Ο Ντόναλντ Τραμπ καλωσόρισε το νέο χρόνο με τον δικό του «απαράμιλλο» τρόπο: πλαισιωμένος από την κοινωνική και πολιτική φατρία του, στο ειδυλλιακό περιβάλλον του αποκλειστικού κλαμπ στη Φλόριντα, συνοδευόμενος από ένα αντιπροσωπευτικό κοινωνικό δείγμα των ΗΠΑ – από αστέρες του κινηματογράφου μέχρι δισεκατομμυριούχους.
«Θα είναι ένα εκπληκτικό 2018», διαβεβαίωσε τους καλεσμένους του, καθώς εισερχόταν στη λαμπερή αίθουσα δεξιώσεων του «Μαρ-α-Λάγκο» πλάι στο προσποιητό μειδίαμα της πρώτης κυρίας, Μελάνια Τραμπ και στο μανεκέν βιτρίνας που περνιέται για γιος του και διαβεβαίωσε ότι το Χρηματιστήριο θα συνεχίσει την ανοδική πορεία του και οι επιχειρήσεις θα αρχίσουν να επιστρέφουν τάχιστα στις ΗΠΑ.
Όλα αυτά ήταν μουσική για τα αυτιά των καλοντυμένων καλεσμένων, των οποίων τα σάλια έτρεχαν μπροστά στην προοπτική ζουμερών κερδών από τις περικοπές φόρων που ο ήρωας τους τόσο γενναιόδωρα τους έχει υποσχεθεί. Ήταν μία αξέχαστη σκηνή που θα ταίριαζε απόλυτα σε κάποια από τις ταινίες «Ο Νονός».
Το έτος 2017
Πριν καλωσορίσουμε το νέο έτος όμως, θα πρέπει πρώτα να θάψουμε το παλιό, κάνοντας μία νεκροψία στο πτώμα του. «Πιστεύω ότι αυτό το έτος είναι πιθανά το έτος με το μεγαλύτερο πολιτικό ρίσκο από το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», δήλωσε ο Μπράιαν Κλάας από το Οικονομικό Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, σε μία συνέντευξη στο CNBC τον Γενάρη του 2017.
Δεν έπεσε πολύ έξω. Αρκεί να αναλογιστούμε για μια στιγμή τις ανατροπές που έλαβαν χώρα τους τελευταίους 12 μήνες. Το έτος που μόλις πέρασε στην Ιστορία ανέδειξε μια σειρά από πολιτικούς σεισμούς. Και παρά την αυτοπεποίθηση που εκδηλώνει ο τωρινός ένοικος του Λευκού Οίκου, το 2018 είναι απίθανο να είναι καλύτερο για τον παγκόσμιο καπιταλισμό.
Ο Τρότσκι περιέγραψε κάποτε τη θεωρία ως την ανωτερότητα της πρόβλεψης έναντι της έκπληξης. Αλλά κατά το 2017 είδαμε να εκδηλώνεται κάμποση έκπληξη και αρκετή από αυτή να προέρχεται από τους λεγόμενους ειδικούς της αστικής τάξης. Δώδεκα μήνες πριν, ποιος θα φανταζόταν ότι οι Συντηρητικοί της Βρετανίας θα είχαν ένα τόσο κακό αποτέλεσμα σε εθνικές εκλογές, έχοντας ξεκινήσει με 20 μονάδες προβάδισμα από τους Εργατικούς; Ότι ο «μη εκλέξιμος» Κόρμπιν θα γινόταν μέχρι το τέλος του έτους ο πιο δημοφιλής πολιτικός στη Βρετανία;
Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το τέλος του έτους θα έβρισκε τους ηγέτες του κινήματος για την ανεξαρτησία της Καταλονίας να δίνουν μια εκλογική μάχη κλεισμένοι στα κελιά των ισπανικών φυλακών και τον πρόεδρο της καταλανικής κυβέρνησης να είναι πολιτικός εξόριστος στις Βρυξέλλες;
