Πρόλογος από τον Άλαν Γουτς
Ο τρόπος με τον οποίο οι ιδέες αναδύονται και εξελίσσονται σε μια αποφασιστική δύναμη για την ιστορία είναι ένα θεμελιώδες ερώτημα για όσους παλεύουν για μια νέα κοινωνία. Είναι ξεκάθαρο ότι οτιδήποτε προκαλεί μεγάλα κοινωνικά κινήματα έχει τις ρίζες του μέσα στην κοινωνία. Ο Μαρξ, πολλά χρόνια πριν, έχει εξηγήσει ότι το κλειδί για την ανάπτυξη της κοινωνίας είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων – της βιομηχανίας, της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Η ανικανότητα ενός κοινωνικού συστήματος να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην εμφάνιση κρίσης. Όμως αυτό δεν σημαίνει καθόλου, ότι τα πάντα ανάγονται στο οικονομικό επίπεδο, όπως υποστηρίζουν οι συκοφάντες του μαρξισμού. Αυτό είναι βαθιά λαθεμένο. Πρέπει να λαμβάνονται υπόψη πολλά άλλα φαινόμενα όπως η θρησκεία, η πολιτική, οι νόμοι, η τρέχουσα ηθική, κλπ. Η σχέση μεταξύ οικονομίας και πολιτικής δεν είναι μια απλή μηχανιστική σχέση, αλλά μια σχέση διαλεκτική. Σύμφωνα με τον Ένγκελς, «σε τελική ανάλυση, το καθοριστικό στοιχείο στην ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Ούτε ο Μαρξ ούτε εγώ, έχουμε ποτέ υποστηρίξει κάτι περισσότερο από αυτό… Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία της εποικοδομήματος ασκούν επίσης την επιρροή τους στην πορεία των ιστορικών αγώνων, και σε πολλές περιπτώσεις επικρατούν στο σχηματισμό της μορφής τους».
Το αδιέξοδο των παραγωγικών δυνάμεων είναι η βασική εξήγηση για την πρωτοφανή πολιτική και κοινωνική κρίση του καπιταλισμού μεταξύ των δύο παγκόσμιων πολέμων. Με παρόμοιο τρόπο, το αδιέξοδο του σταλινισμού στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη, με τη μορφή του γραφειοκρατικού στραγγαλισμού της εθνικά σχεδιασμένης οικονομίας, οδήγησε στην κατάρρευση και στην κίνηση προς την καπιταλιστική παλινόρθωση.
Η μεγάλη ανάπτυξη του παγκόσμιου καπιταλισμού μετά το 1947 άνοιξε μια νέα περίοδο για το καπιταλιστικό σύστημα. Τις αιτίες της ανάπτυξης αυτής τις έχουμε εξηγήσει κατά το παρελθόν, αλλά αξίζει να επαναλάβουμε συμπερασματικά ότι ο βασικός παράγοντας ήταν η ανάπτυξη του παγκόσμιου εμπορίου και η επέκταση των νέων αγορών. Η διεθνής οικονομική κρίση που εκδηλώθηκε το 1974, ήταν μια ένδειξη για τα νέα αδιέξοδα του καπιταλισμού. Ήταν ένα σημείο καμπής που είχε πρωτοφανείς οικονομικές και πολιτικές συνέπειες. Ήταν το σημείο εκκίνησης, (όπως εξηγεί ο Τρότσκι), μιας νέας φθίνουσας καμπύλης της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίστηκε από την επιστροφή της μαζικής ανεργίας και από ένα νέο ρυθμό υφέσεων και ανακάμψεων στον οικονομικό κύκλο. Οι υφέσεις είναι πολύ βαθύτερες και οι ανακάμψεις έχουν περισσότερο ασθενικό και επιφανειακό χαρακτήρα. Αυτό το γεγονός με τη σειρά του, οδήγησε σε πρωτοφανή πολιτική αστάθεια κατά το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές της δεκαετίας του 1980.
Γιατί η περίοδος της δεκαετίας του 1970 – (με τις επαναστατικές εξεγέρσεις) – ήταν τόσο διαφορετική από ολόκληρη τη δεκαετία του 1990, όπου ο καπιταλισμός, ιδίως μετά την κατάρρευση του σταλινισμού, φαίνεται να πήρε νέα παράταση ζωής; Η οικονομική άνθιση της δεκαετίας του 1980 επιμηκύνθηκε τεχνητά από τις εξοπλιστικές δαπάνες των ΗΠΑ και την πτώση της τιμής των πρώτων υλών σε παγκόσμιο επίπεδο. Η «τεχνητή γόμωση», μετά το χρηματιστηριακό κραχ του 1987, λειτούργησε παρατείνοντας και επιμηκύνοντας την οικονομική άνθηση, η οποία κράτησε μέχρι το 1990. Αυτή η άνθηση δημιούργησε ψευδαισθήσεις για τον καπιταλισμό, ενίσχυσε τις κυβερνήσεις που ήταν στην εξουσία και δημιούργησε την υλική βάση για μια δραματική στροφή προς τα δεξιά των μαζικών εργατικών οργανώσεων. Για να θυμηθούμε τον Λένιν, «η πολιτική είναι συμπυκνωμένη οικονομία».
