ένα εργατικό κράτος είναι μία γέφυρα ανάμεσα στην αστική (καπιταλιστική) και τη σοσιαλιστική κοινωνία. Ο στόχος του είναι να δημιουργήσει μία κοινωνία αφθονίας μέσα από τη σχεδιασμένη χρήση των πλουτοπαραγωγικών πηγών, κάτι που με τη σειρά του θα τερματίσει το διαχωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις και την ίδια την ανάγκη ύπαρξης του κράτους σαν ιδιαίτερου μηχανισμού (καταπίεσης της μιας τάξης από την άλλη)».
Όμως, την πρώτη περίοδο, το εργατικό κράτος είναι υποχρεωμένο να λειτουργήσει με τα οικονομικά μέσα που του κληροδοτήθηκαν από τον καπιταλισμό. Είναι υποχρεωμένο να βασιστεί σε ειδικευμένους αξιωματούχους εκπαιδευμένους κατά την περίοδο του καπιταλισμού, όπως επίσης και να χρησιμοποιήσει μερικές από τις μεθόδους του καπιταλισμού, τον καταμερισμό εργασίας, την πληρωμή μισθών, κλπ.
Όλη η εξέλιξη και η ανάπτυξη του εργατικού κράτους καθορίζεται λοιπόν από την πορεία αλλαγής στη σχέση ανάμεσα στις καπιταλιστικές και σοσιαλιστικές τάσεις, δηλαδή τη σχέση ανάμεσα στα εναπομείναντα στοιχεία του παλιού αστικού μηχανισμού με τις μεθόδους ελέγχου «από τα πάνω» και στην ανάπτυξη των μεθόδων του εργατικού ελέγχου «από τα κάτω». Μόνο η ανάπτυξη των μεθόδων ελέγχου της εργατικής τάξης πάνω στην κοινωνία μπορεί να ξεπεράσει τα απομεινάρια του καπιταλισμού.
Η γραφειοκρατία σε μία καθυστερημένη χώρα, εξήγησε ο Τρότσκι, είναι προϊόν της ίδιας της καθυστέρησης, της αδυναμίας της εργατικής τάξης, της περιορισμένης της ειδίκευσης και είναι ανάλογη της μεγάλης εξουσίας που οι κρατικοί αξιωματούχοι εξασκούν πάνω της:«Η βάση για τη γραφειοκρατική διοίκηση είναι η ίδια η φτώχεια της κοινωνίας, η έλλειψη καταναλωτικών αγαθών που δημιουργούν συνθήκες πάλης τους ενός ενάντια σε όλους. Όταν υπάρχουν αρκετά αγαθά σε ένα κατάστημα, οι καταναλωτές μπορούν να έρθουν όποτε θέλουν. Όταν υπάρχουν περιορισμένα αγαθά, οι καταναλωτές είναι υποχρεωμένοι να περιμένουν στην ουρά. Όταν η ουρά γίνει υπερβολικά μεγάλη, είναι απαραίτητο να διοριστεί κάποιο αστυνομικός ή φύλακας που “θα κρατά την τάξη”. Αυτή είναι η γενεσιουργός στιγμή της ρωσικής γραφειοκρατίας. Αυτή “ξέρει” ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποιος πρέπει να περιμένει» («Η Προδομένη Επανάσταση»).
Έτσι η γραφειοκρατία σ’ ένα απομονωμένο, καθυστερημένο εργατικό κράτος δε γίνεται έτσι παραπανίσια για να «απονεκρωθεί» αργότερα. Στο βαθμό που η «καθυστερημένη» εργατική τάξη αδυνατεί να αναλάβει πλήρως τη λειτουργία και τα καθήκοντά της, η γραφειοκρατία αποκτά – τουλάχιστον για μια περίοδο – μια αντικειμενική βάση ύπαρξης και δικής της λειτουργίας.
Η πίεση των αντιδραστικών τάξεων πάνω στο εργατικό κράτος αρχίζει και εξασκείται ολοένα και περισσότερο διαμέσου αυτής της γραφειοκρατίας. Αυτό άρχισε να γίνεται όλο και πιο προφανές, καθώς με την εξάντληση των Σοβιέτ (και τη διακοπή της λειτουργίας τους) οι γραφειοκράτες άρχισαν να αποκτούν όλο και περισσότερο μεγαλύτερη ελευθερία ανεξέλεγκτης δράσης.
Οι πολιτικοί αντιπρόσωποι της εργατικής τάξης, οργανωμένοι στο Κομμουνιστικό Κόμμα, βρέθηκαν αναμιγμένοι σε μια ολοένα και πιο σκληρή πάλη ενάντια σε αυτή τη γραφειοκρατία.
Ο Λένιν, χτυπημένος από την αρρώστια του τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του, κατάλαβε γρήγορα τους κινδύνους της κατάστασης που διαμορφωνόταν. Στο 4ο Συνέδριο της Κομιντέρν, το 1922, έδωσε στους αντιπροσώπους των άλλων τμημάτων της Διεθνούς μια ειλικρινή εκτίμηση της κατάστασης στη Ρωσία: «Χωρίς αμφιβολία κάναμε και θα συνεχίσουμε να κάνουμε μια σειρά από βλακώδη λάθη… Γιατί κάνουμε αυτά τα ηλίθια πράγματα; Ο λόγος είναι ξεκάθαρος. Πρώτα απ’ όλα, γιατί είμαστε μια καθυστερημένη χώρα, δεύτερο γιατί η εκπαίδευση στη χώρα μας είναι σε πολύ χαμηλό επίπεδο και τρίτο γιατί δεν παίρνουμε καμιά βοήθεια απ’ έξω. Ούτε μία πολιτισμένη χώρα δε μας βοηθά. Το αντίθετο, όλες εργάζονται εναντίον μας. Τέταρτον, τεράστιες ευθύνες έχει ο κρατικός μας μηχανισμός. Παραλάβαμε και χρησιμοποιούμε τον παλιό κρατικό μηχανισμό και αυτό είναι η μεγάλη μας δυστυχία. Πολύ συχνά αυτός ο κρατικός μηχανισμός εργάζεται εναντίον μας…, έχουμε σήμερα έναν τεράστιο στρατό κυβερνητικών υπαλλήλων, μας λείπουν όμως οι επαρκώς εκπαιδευμένες δυνάμεις που μπορούσαν να εξασκήσουν πραγματικό έλεγχο πάνω τους». (Λένιν, «Το Τέταρτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς»).
Λέγοντας «εκπαιδευμένες δυνάμεις», ο Λένιν εννοούσε κομμουνιστές εργάτες, οργανωμένους και ικανούς να ελέγχουν τους «ειδικούς». Ο Λένιν δεν μπορούσε να δώσει λύση στο πρόβλημα, γιατί απλά στη Ρωσία δεν υπήρχε τέτοια λύση.
«Σ’ όλη μας την αγκιτάτσια», εξηγούσε ο Λένιν, «πρέπει να εξηγούμε ότι η δυστυχία που έπεσε στις πλάτες μας είναι μία διεθνής δυστυχία, ότι δεν υπάρχει διέξοδος απ’ αυτήν άλλη από την διεθνή επανάσταση» (Τρότσκι: «Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης» Τόμος 3, σελ.367.). Με άλλα λόγια, μόνο η κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη σε αναπτυγμένες χώρες και η παροχή τεχνικής βοήθειας σε μαζική κλίμακα στα αδέρφια τους στη Ρωσία μπορούσε να αφαιρέσει την αντικειμενική βάση πάνω στην οποία στηριζόταν η ανάπτυξη της γραφειοκρατίας.
