Για τη ζωή του Leonardo λίγα πράγματα είναι γνωστά. Γεννήθηκε το 1452, στην Τοσκάνη, στη μικρή πόλη Βίτσι που βρίσκεται στους λόφους πάνω από τον Άρνο. Ήταν ο παράνομος γιος ενός δικηγόρου. Ποτέ δεν έμαθε ποια ήταν η μητέρα του, παρόλο που αυτή τον φρόντιζε όταν ήταν μωρό.
Τα πρώτα χρόνια: στη Φλωρεντία
Αυτό μπορεί, εν μέρει, να εξηγήσει γιατί τόσες πολλές σκηνές στις ζωγραφιές του περιέχουν μητέρες και τρυφερές παιδικές σκηνές. Ο Freud έγραψε ένα βιβλίο που προσπαθεί να εξηγήσει την τέχνη του Leonardo από αυτό το γεγονός. Αλλά από προσωπικά και ψυχολογικά γεγονότα μπορεί κανείς να εξηγήσει μόνο ένα μικρό κομμάτι της δημιουργικότητας του Leonardo. Το μεγαλύτερο μέρος μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο ως τμήμα του μεγάλου ιστορικού μωσαϊκού στο οποίο αναπτύχθηκε. Ο Leonardo αναγκάστηκε να προσαρμοστεί στις συνθήκες της ταραχώδους εποχής στην οποία είχε γεννηθεί. Αυτό εξηγεί γιατί αφιέρωσε τόσο πολύ χρόνο και προσπάθεια για να σχεδιάσει όπλα και πολιορκητικές μηχανές για να πουλήσει στις αντίπαλες συμμορίες των πλούσιων κακοποιών που ανέβηκαν στην εξουσία στις πόλεις κράτη της Ιταλίας εκείνη την περίοδο.
Αυτή ήταν μια περίοδο τεράστιων αναταραχών στην κοινωνία – μια εποχή πολέμων και επαναστάσεων. Τον 15ο αιώνα, η Ιταλία ήταν ένας ιδιαίτερα βίαιος τόπος και πουθενά αλλού η βία δεν ήταν πιο άγρια από ότι στη Φλωρεντία, όπου αντίπαλες εμπορικές δυναστείες πολέμησαν μεταξύ τους για την εξουσία. Ήταν μια από τις μεγαλύτερες πόλεις της Ευρώπης και ήταν ακριβώς στην καρδιά της Αναγέννησης – μια θορυβώδης, πολυσύχναστη πόλη 40.000 κατοίκων, με θορυβώδη και μερικές φορές επικίνδυνη νυχτερινή ζωή.
Ο Leonardo δεν είχε λάβει τυπική εκπαίδευση. Γνώριζε μόνο λίγα Λατινικά – την προϋπόθεση για μια καλή εκπαίδευση εκείνη την εποχή. Αλλά αυτή η έλλειψη επίσημης εκπαίδευσης, εκτός από εμπόδιο, ήταν παράγοντας που ενθάρρυνε την ανάπτυξη εκείνων των πρακτικών σπουδών που τον έκαναν διάσημο. Ήταν εντελώς αδιάφορος για τη μελέτη βιβλίων και προτιμούσε να μάθει ο ίδιος από το βιβλίο της ζωής και της φύσης. Ξεκίνησε την καλλιτεχνική του ζωή, όπως ήταν συνηθίζονταν εκείνη την εποχή, ως ταπεινός μαθητευόμενος στη Φλωρεντία, στο εργαστήριο του γλύπτη-ζωγράφου Verrocchio, όπου εργάστηκε μαζί με τον Botticelli και τον Perugino.