Η νέα ύφεση του 1990-92, πήρε τη θέση της ασθενικής ανάκαμψης η οποία κινδύνευσε να ξεθυμάνει, καθώς όλες οι μεγάλες οικονομικές δυνάμεις μπήκαν σε μια φάση γενικής επιβράδυνσης. Αυτό το γεγονός έφερε σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις, σε συνδυασμό με την έλλειψη οποιασδήποτε αίσθησης «ευδαιμονίας» και την πρωτόγνωρη απογοήτευση από τις υπάρχουσες κυβερνήσεις.
Η οικονομική άνθηση της δεκαετίας του 1980 δημιούργησε ψευδαισθήσεις (για άλλη μια φορά) πως ο καπιταλισμός έχει ξεπεράσει τα προβλήματά του και έχει μπει σε μια νέα φάση ζωντάνιας. Σύμφωνα με τους αστούς οικονομολόγους, ο καπιταλισμός ήταν πλέον σε θέση να αποφύγει μια νέα ύφεση, να απολαμβάνει μια «κατάσταση ομαλής προσγείωσης» και είμαστε μάρτυρες όπως έλεγαν της επαναφοράς μιας διαρκούς οικονομικής ανάπτυξης. Αυτή ήταν η γενική εντύπωση… πριν από τη νέα κρίση του 1990-92.
Οικονομικοί αναλυτές που κάνουν τέτοιου είδους προβλέψεις, δεν έχουν ιδέα για το πώς πραγματικά λειτουργεί ο καπιταλισμός. Σύμφωνα ακόμη και με τους Financial Times. «Παρ’ όλες τις πηγές και τους πανίσχυρους υπολογιστές τους, οι οικονομικοί αναλυτές γνωρίζουν ελάχιστα σχετικά με αυτά που προβλέπουν… (είναι) ανίκανοι να αναγνωρίσουν τις δομικές αλλαγές στην οικονομία» (29/10/1995). Σπάνια, αν όχι ποτέ, αποδεικνύονται σωστοί και διατηρούν τη δουλειά τους «όπως ακριβώς οι αστρολόγοι και οι κομπογιαννίτες γιατροί παραμένουν στη δουλειά». Μια παρόμοια άποψη εκφράστηκε από τον Samuel Brittan ξανά στους Financial Times (02/10/95) σε ένα άρθρο με τίτλο «Ο Κόσμος Χωρίς Γυάλινες Σφαίρες», που γράφει ότι «οι αναλυτές του ΔΝΤ δε γνωρίζουν τίποτε περισσότερο από όλους εμάς τους υπόλοιπους».
Ο μαρξισμός επιχειρεί να κατανοήσει τις υπόγειες διεργασίες που συντελούνται στην κοινωνία, την πολιτική και την οικονομία. Αυτό μας καθιστά ικανούς να κατανοούμε τις γενικές εξελίξεις των μελλοντικών γεγονότων. Μια ποιοτικά καινούρια περίοδος κρίσης έχει ανοίξει για τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Η επέκταση του παγκόσμιου εμπορίου, αν και έχει μειωθεί σε ρυθμούς σε σύγκριση με τη δεκαετία του 1950, δεν έχει πλέον την ίδια επίδραση στο σύστημα. Αντανακλά το αδιέξοδο του καπιταλισμού. Όμως, η αγριότητα της κρίσης μόλις τώρα αρχίζει να γίνεται κατανοητή από τους ανθρώπους.