Ποιος θα φανταζόταν ότι τα δύο μεγάλα κόμματα στη Γαλλία δεν θα κατάφερναν καν να περάσουν στο δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών; Και ποιος θα φανταζόταν ότι οι Ρεπουμπλικάνοι των ΗΠΑ θα έχαναν τις εκλογές στην Αλαμπάμα: ένα ασφαλές προπύργιο της συντηρητικής θρησκόληπτης Δεξιάς; Ποιος θα φανταζόταν ότι ο Μουγκάμπε θα πεταγόταν στο σκουπιδοντενεκέ της ιστορίας μετά από δεκαετίες δικτατορικής διακυβέρνησης και ότι ο Τζέικομπ Ζούμα θα έχανε τον έλεγχο του ANC;
Αυτοί είναι ορισμένοι μόνο από τους πολιτικούς σεισμούς που συγκλόνισαν τον κόσμο μέσα σε μόλις 12 μήνες. Είναι από μόνα τους εξαιρετικά σημαντικά γεγονότα. Αλλά από τη σκοπιά του Μαρξισμού, είναι τα συμπτώματα της γενικής κρίσης του παγκόσμιου καπιταλισμού, η οποία βρίσκει την έκφρασή της στην πολιτική αστάθεια παντού, συμπεριλαμβανομένης και της πιο ισχυρής καπιταλιστικής χώρας: των ΗΠΑ.
Απαισιοδοξία των αστών
Οι σοβαροί στρατηγοί του κεφαλαίου συχνά φτάνουν στα ίδια συμπεράσματα με τους μαρξιστές, αν και φυσικά από τη σκοπιά της δικής τους τάξης. Η ρόδινη εικόνα που ζωγράφισε ο κύριος Τραμπ δεν ανταποκρίνεται στις αναλύσεις κανενός σοβαρού αστού αναλυτή – το αντίθετο μάλιστα.
Η Eurasia Group, μία αναγνωρισμένη συμβουλευτική εταιρεία που δίνει συμβουλές στους αστούς για πιθανούς κινδύνους σε παγκόσμια κλίμακα, στην πρόσφατη ετήσια εκτίμησή της για τους κύριους γεωπολιτικούς κινδύνους, προειδοποιεί ότι ο κόσμος κινείται προς μiα κατάσταση «παρατεταμένης γεωπολιτικής κρίσης» και ότι η Προεδρία Τραμπ από μόνη της αποτελεί παράγοντα που συμβάλλει στην αστάθεια: όξυνση των αντιθέσεων σε διεθνές και εθνικό επίπεδο και διάλυση της παγκόσμιας τάξης που οικοδομήθηκε με κόπο μέσα σε μια περίοδο δεκαετιών.
Η Eurasia Group εκφράζει τον φόβο ότι οι φιλελεύθερες (δηλαδή αστικές) δημοκρατίες πάσχουν από ένα «έλλειμμα νομιμοποίησης χωρίς προηγούμενο από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά», ότι οι ηγέτες είναι εκτός επαφής με την πραγματικότητα και ότι αυτή η πολιτική κατάσταση δημιουργεί τις συνθήκες όπου κάθε μεγάλο γεγονός μπορεί να έχει ένα καταστροφικό αποτέλεσμα για την παγκόσμια οικονομία και τις αγορές.
Η έκθεση αρχίζει με μία πρόταση που μοιάζει σαν να απαντά στην αισιόδοξη εκτίμηση του κυρίου Τραμπ για την οικονομία (αν και θα πρέπει να γράφτηκε πριν το πρωτοχρονιάτικο πάρτι του): «Ναι, οι αγορές είναι σε ανοδική πορεία και η οικονομία δεν πάει άσχημα, όμως οι πολίτες είναι διχασμένοι. Οι κυβερνήσεις δεν ασχολούνται και πολύ με το να κυβερνούν. Και η παγκόσμια τάξη διαλύεται».
Και το συμπέρασμα της έκθεσης δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετικό από εκείνο του Προέδρου: «Τα τελευταία 20 χρόνια, από τότε που ξεκινήσαμε τη Eurasia Group, το παγκόσμιο περιβάλλον είχε τα σκαμπανεβάσματά του. Αλλά αν έπρεπε να επιλέξουμε ένα έτος για μια μεγάλη απρόσμενη κρίση – το γεωπολιτικό ισοδύναμο της οικονομικής κατάρρευσης του 2008 – αυτό μοιάζει να είναι το 2018».