Ο καλλιτέχνης εκείνη την εποχή είχε πολύ χαμηλή θέση στην κοινωνική ιεραρχία. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο καλλιτέχνης εκείνης της εποχής δεν ήταν μέλος μιας ειδικής κάστας, αλλά μόνο ένας τεχνίτης, στο ίδιο κοινωνικό επίπεδο με τους τεχνίτες όπως οι ράφτες ή οι κατασκευαστές σέλας. Ως νεαρός μαθητευόμενος, καλλιτέχνης προλετάριος, ο Leonardo παρήγαγε πρακτικά πράγματα σε εργαστήριο που στην πραγματικότητα ήταν εργοστάσιο. Ο πρωτομάστορας ζωγράφιζε τα βασικά στοιχεία σε μια εικόνα και οι ταπεινοί μαθητευόμενοι συμπλήρωναν τις λεπτομέρειες και τα δευτερεύοντα στοιχεία.
Οι μαθητευόμενοι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν τον κρόκο αυγού ως πρώτη ύλη για τα χρώματα τους. Ο Leonardo χρησιμοποίησε τη νέα τεχνική που είχε αναπτυχθεί στις Κάτω Χώρες – τις λαδομπογιές. Αυτό έδωσε μια πολύ μεγαλύτερη ποικιλία χρωμάτων. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε λαδομπογιά σε ολόκληρη τη νότια Ευρώπη, αλλά στην εποχή του ήταν μια μεγάλη καινοτομία.
Σύμφωνα με το περίφημο ανέκδοτο, που περιγράφει ο Vasari στο έργο του Η ζωή μεγάλων καλλιτεχνών, όταν ο Verrocchio είδε την εικόνα που είχε ζωγραφίσει ο Leonardo στον πίνακα του με το Χριστό και το Βαπτιστή Ιωάννης, αναφώνησε ότι ποτέ δεν θα ξαναζωγραφίσει. Δεν είναι σαφές αν αυτό το περιστατικό συνέβη. Αυτό που είναι σίγουρο ήταν ότι οι πίνακες του Leonardo, όπως Το Προσκύνημα των Μάγων, υπάρχει ένα είδος ακατέργαστης ενέργειας που είναι καινούργια και συγκλονιστική.
Αλλά παρά το προφανές του ταλέντο ή ίσως εξαιτίας αυτού, αντιμετώπισε προβλήματα. Δύο φορές κατηγορήθηκε για ομοφυλοφιλία το 1476. Αυτό ήταν ένα σοβαρό αδίκημα, τιμωρούμενο με θάνατο στην πυρά. Και έμεινε δύο μήνες στη φυλακή, όπου απελπισμένος έγραψε σε ένα κομμάτι χαρτί: «Είμαι χωρίς φίλους» και «αν δεν υπάρχει αγάπη, τι τότε;». Τελικά, είχε την τύχη να έχει σημαντικούς φίλους που τον απελευθέρωσαν.
Ανάμεσα στις πολλές ανακρίβειες της ταινίας Κώδικας ντα Βίτσι, ο Leonardo περιγράφεται σαν εκδηλωμένος ομοφυλόφιλος. Ωστόσο, δεν υπάρχει απολύτως καμία ιστορική βάση για αυτόν τον ισχυρισμό. Αν και ο Leonardo φημολογείται ότι ήταν ομοφυλόφιλος από τους συγχρόνους του, στην πραγματικότητα δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για τη σεξουαλική του ζωή. Οι κατηγορίες εναντίον του (που απορρίφθηκαν λόγω έλλειψης μαρτύρων) μπορεί να έχουν εφευρεθεί. Ήταν το έθιμο των κατοίκων να αφήνουν ανώνυμες καταγγελίες στο διαβόητο Bocca della Verità και ο Leonardo κατηγορήθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Το να κατηγορείται κάποιος για ομοφυλοφιλία, στη Φλωρεντία του 15ου αιώνα, ήταν μια συχνή τακτική όσων ήθελαν να του δημιουργήσουν προβλήματα. Είναι αρκετά πιθανό ο κατήγορος να ήταν ένας ζηλιάρης καλλιτέχνης. Όποια και αν είναι η αλήθεια, ο Leonardo θα πρέπει να είχε σοκαριστεί βαθιά από αυτή την εμπειρία. Σύντομα, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Φλωρεντία ήταν πολύ επικίνδυνος τόπος διαμονής.