Η ανθρώπινη συνείδηση έχει πάντα την τάση να βρίσκεται πίσω από τις αντικειμενικές συνθήκες. Αλλά σε μια συγκεκριμένη στιγμή, καλύπτει την απόσταση αυτή με ένα τεράστιο άλμα. Βρισκόμαστε σε μια περίοδο απότομων και ξαφνικών αλλαγών στην αντικειμενική κατάσταση, που αναπόφευκτα θα αντανακλαστεί σε όλες τις τάξεις της κοινωνίας. Όπως έχει εξηγήσει ο Τρότσκι, δεν είναι η ανάκαμψη ή η ύφεση που μεταβάλλουν τη συνείδηση των μαζών, αλλά η κίνηση από την ανάκαμψη προς την ύφεση και το αντίστροφο. Αυτή η γρήγορη αλλαγή των οικονομικών συνθηκών χαρακτηρίζει τη σημερινή ασταθή περίοδο της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Λονδίνο, Μάρτιος 1998
Λέον Τρότσκι – Η καμπύλη της καπιταλιστικής ανάπτυξης
Προλογίζοντας το έργο του Μαρξ «Οι ταξικοί αγώνες στη Γαλλία», ο Ένγκελς έγραψε:
«Αξιολογώντας τα γεγονότα και τις ακολουθίες τους στην καθημερινή ιστορία, δεν θα είναι ποτέ δυνατόν σε κανένα να πάει πίσω στις τελικές οικονομικές αιτίες. Ακόμη και σήμερα, που οι εξειδικευμένος Τύπος μας παρέχει τόσο πλούσιο υλικό, ακόμη και στην ίδια την Αγγλία παραμένει αδύνατο να παρακολουθήσει κανείς την καθημερινή κίνηση της βιομηχανίας και του εμπορίου στην παγκόσμια αγορά, και τις αλλαγές που συμβαίνουν στις μεθόδους παραγωγής, με ένα τέτοιο τρόπο ώστε να είναι σε θέση να βγάλει το γενικό συμπέρασμα, σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, από αυτούς τους πολύπλοκους και συνεχώς μεταβαλλόμενους παράγοντες. Από αυτούς τους παράγοντες, οι πιο σημαντικοί, λειτουργούν γενικά σε συμφωνία για μεγάλο χρονικό διάστημα και εν κρυπτώ προτού βγουν στην επιφάνεια ξαφνικά και βίαια».
«Μια λεπτομερής διερεύνηση της οικονομικής ιστορίας μιας δεδομένης περιόδου ποτέ δε μπορεί να είναι σύγχρονη. Μπορεί να γίνει μόνο σε μια επόμενη φάση, αφού πρώτα έχουν συλλεχθεί και εξεταστεί όλα τα στοιχεία για τα γεγονότα που έχουν συμβεί. Η στατιστική είναι εδώ ένα αναγκαίο βοήθημα, αλλά πάντα έρχεται καθυστερημένη. Για το λόγο αυτό, είναι απαραίτητη στην παρούσα ιστορική περίοδο, μόνο για να μελετήσει τον πιο αποφασιστικής σημασίας παράγοντα σαν μια σταθερά, να μελετήσει την οικονομική κατάσταση που υπήρχε στην αρχή της υπό μελέτη περιόδου σαν δεδομένη και αμετάβλητη για ολόκληρη την περίοδο, ή αλλιώς να υπογραμμίσει εκείνες τις αλλαγές στη δεδομένη κατάσταση, όπως αυτές προβάλουν ξεκάθαρα μπροστά μας από τα γεγονότα, και όπως, κατά συνέπεια, μπορούν παρόμοια να ειδωθούν καθαρά».
«Ως εκ τούτου, η υλιστική μέθοδος πρέπει συχνά να περιορίζει το ρόλο της στην ανίχνευση των πολιτικών συγκρούσεων πίσω από την πάλη μεταξύ των συμφερόντων των κοινωνικών τάξεων και των στρωμάτων των τάξεων σε μια συγκεκριμένη φάση της οικονομικής εξέλιξης και να δείξει τα συγκεκριμένα κόμματα σαν περισσότερο ή λιγότερο ικανοποιητικούς πολιτικούς εκφραστές αυτών των ίδιων τάξεων και των στρωμάτων των τάξεων. Είναι εμφανές ότι αυτή η αναπόφευκτη άγνοια των ταυτόχρονων αλλαγών στην οικονομική κατάσταση, της ίδιας της βάσης όλων των υπό διερεύνηση εξελισσόμενων καταστάσεων, πρέπει να είναι μια πηγή λαθών».
Οι ιδέες αυτές, που σχηματοποιήθηκαν από τον Ένγκελς λίγο πριν από το θάνατό του, δεν αναπτύχθηκαν παραπέρα από κανένα άλλο. Σύμφωνα με όσα θυμάμαι, σπάνια γίνεται έστω και μια αναφορά σε αυτές, πολύ σπανιότερα από όσο θα έπρεπε. Ακόμη περισσότερο, το νόημα τους φαίνεται να έχει διαφύγει από πολλούς μαρξιστές. Η εξήγηση για το γεγονός αυτό, μπορεί να βρεθεί άλλη μια φορά στις αιτίες που υποδείχθηκαν από τον Ένγκελς, οι οποίες αμβλύνουν κάθε είδους τετελεσμένης οικονομικής ερμηνείας της σύγχρονης ιστορικής περιόδου.
