Η νέα ταινία του Γιώργου Λάνθιμου Poor Things (Φτωχά/Καημένα Πράγματα/Αντικείμενα) έχει αποσπάσει γενικά καλές κριτικές από επαγγελματίες κριτικούς διεθνών και εγχώριων μέσω ενημέρωσης και έχει ήδη κερδίσει σημαντικά βραβεία όπως ο Χρυσός Λέοντας και η Χρυσή Σφαίρα και είναι προτεινόμενη για 11 βραβεία Όσκαρ. Παράλληλα, πολλοί χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης εκφράζουν είτε διθυραμβικές, είτε αρνητικές και απαξιωτικές απόψεις. Θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε την στάση που κρατούν οι δημιουργοί της ταινίας απέναντι στα βασικά θέματα που επιλέγουν να παρουσιάσουν.

Εν συντομία, το έργο πραγματεύεται την ανάπτυξη μιας σωματικά ενήλικης γυναίκας με μυαλό και συνείδηση εμβρύου και την «απελευθέρωσή» της από την πατριαρχία και τον αστικό καθωσπρεπισμό. Σκοπός της ταινίας είναι να δείξει την καταπίεση που υφίσταται η κεντρική ηρωίδα Μπέλα (Έμα Στόουν) και κατ’ επέκταση κάθε γυναίκα της βικτωριανής Αγγλίας του 19^ου αι και της προσωπικής της πορείας προς την αποτίναξή της.

Στην ταινία του Λάνθιμου οι αντρικές φιγούρες, ο επιστήμονας-πατέρας Γκόντγουιν (Γουίλιαμ Νταφόε), ο τυχοδιώκτης εραστής (Μαρκ Ράφαλο) κ.λπ. προσπαθούν να «ελέγξουν» και να περιορίσουν τις επιθυμίες της Μπέλα, αλλά στο τέλος χάνουν αυτή την «εξουσία» και γελοιοποιούνται. Έτσι, με υποτιθέμενα χιουμοριστικό τρόπο, επιδιώκεται να στηλιτευθεί η πατριαρχία, ο καθωσπρεπισμός και η υποκρισία των αστών. Ιδιαίτερα οι σκηνές στην Αγγλία στο σπίτι του επιστήμονα-πατέρα που ουσιαστικά η Μπέλα είναι φυλακισμένη αποδίδονται ασπρόμαυρα, σε αντίθεση με την υπόλοιπη ταινία που είναι έγχρωμη. Πατέρας, αρραβωνιαστικός, εραστής, μαστροποί και σύζυγος είναι αρχέτυπα αντρών καταπιεστών των γυναικών. Επιπρόσθετα, επιχειρείται να αναδειχθεί η καταστολή της σεξουαλικότητας και της ερωτικής επιθυμίας από τις κοινωνικές συμβάσεις της αστικής κοινωνίας του προπερασμένου αιώνα.

«Σνομπάρισμα» του συλλογικού αγώνα για την αποτίναξη της καταπίεσης

Όμως στην ταινία, η γυναικεία καταπίεση δεν εμφανίζεται να αποτινάζεται από έναν συλλογικό αγώνα των καταπιεσμένων (και όχι μόνο των γυναικών αλλά και των αντρών εργαζομένων). Αντίθετα η πορεία προς την απελευθέρωση παρουσιάζεται ως ένας προσωπικός αγώνας ατομικών εμπειριών που κορυφώνεται με τη μεταμόσχευση του μυαλού μιας κατσίκας στο κεφάλι του αρχισεξιστή και καταπιεστή αριστοκράτη συζύγου (Κρίστοφερ Άμποτ) και την προσωπική ανέλιξη της Μπέλα που περνάει στο πανεπιστήμιο, στην Ιατρική. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτό θα της δώσει τη δυνατότητα για να κάνει η ίδια μεταμοσχεύσεις εγκεφάλων ζώων στα κεφάλια σεξιστών αντρών; Δεν είναι σίγουρο αν αυτό υπονοείται στην ταινία, αλλά σε κάθε περίπτωση η σκοπιά των δημιουργών είναι μικροαστική και ιδεαλιστική.

Η «απελευθέρωση» συντελείται ατομικά χωρίς να είναι απαραίτητος ο κοινωνικο-οικονομικός μετασχηματισμός της κοινωνίας που μπορεί να γίνει εφικτός μέσα από μια κοινωνική επανάσταση. Και είναι βέβαιο πως παρότι η Μπέλα έγινε φοιτήτρια Ιατρικής, αυτό δεν σημαίνει πως έπαψε να υφίσταται η καταπίεση των γυναικών σε αυτό το φανταστικό και πλέον έγχρωμο (λες και συντελέστηκε κάποιο ποιοτικό άλμα όσον αφορά τη χειραφέτηση της ίδιας της Μπέλα ή των υπόλοιπων γυναικών) βικτωριανό Λονδίνο. Η γυναικεία καταπίεση προσεγγίζεται με τον υποκειμενισμό του κάθε ατόμου (η αδιέξοδη αντίληψη που ονομάζεται διαθεματικότητα) και όχι ως ένα κοινωνικό φαινόμενο που έχει αντικειμενικές υλικές αιτίες.