Το δεύτερο στάδιο: Μιλάνο
Μετά από αυτά τα γεγονότα, ο Leonardo εγκατέλειψε τη Φλωρεντία το 1481 και πήγε να ζήσει στο Μιλάνο. Αυτή ήταν μια ευημερούσα εμπορική πόλη, ακόμα πιο αστική από τη Φλωρεντία. Αλλά ο καλλιτέχνης είχε άλλους λόγους να ταξιδέψει στο Μιλάνο, μια ακμάζουσα πόλη στη Βόρεια Ιταλία – μια δυναστεία πλούσιων γκάνγκστερ με καλλιτεχνικές προσδοκίες και πολλά χρήματα για να τα στηρίξουν, διοικούσε την πόλη. Ήταν νέος και φιλόδοξος και προσπάθησε να μπει στην υπηρεσία του Ludovico Sforza, του δούκα του Μιλάνου.
Οι Sforza ήταν χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυναστειών που κυβερνούσαν στην ιταλική χερσόνησο. Κυβερνούσαν με σιδερένια πυγμή. Ο επικεφαλής της κυβέρνησης Sforza, ο Ludovico Sforza, ήταν ένας πλούσιος με την τυπική εμμονή όλων των πλουσίων, να μείνει το όνομα του στην αιωνιότητα. Πλήρωνε εμπειρογνώμονες για να συντάξουν ένα οικογενειακό δέντρο που θα ανίχνευε την καταγωγή του όχι σε κάποιον αριστοκράτη αλλά σε κάποιο θεό.
Ο άμεσος προκάτοχός του Ludovico είχε μαχαιρωθεί 37 φορές από τους αυλικούς του. Ο ίδιος ήταν ανασφαλής στο θρόνο του και η οικογένεια του είχε ξεκινήσει από χαμηλά. Για το λόγο αυτό, ο Ludovico προσπάθησε να αυξήσει την κοινωνική του θέση, μεταξύ άλλων περνώντας το χρόνο του με καλλιτέχνες και άλλους διακεκριμένους διανοούμενους. Προσπαθούσε μέσω αυτών των δραστηριοτήτων να αποκτήσει εξουσία και κύρος.
Ο Leonardo εργάστηκε για το νέο του προστάτη, υποσχόμενος την κατασκευή νέων τύπων οχυρώσεων και στρατιωτικών μηχανών. Είναι ενδιαφέρον ότι, όταν ζήτησε να εργαστεί για τον Σφόρτσα, πρόβαλε την ικανότητα του να φτιάχνει πολεμικές μηχανές. Έτσι, ερεύνησε τη σύνθεση των εκρηκτικών. Σχεδίασε πολλά πράγματα: νερόμυλους, μηχανές πολέμου συμπεριλαμβανομένου και ενός άρματος μάχης, τροχούς για τροχήλατα πλοία, πυροβόλο όπλο φόρτωσης και κωνικές σφαίρες όπλων.
Παρά την έλλειψη τυπικής εκπαίδευσης, ο Λεονάρντο είχε καλή γνώση των μαθηματικών. Χρησιμοποίησε τις γνώσεις του στην οπτική, τόσο για την τέχνη όσο και για τη μηχανική. Σχεδίασε υδραγωγεία και γέφυρες. Έφτιαξε ακόμη ένα μπάνιο για τη Δούκισσα και σκηνοθέτησε τις γιορτές, τις μπάλες και τα πλούσια γυαλιά του Δούκα. Ήταν σαν μεθυσμένος με γνώσεις όλων των ειδών. Διερεύνησε τον ατμό ως δύναμη ατμομηχανής, τη μαγνητική έλξη και την κυκλοφορία του αίματος. Έχει ακόμη φτιάξει ένα σχέδιο για αυτοκίνητο. Ωστόσο, πληρώθηκε λίγο για τις υπηρεσίες του.