Ο προσδιορισμός των υπόγειων διεργασιών και ωθήσεων που η οικονομία μεταδίδει στην πολιτική, είναι ένας πολύ δύσκολος στόχος, που δεν μπορεί να κατακτηθεί ολοκληρωτικά. Όμως, η ερμηνεία των πολιτικών φαινομένων δεν μπορεί να αναβληθεί, λόγου του ότι η μάχη δεν μπορεί να περιμένει. Από αυτό απορρέει η αναγκαιότητα να καταφεύγουμε για την καθημερινή πολιτική δράση σε ερμηνείες που είναι τόσο γενικές, και οι οποίες μέσα από την μακροχρόνια χρήση τους μετατρέπονται σε αυταπόδεικτες αλήθειες.
Όσο η πολιτική θα συνεχίζει να εξελίσσεται με τις ίδιες μορφές, μέσα από τις ίδιες Τράπεζες, και σχεδόν με την ίδια ταχύτητα, δηλαδή όσο η συσσώρευση της οικονομικής ποσότητας δεν έχει μετατραπεί σε πολιτική ποιότητα, αυτός ο τύπος των γενικευμένων διακηρύξεων «τα συμφέροντα των αστών», «ο ιμπεριαλισμός», «ο φασισμός» εξυπηρετούν ακόμα λίγο η πολύ το σκοπό τους: να μην ερμηνεύουν ένα πολιτικό γεγονός πλήρως και λεπτομερώς, αλλά να το ανάγουν σε ένα οικείο κοινωνικό τύπο, ο οποίος είναι, φυσικά, πραγματικά ανεκτίμητης σημασίας.
Αλλά, όταν παρατηρείται μια σοβαρή αλλαγή στην κατάσταση (και τις περισσότερες φορές παρατηρείται μια απότομη αλλαγή), αυτές οι γενικές ερμηνείες αποκαλύπτουν την πλήρη ανεπάρκειά τους και μετατρέπονται ολοκληρωτικά σε κοινοτοπίες χωρίς περιεχόμενο. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι εντελώς αναγκαίο να εξετάσουμε την κατάσταση αναλυτικά, πολύ βαθύτερα, με σκοπό να καθορίσουμε την ποιοτική πλευρά, και αν είναι δυνατό, να μετρήσουμε επίσης ποσοτικά τις επιδράσεις της οικονομίας στην πολιτική. Αυτές οι «επιδράσεις» αντιπροσωπεύουν τη διαλεκτική μορφή των «στόχων» που προέρχονται από το δυναμικό υπόβαθρο και υποβάλλονται για λύση στην σφαίρα του εποικοδομήματος. Οι ταλαντώσεις του οικονομικού εκκρεμούς (άνθηση, ύφεση, κρίση) σηματοδοτούν, όλες μαζί και η κάθε μία χωριστά, περιοδικές επιδράσεις που δημιουργούν άλλοτε ποσοτικές και άλλοτε ποιοτικές αλλαγές, καθώς και νέους σχηματισμούς στο πεδίο της πολιτικής.
Τα κέρδη της άρχουσας τάξης, ο κρατικός προϋπολογισμός, τα ημερομίσθια, η ανεργία, το εξαγωγικό εμπόριο κ.λπ, είναι στενά συνδεδεμένα με το οικονομικό εκκρεμές και με τη σειρά τους ασκούν την πιο άμεση επίδραση στην πολιτική. Αυτό το γεγονός από μόνο του είναι αρκετό για να κάνει κάποιο να καταλάβει πόσο σημαντικό και ωφέλιμο είναι να παρακολουθούμε βήμα προς βήμα την ιστορία των πολιτικών κομμάτων, των κρατικών οργανισμών κλπ. σε σχέση με τους κύκλους της καπιταλιστικής ανάπτυξης.
Αυτό σε καμία περίπτωση δε σημαίνει ότι ισχυριζόμαστε ότι αυτοί οι κύκλοι μπορούν να εξηγήσουν τα πάντα. Κάτι τέτοιο αποκλείεται, μόνο και μόνο επειδή αυτοί οι κύκλοι από μόνοι τους δεν είναι θεμελιώδεις, αλλά παράγωγα οικονομικά φαινόμενα. Ξεδιπλώνονται στη βάση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων έχοντας σαν μέσο τις σχέσεις της αγοράς. Όμως οι κύκλοι εξηγούν πολλά πράγματα, καθώς σχηματίζουν μέσω της αυτόματης ταλάντωσης, ένα αναπόφευκτο διαλεκτικό ελατήριο στο μηχανισμό της καπιταλιστικής κοινωνίας. Το σημείο καμπής του εμπορικού-βιομηχανικού εκκρεμούς μας φέρνει πλησιέστερα στα κρίσιμα κομβικά σημεία του ιστού της ανάπτυξης των πολιτικών τάσεων, της νομοθεσίας και κάθε μορφής ιδεολογίας.