Μεταμοντέρνα οπτική

Γενικότερα η οπτική των δημιουργών είναι μεταμοντέρνα. Στη σκηνή με τον χορό στη Λισαβώνα όπου η Μπέλα χορεύει τελείως ανορθόδοξα, χωρίς να ακολουθεί τους κανόνες χορού, οι δημιουργοί θέλουν να επισημάνουν το «σπάσιμο των κανόνων των κοινωνικών κατασκευών» της τέχνης του χορού. Οι κινήσεις είναι τελείως αυθόρμητες και ενστικτώδεις. Φυσικά ο καθένας έχει το δικαίωμα να χορεύει όπως θέλει, αλλά αυτός ο χορός απέκτησε τη συγκεκριμένη μορφή σε μια συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Το βαλς χορεύεται με έναν συγκεκριμένο τρόπο γιατί άρχισε να διαμορφώνεται εξελικτικά στη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη του 16^ου αι. και άνθισε τον 19^ο αι. Τα βήματα και η χορογραφία ακολουθούν αρμονικά τη μουσική αυτής της περιόδου. Βεβαίως η μουσική και χορός όπως και κάθε τι άλλο εξελίσσονται δυναμικά και δε μένουν αιώνια τα ίδια. Όμως αυτή η εξέλιξη είναι διαλεκτική και κάθε καινοτομία ή ένα νέο είδος χορού δε δημιουργείται με παρθενογένεση και τυχαία, αλλά διατηρεί στοιχεία από παλαιότερα είδη και σχολές χορού.

Επιπλέον ο χαρακτήρας του επιστήμονα-πατέρα που τα θυσιάζει όλα για την επιστήμη του και δεν διστάζει να κάνει πειραματόζωα ακόμη και ανθρώπους για να πετύχει τον σκοπό του, φανερώνει την απέχθεια που έχουν οι μεταμοντέρνοι για την περίοδο ακμής του καπιταλισμού (19^ος αι.) κατά την οποία η ανάπτυξη των μέσων παραγωγής και της επιστήμης σημείωνε ραγδαία πρόοδο, εν αντιθέσει με τον περασμένο αιώνα και τον 21^ο αιώνα που ο καπιταλισμός διανύει περίοδο βαθιάς κρίσης και αδιεξόδου. Αυτή ακριβώς είναι και η υλική βάση που ωθεί τους δημιουργούς της ταινίας να παρουσιάζουν αυτή την οπτική. Μάλλον δεν είναι τυχαία η συμπάθεια της πρωταγωνίστριας προς τον κυνικό επιβάτη του κρουαζιερόπλοιου. Μάλιστα ο κυνικός αναφέρει πως οι διάφορες φιλοσοφίες και ιδεολογίες (ανάμεσά τους και ο μαρξισμός) είναι ξεπερασμένες και η κοινωνία δεν αλλάζει παραμένοντας αιώνια άδικη.

Όμως η κοινωνική αδικία δεν υπήρχε πάντα στις ανθρώπινες κοινωνίες. Για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια οι ανθρώπινες κοινωνίες ήταν αταξικές χωρίς την ύπαρξη κράτους και καταπίεση. Στις κοινωνίες αυτές τα μέλη τους μοιράζονταν τους πόρους τους ανάλογα με τις ανάγκες του καθενός. Συνεπώς δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία και εκμετάλλευση μιας μειονότητας πάνω στη μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας που παρήγαγε όλο τον πλούτο. Όλοι οι άνθρωποι εργάζονταν και συνεισφέραν στην κοινότητα ανάλογα με τις δυνατότητές τους. Οι πρώτες ταξικές κοινωνίες δημιούργησαν  την εκμετάλλευση μέσα στην οικογένεια με την εμφάνιση της πατριαρχίας που προήλθε εξαιτίας της ατομικής ιδιοκτησίας. Η άρχουσα τάξη δημιούργησε το κράτος για να προασπίσει τα συμφέροντά της ενάντια στους εκμεταλλευόμενους. Το κράτος εμφανίστηκε περί το 3.200 π.Χ. δηλαδή αποτελεί ένα μικρό μέρος της ανθρώπινης Ιστορίας. Σήμερα υπάρχουν όλες οι αντικειμενικές προϋποθέσεις για να απαλλαγούμε από τις κοινωνικές τάξεις, το κράτος και την καταπίεση. Η σύγχρονη παραγωγή έχει τις δυνατότητες να καλύψει όλες τις βασικές ανάγκες του παγκόσμιου πληθυσμού. Η εργατική τάξη, που δεν της ανήκουν τα μέσα παραγωγής, μπορεί να παλέψει οργανωμένα και συλλογικά και να ανατρέψει τον καπιταλισμό. Επειδή δεν έχει δική της ιδιοκτησία, το καθεστώς που θα δημιουργήσει μετά την ανατροπή του καπιταλισμού δε θα βασίζεται στην εκμετάλλευση. Σταδιακά όσο χτίζεται μια ανώτερη κοινωνία, ο σοσιαλισμός, θα εξαλείφονται και όλες οι μορφές καταπίεσης που υπάρχουν σήμερα. Συνεπώς τα λόγια του κυνικού είναι τα λόγια της αστικής τάξης σήμερα που θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε ότι τίποτα δεν αλλάζει και η ανθρώπινη φύση ήταν, είναι και θα παραμείνει άδικη.