Ο Leonardo γνώριζε ότι ήταν απαραίτητο να έχει κάποιον προστάτη, αλλά δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει την κατάσταση εξάρτησης και επαναστάτησε. Σχεδίασε ένα τεράστιο άγαλμα του Ludovico. Αυτό υποτίθεται ότι ήταν το μεγαλύτερο άγαλμα αλόγου που κατασκευάστηκε ποτέ. Με αυτόν τον τρόπο έπαιζε, με έξυπνο τρόπο, με τη λαχτάρα του Ludovico για μεγαλοπρεπή πράγματα. Παρά τη συνεχή πίεση, ο Λεονάρντο κράτησε τον Δούκα σε κατάσταση αναμονής 17 χρόνια και κατάφερε μόνο να φτιάξει ένα μοντέλο του αλόγου.
Το άγαλμα δεν επρόκειτο ποτέ να δει το φως της ημέρας. Το 1498 ήρθε η καταστροφή. Η Ιταλία είχε προσελκύσει την προσοχή ξένων δυνάμεων. Οι Γάλλοι και οι Αψβούργοι έκαναν συμφωνίες με του Πάππες για να παρέμβουν στις ιταλικές υποθέσεις. Ο γαλλικός στρατός, υπό τον Λουδοβίκο XII, επιτέθηκε στο Μιλάνο. Όταν τα γαλλικά στρατεύματα εισήλθαν στην πόλη, χρησιμοποίησαν το τεράστιο μοντέλο του ιππικού αγάλματος του Λεονάρντο για πρακτική άσκηση, ενώ οι 60 τόνοι χαλκού που προορίζονταν για την κατασκευή του αγάλματος λειτούργησαν για κανόνια. Για άλλη μια φορά ο Leonardo αναγκάστηκε να φύγει, αυτή τη φορά για τη Μάντοβα και έπειτα για τη Ρώμη.
Το τρίτο στάδιο: Ρώμη
Στη Ρώμη, ο Λεονάρντο δούλεψε για έναν ακόμη πλούσιο ληστή, του οποίου η σκληρότητα τον έκανε τρομακτικό σε όλη την Ιταλία – τον διαβόητο Cesare Borgia. Ο Cesare είχε γίνει διοικητής της Ρώμης, μέσα από ένα συνδυασμό σιδερένιας αποφασιστικότητας και καλής τύχης που συνοδεύει συχνά τους τυχοδιώκτες. Αγαπημένος γιος του Πάπα Αλέξανδρου, ο Cesare είχε κάνει μια άθλια ζωή στο Βατικανό με πόρνες και μεθυσμένους.
Κουρασμένος από τη θρησκευτική ζωή, ζήτησε την άδεια των καρδιναλίων και του Πάπα να παραιτηθεί από την ιεροσύνη. Οι καρδινάλιοι του τη χορήγησαν «για το καλό της ψυχής του». Αμέσως έλαβε μέτρα που ίσως δεν έκαναν πολλά για την ψυχή του, αλλά έκανε θαύματα στην βελτίωση της κοσμικής του υπόστασης. Ξεκίνησε την πολιτική του καριέρα, δολοφονώντας τον αδελφό του και τον πεθερό του και κατέλαβε την εξουσία στη Ρώμη.
Κατέκτησε εκτεταμένες περιοχές και ο πάπας τον δημιούργησε δούκα της Romagna. Αλλά απειλήθηκε από μια σειρά συνωμοσιών που οργανώθηκαν κυρίως από την ισχυρή οικογένεια Orsini. Με ένα συνδυασμό κακόβουλης πονηρίας και απόλυτης σκληρότητας, διατηρήθηκε στην εξουσία. Όμως, όπως επεσήμανε ο Μακκιαβέλι, η επιτυχία του εξαρτιόταν από την υποστήριξη του παπισμού και αυτό αποδείχθηκε μοιραία αδυναμία. Όταν ο πατέρας του πέθανε το 1503, η καλή του τύχη τον εγκατέλειψε. Ο νέος Πάπας Πίος Γ ‘, τον συνέλαβε και η άνοδος στον παπικό θρόνο του θανάσιμου εχθρού του Ιούλιου Β’ προκάλεσε την τελική καταστροφή του.