Οι Κύκλοι
Όμως ο καπιταλισμός δεν χαρακτηρίζεται μόνο από την περιοδική επανεμφάνιση των κύκλων, αλλιώς αυτό που θα συνέβαινε θα ήταν μια πολύπλοκη επανάληψη και όχι μια δυναμική εξέλιξη. Οι εμποροβιομηχανικοί κύκλοι έχουν διαφορετικό χαρακτήρα σε διαφορετικές περιόδους. Η κυρίαρχη διαφορά μεταξύ τους καθορίζεται από τις ποσοτικές αλληλεξαρτήσεις, μεταξύ των κρίσεων και των περιόδων άνθησης σε κάθε συγκεκριμένο κύκλο. Αν η άνθηση επανέλθει με ένα πλεόνασμα από την καταστροφή ή από τη στενότητα που υπήρξε κατά τη διάρκεια της προηγούμενης κρίσης, τότε η καπιταλιστική ανάπτυξη κινείται ανοδικά. Αν η κρίση, η οποία σηματοδοτεί καταστροφή ή σε κάθε περίπτωση στενότητα στις παραγωγικές δυνάμεις, ξεπερνά σε ένταση την επερχόμενη άνθηση, τότε έχουμε σαν αποτέλεσμα μια πτώση στην οικονομία. Τέλος, αν οι εντάσεις των κρίσεων και των ανθήσεων προσεγγίζουν η μία την άλλη, τότε το αποτέλεσμα είναι μια προσωρινή και στάσιμη ισορροπία στην οικονομία. Αυτό είναι σε γενικές γραμμές το σχήμα.
Στην ιστορία παρατηρούμε ότι οι ομογενείς κύκλοι ομαδοποιούνται σε σειρές. Υπάρχουν ολόκληρες εποχές καπιταλιστικής ανάπτυξης όπου ένας αριθμός κύκλων χαρακτηρίζεται από απότομες ανθήσεις και από ασθενικές βραχυχρόνιες κρίσεις. Σαν αποτέλεσμα έχουμε μια απότομα ανοδική κίνηση της βασικής καμπύλης της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Υπάρχουν εποχές στασιμότητας όταν η καμπύλη αυτή, ενώ περνά μέσα από σχεδόν κυκλικές ταλαντώσεις, παραμένει στο ίδιο σχεδόν επίπεδο για δεκαετίες. Και τελικά, κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων ιστορικών περιόδων, η βασική καμπύλη, ενώ περνά όπως πάντα μέσα από κυκλικές ταλαντώσεις, βυθίζεται προς τα κάτω συνολικά, σηματοδοτώντας την παρακμή των παραγωγικών δυνάμεων.
Είναι ήδη δυνατόν να θέσουμε ένα a priori αξίωμα, ότι οι εποχές της ενεργητικής καπιταλιστικής ανάπτυξης πρέπει να έχουν χαρακτηριστικά γνωρίσματα στην πολιτική, τη νομοθεσία, τη φιλοσοφία, στη ποίηση, εντελώς διαφορετικά από αυτά των εποχών της στασιμότητας ή της καθοδικής πορείας της οικονομίας. Ακόμη περισσότερο, μια μετάβαση από μια εποχή αυτού του είδους σε μια διαφορετική, πρέπει φυσικά να δημιουργεί τις μεγαλύτερες αναταραχές στις σχέσεις μεταξύ των τάξεων και μεταξύ των κρατών. Στο Τρίτο Διεθνές Συνέδριο της Κομιντέρν έπρεπε να τονίσουμε αυτό το σημείο, στην πάλη ενάντια στην καθαρά μηχανιστική αντίληψη της καπιταλιστικής αποσύνθεσης που τώρα βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Αν οι περιοδικές αντικαταστάσεις των «κανονικών» ανθήσεων από τις «κανονικές» κρίσεις βρίσκουν την αντανάκλαση τους σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, τότε μια μετάβαση από μια εποχή ολοκληρωτικής άνθισης σε μια εποχή παρακμής, η αντίστροφα, εγκυμονεί τις μεγαλύτερες ιστορικές αναταράξεις. Και δεν είναι δύσκολο να δείξουμε ότι, σε πολλές περιπτώσεις ξέσπασαν επαναστάσεις και πόλεμοι ακριβώς στην οριακή γραμμή μεταξύ δύο διαφορετικών εποχών οικονομικής ανάπτυξης, δηλαδή στην τομή δύο διαφορετικών τμημάτων της καπιταλιστικής καμπύλης. Το να αναλύσουμε ολόκληρη τη σύγχρονη ιστορία από αυτή τη σκοπιά, είναι στα αλήθεια ένας από τους πιο ευχάριστους στόχους του διαλεκτικού υλισμού.