Ο παράγοντας Τραμπ
Το 2017 ξεκίνησε με την άνοδο του Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ. Αυτό από μόνο του ήταν ένα πολιτικό σοκ γιγαντιαίων διαστάσεων. Είναι, φυσικά, λάθος να προσάπτουμε όλα τα κακά του κόσμου σε ένα άτομο. Αν είχαν έτσι τα πράγματα, τότε η λύση της παρούσας κρίσης θα ήταν εύκολη: ξεφορτωθείτε τον Τραμπ και αντικαταστήστε τον με κάποιον πιο «υπεύθυνο» (δηλαδή Δημοκρατικό) Πρόεδρο. Αλλά δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι τα πράγματα θα ήταν πολύ καλύτερα με την Χίλαρι Κλίντον ή οποιονδήποτε από τους άλλους ήρωες του «κέντρου».
Η απόπειρα να εξηγηθούν οι μεγάλες ιστορικές διαδικασίες με όρους προσωπικοτήτων είναι ένας εκχυδαϊσμός της Ιστορίας, ο οποίος δεν αντέχει ούτε στην πιο επιφανειακή κριτική. Ο μαρξισμός αναζητεί τους βασικούς μηχανισμούς της ανθρώπινης ιστορίας στις βαθύτερες διεργασίες που εκτυλίσσονται κάτω από την επιφάνεια και αποτελούν το βασικό πλαίσιο μέσα στο οποίο οι άνθρωποι δρουν. Αλλά αυτή η βασική ανάλυση, ενώ είναι η καθοριστική σε τελική ανάλυση, σε καμιά περίπτωση δεν εξαντλεί το ζήτημα.
Αν η απόπειρα να εξηγηθεί η Ιστορία από τις πράξεις των ατομικών πρωταγωνιστών είναι πολύ απλοϊκή για να αντιμετωπιστεί σοβαρά, η απόπειρα της απάρνησης του ρόλου του ατόμου στην Ιστορία είναι εξίσου απλουστευτική και λανθασμένη. Ο Μαρξ εξηγεί ότι οι άνδρες και οι γυναίκες κάνουν την Ιστορία τους, παρ’ ότι βέβαια δεν δρουν με απόλυτη ελευθερία και περιορίζονται από αντικειμενικούς παράγοντες που είναι έξω από τον έλεγχο τους και ίσως είναι ακόμα κι αόρατοι γι’ αυτούς. Με τις πράξεις τους, τα μεμονωμένα άτομα μπορούν να ασκήσουν σοβαρή επίδραση στις περιστάσεις, επηρεάζοντας το αποτέλεσμα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ένα ενδιαφέρον παράδειγμα αυτού του φαινομένου. Η αστική τάξη των ΗΠΑ δεν ήταν ιδιαίτερα χαρούμενη με την εκλογή του και στην πραγματικότητα προσπαθεί να τον ξεφορτωθεί. Υπάρχουν μία σειρά λόγοι γι’ αυτό. Για περισσότερα από 100 χρόνια η πολιτική ζωή των ΗΠΑ βασιζόταν σε δυο πυλώνες, τους Ρεπουμπλικάνους και τους Δημοκρατικούς. Η σταθερότητα του συστήματος εξαρτιόταν από αυτήν την ισορροπία.
Ο Τραμπ είναι ένας πολυ-δισεκατομμυριούχος, μα είναι επίσης κι ένας εγωπαθής και ταλαντούχος δημαγωγός. Παραδόξως, ο Τραμπ απευθύνθηκε ιδιαίτερα στα πιο φτωχά στρώματα της κοινωνίας. Μίλησε πολύ για την εργατική τάξη, κάτι πρωτάκουστο σε μια προεκλογική εκστρατεία στις ΗΠΑ. Ήταν όλα ψέματα φυσικά, όμως όταν μίλησε για τα κλειστά εργοστάσια και ορυχεία δημιούργησε μία ελπίδα στα μυαλά των απελπισμένων ανθρώπων. Είχε έναν αντίκτυπο σε εκατομμύρια Αμερικανούς που είχαν σιχαθεί το σύστημα που τους καταδικάζει στη φτώχεια και την ανεργία.