Όταν ο Leonardo μετανάστευσε στη Ρώμη, ο Cesare Borgia ήταν ένας από τους πιο εντυπωσιακούς κυβερνήτες σε όλη την Ιταλία. Ο Cesare δεν ήταν ένας εύκολος άνθρωπος για να δουλέψει εκεί ο Leonardo. Η απληστία του ήταν ανυπέρβλητη. Kατά κάποιο τρόπο ο Leonardo κατάφερε να κερδίσει την εύνοιά του. Στη Ρώμη, η τέχνη του ανέβηκε σε νέα ύψη.
Η χρήση του ηλιακού φωτός και της σκιάς ήταν εξαιρετικά πρωτότυπη και τα αποτελέσματα εντυπωσιακά. Εδώ βλέπουμε την τέλεια κυριαρχία της διαλεκτικής της ενότητας των αντιθέτων, όπως εκφράζεται με το φως και τη σκιά. Έδωσε βαθιά ατμόσφαιρα στη ζωγραφική της Φλωρεντίας που δεν είχε ποτέ πριν. Σε αυτά τα αξιοθαύμαστα έργα ζωγραφικής, αντικείμενα και πρόσωπα απεικονίζονται σαν να λυγίζουν από το σκοτάδι. Δεν φαίνονται να στέκονται από μόνα τους αλλά αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του περιβάλλοντός τους – μέρος ενός οργανικού συνόλου. Αυτή η αίσθηση της ολότητας είναι μια διαλεκτική άποψη του κόσμου και προσδίδει στις ζωγραφιές του μια ιδιαίτερη αίσθηση δύναμης και συγκίνησης.
Η εισαγωγή της προοπτικής αντιπροσώπευε μια πραγματική επανάσταση στην αναπαραστατική τέχνη. Ήταν βασισμένη στο επιστημονικό πνεύμα της εποχής. Με χαρακτηριστική αυστηρότητα, ο Leonardo da Vinci δεν αναγνώρισε ένα, αλλά τρία διαφορετικά είδη προοπτικής. Με τέτοιες τεχνικές, ο Leonardo μεταμόρφωσε για πάντα την ευρωπαϊκή τέχνη. Ο Leonardo εμπνεύστηκε τα μοντέλα του από την πραγματική ζωή – από την αγορά και . Ενώ εργάζονταν στην τοιχογραφία του Ο Μυστικός Δείπνος, γύρισε την πόλη κάνοντας σκίτσα ανθρώπων χρησιμοποιώντας τα ως πρότυπα. Το αποτέλεσμα – όταν ολοκληρώθηκε τελικά το 1498 – ήταν να καταπλήξει τον Δούκα.
Η μεγαλοφυΐα του έκανε πολλούς αντιπάλους στον κόσμο της τέχνης, όπου ο ανταγωνισμός ήταν άγριος. Συγκρούσθηκε με ανερχόμενους νεότερους καλλιτέχνες όπως ο Ραφαήλ και ιδιαίτερα ο Μιχαήλ Άγγελος, που τον μισούσε με πάθος.
Ο Leonardo είχε και άλλα προβλήματα. Η έδρα του παπισμού, η Ρώμη, ήταν μια ιερή πόλη και η ελεύθερη σκέψη του Leonardo δημιουργούσε προβλήματα στους προστάτες του σε σχέση με τον Πάπα. Στο πρόσωπο του Leonardo, η τέχνη και η επιστήμη συναντιούνται και συνδυάζονται και δίνουν μια μεγαλοφυΐα. Ο Leonardo ήταν ένας ψυχαναγκαστικός παρατηρητής φυσικών φαινομένων. Αυτός ο συνδυασμός της τέχνης και της επιστήμης φαίνεται να ξεπερνάει τη σύγχρονη εμμονή μας στον καταμερισμό της εργασίας. Αλλά στον κόσμο της Αναγέννησης ήταν αρκετά φυσιολογικό. Η τέχνη και η επιστήμη πήγαιναν χέρι χέρι. Ο Leonardo είναι το τέλειο παράδειγμα αυτής της ενότητας.