Μετά το Τρίτο Διεθνές Συνέδριο της Κομιτέρν, ο Καθηγητής Kondratiev προσέγγισε αυτό το πρόβλημα – όπως συνήθως αποφεύγοντας επιμελώς τη διατύπωση του ζητήματος όπως υιοθετήθηκε από το ίδιο το συνέδριο – και προσπάθησε να τοποθετήσει δίπλα στην αντίληψη του «μικρού κύκλου», ο οποίος καλύπτει μια περίοδο δέκα ετών, την αντίληψη του «μεγάλου κύκλου», που διαρκεί περίπου πενήντα χρόνια.
Η Δομή
Σύμφωνα με αυτή τη συμμετρικά σχεδιασμένη δομή, ένας μεγάλος οικονομικός κύκλος αποτελείται περίπου από πέντε μικρούς κύκλους, και επιπλέον, οι μισοί από αυτούς έχουν τον χαρακτήρα της άνθησης και οι άλλοι μισοί της κρίσης, με όλα τα αναγκαία μεταβατικά στάδια. Ο στατιστικός καθορισμός των μεγάλων κύκλων που προτάθηκαν από τον καθηγητή Kondratiev θα έπρεπε να τύχει προσεκτικής εξέτασης και όχι εύκολης αποδοχής, σε σχέση τόσο με περιπτώσεις ξεχωριστών χωρών, όσο και της παγκόσμιας αγοράς σαν ένα σύνολο. Είναι ήδη δυνατόν να αντικρούσουμε εκ των προτέρων την προσπάθεια του καθηγητή Kondratiev να εφεύρει εποχές που τις ονομάζει μεγάλους κύκλους με τον ίδιο «αυστηρά θεμιτό ρυθμό» που παρατηρείται στους μικρούς κύκλους. Είναι μια εντελώς λαθεμένη γενίκευση από μια τυπική αναλογία. Η περιοδική επανεμφάνιση των μικρών κύκλων καθορίζεται από το εσωτερικό δυναμικό των καπιταλιστικών δυνάμεων και εμφανίζεται πάντα και παντού από τη στιγμή που γεννιέται η αγορά.
Σε ό,τι αφορά τα μεγάλα τμήματα της καμπύλης της καπιταλιστικής ανάπτυξης (πενήντα χρόνια), τα οποία ο καθηγητής Kondratiev αδικαιολόγητα προτείνει να καθοριστούν επίσης σαν κύκλοι, ο χαρακτήρας τους και η διάρκειά τους δεν καθορίζονται από την εσωτερική αλληλεπίδραση των καπιταλιστικών δυνάμεων αλλά από εκείνες τις εξωτερικές συνθήκες που μέσα από τα κανάλια τους κινείται η καπιταλιστική ανάπτυξη. Η κατάκτηση από τον καπιταλισμό νέων χωρών και ηπείρων, η ανακάλυψη νέων φυσικών πόρων και ακριβώς μετά από αυτά, εκείνα τα μεγάλα γεγονότα του «εποικοδομήματος», όπως οι πόλεμοι και οι επαναστάσεις, καθορίζουν το χαρακτήρα και την αντικατάσταση των ανοδικών, στάσιμων και καθοδικών περιόδων της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Αλλά πάνω σε πιο μονοπάτι θα πρέπει να γίνει αυτή η διερεύνηση;
Το πρώτο μέρος του σκοπού μας είναι ο καθορισμός της καμπύλης της καπιταλιστικής ανάπτυξης στις μη περιοδικές (βασικές) και στις περιοδικές (δευτερεύουσες) φάσεις της, και στις διάφορες χώρες των σημείων κρούσης, σε σχέση με τα δικά μας ενδιαφέροντα και σε σχέση με ολόκληρη την παγκόσμια αγορά. Από την στιγμή που θα έχουμε την πλήρη καμπύλη (η μέθοδος καθορισμού της είναι, φυσικά, ένα ειδικό ζήτημα, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να χαρακτηριστεί απλό, αλλά ανήκει στο πεδίο των οικονομικο-στατιστικών τεχνικών), μπορούμε να τη χωρίσουμε σε περιόδους, ανάλογα με τη γωνία ανόδου ή καθόδου σε σχέση με τον άξονα πάνω σε ένα διάγραμμα. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να έχουμε ένα γραφικό σχήμα της οικονομικής ανάπτυξης, δηλαδή το χαρακτηρισμό της «πραγματικής βάσης όλων των εξελισσόμενων διαδικασιών που υπόκεινται σε εξέταση» (Ένγκελς).