Στην πραγματικότητα ο Τραμπ είναι ένας ακόμα εκπρόσωπος των μεγάλων επιχειρήσεων. Για την ακρίβεια, είναι το αληθινό ωμό και αηδιαστικό πρόσωπο του καπιταλισμού, ενώ το επονομαζόμενο «κέντρο» είναι ο καπιταλισμός που προσπαθεί να κρύψει την ουσία του πίσω από μία χαμογελαστή μάσκα. Ο Τραμπ πέταξε τη μάσκα και γι’ αυτό, το καθεστώς τον απεχθάνεται.
Το καθεστώς αναρωτιόταν αν θα μπορούσε να ελέγξει αυτόν τον απείθαρχο δισεκατομμυριούχο, τη νίκη του οποίου απευχόταν, αλλά δεν μπορούσε να εμποδίσει. Δεν χρειάστηκε να αναρωτιούνται για πολύ. Ο 45ος πρόεδρος των ΗΠΑ βιαζόταν να δώσει το στίγμα του. Σε όλη την προεκλογική εκστρατεία υποσχόταν «να κάνει τα πράγματα αλλιώς». Και κράτησε το λόγο του.
Έχει κατορθώσει να οξύνει τις αντιθέσεις σε παγκόσμια κλίμακα: ανάμεσα σε Αμερική και Κίνα, ανάμεσα σε Αμερική και Ευρώπη και ανάμεσα σε Αμερική, Καναδά και Μεξικό. Ενέτεινε τη σύγκρουση ανάμεσα στο Ισραήλ και τους Παλαιστίνιους και δημιούργησε μία υστερική ατμόσφαιρα με την Βόρεια Κορέα, που έχει μετατρέψει τη Νότια Κορέα και την Ιαπωνία σε στόχους του πυρηνικού οπλοστασίου του «Rocket Man» της Πιονγκγιάνγκ.
Οι περιπέτειες του Τραμπ στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής σίγουρα δεν έχουν προηγούμενο στην ιστορία της διπλωματίας. Δεν είναι απλός ταύρος σε υαλοπωλείο, αλλά μάλλον ελέφαντας. Η διαρκής ροή εξοργιστικών «tweets» προσθέτει ένα θορυβώδες φόντο στην κακοφωνία των αντιφατικών και συχνά ακατανόητων δηλώσεων – γκαφών εξωτερικής πολιτικής, που έχουν σοκάρει και τρομοκρατήσει μεγάλα τμήματα του καθεστώτος στη χώρα και στο εξωτερικό.
Το δόγμα «Πρώτα η Αμερική» είναι απλά μια νέα έκδοση του παλιού απομονωτισμού που ήταν πάντα τμήμα της αμερικανικής πολιτικής παράδοσης. Όμως οι πιο κοντινοί σύμμαχοι των ΗΠΑ ανησυχούν ότι όταν υπόσχεται «να κάνει την Αμερική ξανά σπουδαία» εννοεί να το κάνει αυτό σε βάρος τους. Και δεν έχουν άδικο. Αν προηγουμένως είχαμε μικρές ρωγμές στη λεγόμενη Δυτική Συμμαχία, τώρα έχουν μετατραπεί σε γιγάντιο χάσμα.
Οι Πρόεδροι της Eurasia Group, Ίαν Μπρέμερ και Κλιφ Κούπτσαν, προειδοποιούν ότι παγκόσμια δύναμη των ΗΠΑ «ξεφουσκώνει» και ότι η φιλοσοφία του Τραμπ με την εσωστρέφεια και τις μονομερείς κινήσεις σπέρνει σύγχυση τόσο σε συμμάχους όσο και σε αντιπάλους. Η Eurasia Group λέει ότι «το δόγμα “Πρώτα η Αμερική” και οι πολιτικές που απορρέουν από αυτό, έχουν διαβρώσει την καθοδηγούμενη από τις ΗΠΑ διεθνή τάξη, ενώ καμία άλλη χώρα ή ομάδα χωρών δεν είναι έτοιμη ή ενδιαφέρεται να την ξαναχτίσει (…) κάτι που αυξάνει αποφασιστικά στην παγκόσμια αστάθεια». Αυτή είναι μία καλή σύνοψη της κατάστασης.