«Η φύση είναι η ερωμένη μου», λέγεται ότι αναφώνησε. Η τέχνη του είναι απαλλαγμένη από το νεκρό χέρι της ρουτίνας και τη δουλική λατρεία της παράδοσης. Στο έργο του Leonardo βλέπουμε το αποτέλεσμα της επίπονης παρατήρησης της ανθρώπινης ανατομίας. Τα κείμενα του είναι εμποτισμένα με το πνεύμα του φιλοσοφικού υλισμού. Για αυτόν, το σημαντικότερο βιβλίο δεν ήταν η Βίβλος ή ο Αριστοτέλης. Ήταν το μεγάλο και όμορφο βιβλίο της φύσης, ένα βιβλίο που είναι ανοιχτό για όλους εκείνους με τα μάτια να δουν.
Έγραψε:
«Η ανθρώπινη λεπτότητα δεν θα επινοήσει ποτέ μια εφεύρεση πιο όμορφη, απλούστερη ή πιο άμεση από τη φύση, γιατί στις εφευρέσεις της δεν λείπει τίποτα και τίποτα δεν είναι περιττό».
Και:
«Αυτοί οι άνδρες που είναι εφευρέτες και διερμηνείς μεταξύ της Φύσης και του Ανθρώπου, πρέπει να θεωρούνται αντικείμενα μπροστά από έναν καθρέφτη. Οι λαοί είναι υποχρεωμένοι στη Φύση, αφού μόνο τυχαία έχουν την ανθρώπινη μορφή και χωρίς αυτή θα ήταν αγέλες ζώων».
Λέγεται ότι μπήκε σε μια βαθιά σπηλιά (ονομάζεται το στόμα του διαβόλου) και ανακάλυψε θαλάσσια απολιθώματα, τα οποία, συνειδητοποίησε, ότι πρέπει να έχουν σχηματιστεί εδώ και πολύ καιρό. Αυτό τον οδήγησε να αμφισβητήσει τη βιβλική εκδοχή της Δημιουργίας. Σίγουρα κατείχε πολύ προχωρημένες και ανατρεπτικές απόψεις για τη θρησκεία και στάθηκε κοντά στην υλιστική άποψη. Ασχολήθηκε με την ανθρώπινη ανατομία από καθαρά επιστημονικό ενδιαφέρον, αλλά και για να τελειοποιήσει την καλλιτεχνική του τεχνική.
Περιφρόνησε όσους κατέφυγαν στο κύρος του Αριστοτέλη, στο σχολαστικισμό που δεν στηριζόταν στην παρατήρηση και το πείραμα:
«Πολλοί πιστεύουν ότι μπορούν να με κατηγορούν υποστηρίζοντας ότι τα αποδεικτικά μου στοιχεία είναι αντίθετα στο κύρος κάποιων ανδρών που κρατούνται με την υψηλότερη ευλάβεια ψηλά. Θεωρώ ότι τα έργα μου είναι ζήτημα απλής εμπειρίας και αυτή είναι ο πραγματικός αφέντης. Αυτοί οι κανόνες αρκούν για να μπορέσετε να γνωρίσετε το αληθινό από το ψεύτικο – και αυτό βοηθά τους άνδρες να αναζητούν μόνο πράγματα που είναι δυνατά και με τη δέουσα μετριοπάθεια – και να μην τυλίγετε τον εαυτό σας στην άγνοια, κάτι που δεν μπορεί να έχει καλό αποτέλεσμα, καθώς θα παραδώσετε στον εαυτό σας απόγνωση και μελαγχολία».
Όλα αυτά προκάλεσαν μια αυξανόμενη αντίθεση με το Βατικανό, το οποίο προσπάθησε να τον ανακαλέσει στην τάξη. Αλλά η αβίαστη δίψα του Leonardo για επιστημονική γνώση δεν έσβησε από τη θρησκεία. Συνέχισε να περπατάει ένα επικίνδυνο δρόμο – τον δρόμο που έστειλε τον Giordano Bruno στις φλόγες της Ιεράς Εξέτασης και σταμάτησε το στόμα του Γαλιλαίου. Τελικά αναγκάστηκε να φύγει στην εξορία στη Γαλλία.
Άλαν Γουντς
Μετάφραση: Κώστας Θεριανός