Ανάλογα με την ακρίβεια και τη λεπτομέρεια της μελέτης μας, μπορούμε να δημιουργήσουμε μια σειρά από τέτοια γραφήματα: για τη γεωργική παραγωγή, για τη βαριά βιομηχανία κλπ. Χρησιμοποιώντας το γράφημα αυτό σαν σημείο εκκίνησης, πρέπει στη συνέχεια να το συγχρονίσουμε με τα πολιτικά γεγονότα (με την πιο πλατιά έννοια του όρου) και μπορούμε μετά να ψάξουμε, όχι μόνο για την είδηση – ή για να το πούμε πιο προσεκτικά, για την αλληλεπίδραση μεταξύ των ευκρινώς σκιαγραφημένων εποχών της κοινωνικής ζωής και των απότομα εκφραζόμενων τμημάτων της καπιταλιστικής ανάπτυξης – αλλά επίσης και για εκείνες τις υπόγειες ωθητικές δυνάμεις που απελευθερώνουν τα γεγονότα.
Σε αυτή τη διαδρομή, φυσικά, δεν είναι καθόλου δύσκολο να πέσουμε στην πιο χυδαία σχηματοποίηση και, πάνω από όλα, να αγνοήσουμε τη δυναμική εσωτερική αντίδραση και ακολουθία των ιδεολογικών διαδικασιών, να ξεχάσουμε δηλαδή το γεγονός ότι η οικονομία είναι αποφασιστική μόνο σε τελική ανάλυση. Δεν έχουμε άλλωστε έλλειψη λαθεμένων συμπερασμάτων που έχουν βγει με τη μαρξιστική μέθοδο! Αλλά η άρνηση εξ’ αιτίας του γεγονότος αυτού, της διατύπωσης του ζητήματος με τον τρόπο που περιγράφεται παραπάνω, («μυρίζει οικονομίστικη λογική») είναι η απόδειξη πλήρους ανικανότητας κατανόησης της ουσίας του Μαρξισμού, ο οποίος αναζητά τις αιτίες των αλλαγών του κοινωνικού εποικοδομήματος στις αλλαγές στα οικονομικά θεμέλια και πουθενά αλλού.
Οικονομισμός
Με τον κίνδυνο να αντιμετωπίσουμε τη θεωρητική οργή των πολέμιων του «οικονομισμού» (και εν μέρει με σκοπό να προκαλέσουμε την οργή τους) παρουσιάζουμε ένα σχηματικό γράφημα που απεικονίζει αυθαίρετα μια καμπύλη καπιταλιστικής ανάπτυξης για μια περίοδο 90 ετών, σύμφωνα με όσα έχουν γραφτεί παραπάνω. Η γενική κατεύθυνση της βασικής καμπύλης καθορίζεται από το χαρακτήρα των επιμέρους συμπεριλαμβανομένων καμπυλών από τις οποίες αποτελείται. Στο σχήμα αυτό διακρίνονται ξεκάθαρα τρεις περίοδοι: είκοσι χρόνια μικρής βαθμιαίας καπιταλιστικής ανάπτυξης (τμήμα Α-Β), σαράντα χρόνια ενεργητικής ανόδου (τμήμα Β-Γ), και τριάντα χρόνια παρατεταμένης κρίσης και παρακμής (τμήμα Γ-Δ). Αν εισάγουμε σε αυτό το διάγραμμα τα πιο σημαντικά ιστορικά γεγονότα της αντίστοιχης περιόδου, τότε η σχηματική αντιπαράθεση των κυρίαρχων πολιτικών γεγονότων με τις μεταβολές της καμπύλης είναι από μόνη της αρκετή να μας δώσει μια ιδέα των ανεκτίμητων σημείων εκκίνησης των ερευνών του ιστορικού υλισμού.
Ο παραλληλισμός των πολιτικών γεγονότων και των οικονομικών μεταβολών είναι φυσικά πολύ σχετικός. Σαν γενικός κανόνας, το «εποικοδόμημα» καταχωρεί και αντανακλά νέους σχηματισμούς στην οικονομική σφαίρα μόνο μετά από αξιοσημείωτη καθυστέρηση. Όμως αυτός ο κανόνας πρέπει να εξεταστεί διεξοδικά μέσα από συγκεκριμένες έρευνες εκείνων των πολύπλοκων αλληλοεπιδράσεων, τους οποίους παρουσιάζουμε εδώ σε γραφική απεικόνιση.
Στην τελευταία μας έκθεση στο Τρίτο Συνέδριο της Διεθνούς, παρουσιάσαμε την άποψή μας με συγκεκριμένα ιστορικά παραδείγματα από την εποχή της επανάστασης του 1848, την εποχή της πρώτης Ρωσικής Επανάστασης (1905) και της περιόδου που βρισκόμαστε σήμερα (1920-21). Παραπέμπουμε τον αναγνώστη σε αυτά τα παραδείγματα. Δεν παρέχουν κάτι το τελειωτικό αλλά, χαρακτηρίζουν αρκετά ικανοποιητικά την εξαιρετικής σημασίας σπουδαιότητα της προσέγγισης που κάνουμε εμείς, πάνω από όλα για την κατανόηση των πιο κρίσιμων αλμάτων της ιστορίας: των πολέμων και των επαναστάσεων. Αν σε αυτή τη μελέτη χρησιμοποιούμε μια καθαρά αυθαίρετη γραφική απεικόνιση, χωρίς να επιχειρούμε να πάρουμε σαν βάση οποιαδήποτε πραγματική περίοδο, το κάνουμε για τον απλό λόγο ότι οποιαδήποτε προσπάθεια τέτοιου είδους, θα έμοιαζε πάρα πολύ με μια απερίσκεπτη προσδοκία εκείνων των αποτελεσμάτων που απορρέουν από μια πολύπλοκη και επίπονη διερεύνηση η οποία απομένει να γίνει.