Ριζοσπαστικοποίηση στις ΗΠΑ
Αυτά είναι πραγματικά αξιοσημείωτα «επιτεύγματα» για μόλις ένα δωδεκάμηνο στον Λευκό Οίκο. Η άνοδος του Tραμπ στην παγκόσμια σκηνή θα ήταν αρκετή για να προκαλέσει σοβαρές ανησυχίες στο αμερικανικό και διεθνές κατεστημένο. Αλλά υπάρχει και ένας άλλος λόγος για τον οποίο η άρχουσα τάξη δεν είναι ενθουσιώδης για τον Ντόναλντ Τραμπ. Η στοιχειώδης μηχανική μας διδάσκει ότι κάθε δράση έχει μια ίση και αντίθετη αντίδραση. Τα προβλήματα στην αμερικανική κοινωνία και την πολιτική ήταν ήδη εκεί. Δεν εφευρέθηκαν από τον κ. Tραμπ. Αλλά με τα λόγια και τις πράξεις του ενέτεινε τις οξείες αντιθέσεις στην αμερικανική κοινωνία και προκάλεσε αξιοσημείωτη αύξηση της ριζοσπαστικοποίησης.
Η άφιξη του Τραμπ στον Λευκό Οίκο ήταν το σήμα για ένα πρωτοφανές κύμα μαζικών διαδηλώσεων σε όλη τη χώρα. Οι «Διαδηλώσεις των Γυναικών» ήταν ίσως η μεγαλύτερη ημέρα διαμαρτυρίας στην ιστορία των ΗΠΑ. Μεταξύ 3,3 και 4,6 εκατομμύρια άνθρωποι διαδήλωσαν στο Λος Άντζελες, την Ουάσιγκτον, τη Νέα Υόρκη, το Σικάγο, το Σιάτλ και άλλες πόλεις των ΗΠΑ. Αυτός ήταν ένας οιωνός για το τι θα ακολουθούσε.
Η χρονιά τελείωσε με μια συγκλονιστική ήττα των Ρεπουμπλικάνων στην Αλαμπάμα: μια συντηρητική και ισχυρά ρεπουμπλικανική έδρα που ο Tραμπ είχε κερδίσει με 30% διαφορά στις προεδρικές εκλογές. Αυτός ήταν ακόμα ένας πολιτικός σεισμός, ο οποίος δεν προβλέφθηκε από τους «εμπειρογνώμονες» ή τις δημοσκοπήσεις.
Είναι πολύ νωρίς για να πούμε για πόσο καιρό μπορεί να επιβιώσει ο Τραμπ. Η ισχύς του βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη χρεοκοπία των Δημοκρατικών και στην καθυστέρηση της εμφάνισης μιας σημαντικής κινητοποίησης της εργατικής τάξης. Η παρούσα κυβέρνηση μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει παρά την πρωτοφανή διάσπαση της άρχουσας τάξης. Πότε στο παρελθόν είδαμε μια ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ ενός Αμερικανού Προέδρου και των μέσων ενημέρωσης, του FBI, της CIA και ολόκληρου του σώματος των Μυστικών Υπηρεσιών των ΗΠΑ;
Παρά τις αισιόδοξες προβλέψεις του κ. Tραμπ, κατά το 2018 θα δούμε περισσότερες ανατροπές αυτού του είδους, οι οποίες θα είναι σε τελική ανάλυση μια αντανάκλαση της αστάθειας που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της παρούσας περιόδου της παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης.
Άλαν Γουντς
Μετάφραση: Αλέξης Μητσόπουλος, Σοφία Παπακωνσταντίνου, Ηλίας Κυρούσης