Η μοναδική σκηνή στην οποία παρουσιάζονται οι χαμηλότερες κοινωνικά τάξεις είναι στην Αλεξάνδρεια. Η πρωταγωνίστρια αντικρίζει επιτέλους την ωμή κοινωνική πραγματικότητα και συναισθηματικά λυγίζει. Προσπαθεί να βοηθήσει μέσω της φιλανθρωπίας δίνοντας όλα τα χρήματα του εραστή της στους φτωχούς. Όμως αυτά τα χρήματα δεν φτάνουν ποτέ σε αυτούς αφού τα κρατούν οι δύο ναύτες του κρουαζιερόπλοιου που εξαπατούν την Μπέλα. Αυτή η σκηνή αφήνει να εννοηθεί ότι δεν υπάρχει καθόλου ταξική συνείδηση και αλληλεγγύη ανάμεσα στην εργατική τάξη ενισχύοντας τα επιχειρήματα του κυνικού φίλου της Μπέλα ότι οι άνθρωποι είναι απάνθρωποι και δεν υπάρχει καμιά ελπίδα για να αλλάξουν.

Άλλο ένα ζήτημα που θίγεται είναι η πορνεία. Ενώ αρχικά η Μπέλα αναγκάζεται να στραφεί στην πορνεία για να επιβιώσει στο Παρίσι, αργότερα θεωρεί ότι η πορνεία είναι ένα επάγγελμα όπως όλα τα άλλα και μάλιστα φαίνεται να προσπαθεί να αλλάξει τον τρόπο λειτουργία του οίκου ανοχής που εργάζεται προτείνοντας στις συναδέλφους της να επιλέγουν αυτές ποιους πελάτες θα δέχονται για την πραγματοποίηση της σεξουαλικής επαφής. Επίσης, λέει στον πρώην εραστή της, τον οποίο απορρίπτει πλέον διαρκώς, ότι «εμείς είμαστε τα δικά μας μέσα παραγωγής» (στον ελληνικό υποτιτλισμό δεν αποδίδεται σωστά). Με αυτό υπονοείται ότι όχι μόνο η πορνεία είναι ένα επάγγελμα όπως όλα τα άλλα, αλλά μάλιστα είναι με σχέσεις αυτοαπασχολούμενων που διαθέτουν όπως θέλουν τα κορμιά τους (τα «μέσα παραγωγής»). Με αυτό τον τρόπο παρουσιάζεται η αντίληψη ότι η πορνεία θα πρέπει να είναι κάτι φυσιολογικό και νόμιμο και οι γυναίκες που την ασκούν το κάνουν με την ελεύθερη βούλησή τους. Και αυτό παρουσιάζεται ως κάτι προοδευτικό, με την αποδοχή μάλιστα (και ίσως κάτω από την επίδραση) της συναδέλφου και φίλη της Μπέλα που είναι σοσιαλίστρια!

Όμως η γυναικεία χειραφέτηση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με τον συλλογικό αγώνα των αντρών και των γυναικών της εργατικής τάξης που θα ανατρέψει τον καπιταλισμό και τις εκμεταλλευτικές σχέσεις. Μόνο η κατάκτηση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου ολόκληρης της κοινωνίας, θα καταργήσει σταδιακά την καταπίεση που υφίστανται οι μειονοτικές ομάδες σε όλα τα επίπεδα μέχρι την πλήρη εξαφάνισή της στην κομμουνιστική αταξική κοινωνία. Σε μια τέτοια κοινωνία η πορνεία δε θα εξαλειφθεί με νόμους και διατάγματα αλλά επειδή θα έχει εκμηδενιστεί η ανεργία και η ανέχεια. Καμία γυναίκα δε θα αναγκάζεται να μετατρέπει το σώμα της σε εμπόρευμα για να επιβιώσει. Για μια τέτοια κοινωνία παλεύουμε εμείς οι επαναστάτες/ριες κομμουνιστές/ριες.