Προς το παρόν, είναι βέβαια ακόμα αδύνατο να προβλέψουμε με ακρίβεια ποια κομμάτια του πεδίου της ιστορίας θα διαφωτιστούν και πόσο ακριβώς φως θα ριχτεί από την υλιστική διερεύνηση, η οποία θα προχωρήσει από μια συγκεκριμένη μελέτη της καπιταλιστικής καμπύλης και της αλληλεπίδρασης με τα υπόλοιπα γεγονότα της κοινωνικής ζωής. Τα οφέλη που μπορεί να αποκτηθούν από το δρόμο αυτό, μπορούν να καθοριστούν μόνο από τα αποτελέσματα της ίδιας αυτής της μελέτης, η οποία θα πρέπει να είναι περισσότερο συστηματική, περισσότερο ακριβής και πλήρης από τις ιστορικές υλιστικές διαδρομές που λαμβάνονται υπόψη εδώ.
Σε κάθε περίπτωση, μια τέτοια προσέγγιση της σύγχρονης ιστορίας υπόσχεται να εμπλουτίσει τη θεωρία του ιστορικού υλισμού με κατακτήσεις πολύ πιο πολύτιμες από τις εξαιρετικά αβέβαιες υποθετικές ταχυδακτυλουργίες που γράφονται με την πένα κάποιων δικών μας μαρξιστών όπου υποτίθεται χρησιμοποίησαν τις αντιλήψεις και την ορολογία της διαλεκτικής μεθόδου, που έχουν μεταφέρει τις μεθόδους του φορμαλισμού στο πεδίο της υλιστικής διαλεκτικής, και έχουν οδηγήσει στην υποβάθμιση του σκοπού, σε απόδοση ορισμών και σε πιο ακριβείς ταξινομήσεις μέσα από τον τεμαχισμό κενών αφαιρέσεων σε τέσσερα ισότιμα κενά μέρη. Έχουν, με λίγα λόγια, ενηλικιώσει το μαρξισμό με την έννοια των χυδαίων κομψών ιδιομορφιών των επιγόνων του Καντ;;;
Εργαλείο
Είναι πράγματι ανόητο να ακονίζουμε ατελείωτα, ξανά και ξανά, ένα εργαλείο, φθείροντας το μαρξιστικό ατσάλι, όταν ο σκοπός είναι να χρησιμοποιήσουμε αυτό το εργαλείο για την επεξεργασία της πρώτης ύλης. Κατά τη γνώμη μας, αυτό το θέμα θα μπορούσε να μας παρέχει το υποκειμενικό μέσο για την πιο αποδοτική δουλειά στα μαρξιστικά σεμινάρια του Ιστορικού Υλισμού. Οι ανεξάρτητες έρευνες σε αυτό το ζήτημα θα έριχναν χωρίς αμφιβολία νέο φως ή τουλάχιστον περισσότερο φως, σε μεμονωμένα ιστορικά γεγονότα και ολόκληρες εποχές. Τελικά, η ίδια η μορφή σκέψης με όρους των παραπάνω κατηγοριών, θα μπορούσε να διευκολύνει πολύ τον πολιτικό προσανατολισμό στη σημερινή εποχή, η οποία είναι μια εποχή που αποκαλύπτει πιο ανοικτά από οποιαδήποτε άλλη στο παρελθόν, τη σύνδεση μεταξύ της καπιταλιστικής οικονομίας, η οποία βρίσκεται στην κορύφωση του κορεσμού, και της καπιταλιστικής πολιτικής, η οποία έχει γίνει εντελώς αχαλίνωτη.
Είχα εδώ και καιρό υποσχεθεί να αναπτύξω αυτό το θέμα για τη Vestnik Sotsialistichekoi Akademi. Μέχρι τώρα δεν μπόρεσα να κρατήσω την υπόσχεσή μου εξ αιτίας των περιστάσεων. Δεν είμαι σίγουρος ότι θα μπορέσω να την εκπληρώσω στο άμεσο μέλλον. Για το λόγο αυτό ανάγκασα τον εαυτό μου να γράψει αυτό το άρθρο.
Απρίλης 1923
