Το άρθρο του Στάλιν «Μερικά ζητήματα σχετικά με την ιστορία του μπολσεβικισμού» το πήρα με μεγάλη καθυστέρηση. Για πολύ διάστημα, δεν κατάφερα να το διαβάσω, γιατί τέτοια φιλολογία σου κάθεται στο λαιμό σαν πριονίδι. Όταν τελικά το διάβασα, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν πρέπει κανείς να το αγνοήσει όχι για κανένα άλλο λόγο, αλλά για την πρόστυχη και αδιάντροπη συκοφάντηση της Ρόζας Λούξεμπουργκ που επιχειρείται σ΄ αυτό. Αυτή τη μεγάλη επαναστάτρια o Στάλιν την τοποθετεί στο στρατόπεδο του κεντρισμού! Δείχνει – όχι απλώς ισχυρίζεται – ότι ο μπολσεβικισμός από τα πρώτα του ακόμη βήματα είχε την άποψη ότι έπρεπε να ξεχωρίζει από τον κεντριστή Κάουτσκυ, ενώ η Ρόζα Λούξεμπουργκ όλη εκείνη την εποχή τον υποστήριζε από τα αριστερά. Παραθέτω τα ίδια του τα λόγια: «Πολύ πριν από τον πόλεμο, από τα 1903-1904, όταν η ομάδα των μπολσεβίκων διαμορφωνόταν στη Ρωσία και όταν η αριστερά στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία ύψωνε για πρώτη φορά τη φωνή της, ο Λένιν προσανατολίστηκε στη ρήξη, στο σχίσμα με τους οπορτουνιστές, τόσο μέσα στο ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, όσο και μέσα στη 2η Διεθνή, ιδιαίτερα στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία». Αιτία ωστόσο που αυτό το σχίσμα δεν πραγματοποιήθηκε στάθηκε αποκλειστικά το ότι «οι αριστεροί σοσιαλδημοκράτες μέσα στο γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ήταν μια αδύνατη και ανίσχυρη ομάδα… που τρόμαζε ακόμα και να προσφέρει την λέξη “ρήξη”, “σχίσμα”».
Για να υποστηρίζει κανείς ένα τέτοιο πράγμα, πρέπει να μην ξέρει καθόλου την ιστορία του κόμματός του και, πρώτα απ’ όλα, την ιδεολογική πορεία του Λένιν. Δεν υπάρχει ούτε μια λέξη αληθινή στις προτάσεις που στηρίζουν την άποψη του Στάλιν. Το 1903-1904, ο Λένιν ήταν, πραγματικά, άσπονδος εχθρός του οπορτουνισμού μέσα στη γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Θεωρούσε όμως οπορτουνισμό μόνο τη ρεβιζιονιστική τάση που θεωρητικό ηγέτη της είχε τον Μπερνστάϊν. Εκείνη την εποχή, ο Κάουτσκι πολεμούσε τον Μπερνστάιν. Ο Λένιν θεωρούσε τον Κάουτσκι δάσκαλό του και αυτό το τόνιζε, όπου μπορούσε. Στα έργα του Λένιν αυτής της περιόδου και μερικών κατοπινών χρόνων δε βρίσκει κανείς ούτε ίχνος κριτικής που να στρέφεται ενάντια στην τάση Μπέμπελ-Κάουτσκι. Να τι έγραφε ο Λένιν στην περίφημη μπροσούρα του «Δύο τακτικές» κατά τα μέσα του 1905: «Πότε και πού εκδηλώθηκαν διαφορές ανάμεσα σε μένα και στους Μπέμπελ και Κάουτσκι; Η πλήρης ομοφωνία της διεθνούς επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας σε όλα τα βασικά ζητήματα του προγράμματος και της τακτικής είναι ένα αναμφισβήτητο γεγονός». Τα λόγια του Λένιν είναι τόσο καθαρά, συγκεκριμένα και κατηγορηματικά, ώστε να εξαντλούν ολότελα το ζήτημα.
Ενάμισι χρόνο αργότερα, στις 7 Δεκέμβρη 1906, έγραφε στο άρθρο του «Η κρίση του μενσεβικισμού»: «Δηλώσαμε από την αρχή ( βλέπε το «Ένα βήμα μπρος δύο βήματα πίσω») ότι δε δημιουργούμε μια ειδική τάση «μπολσεβίκικη» πάντοτε και παντού, απλώς υποστηρίζουμε την άποψη της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας. Και ως την κοινωνική επανάσταση θα υπάρχει πάντοτε αναπόφευκτα μια οπορτουνιστική και μια επαναστατική πτέρυγα στη σοσιαλδημοκρατία». Όταν ο Λένιν μιλούσε για την οπορτουνιστική πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας, συνέκρινε τους μπολσεβίκους όχι με τον καουτσκισμό αλλά με το ρεβιζιονισμό. Έβλεπε επίσης το μπολσεβικισμό σαν τη ρωσική μορφή του καουτσκισμού, ο οποίος στα μάτια του εκείνη την περίοδο ταυτιζόταν με το μαρξισμό. Το χωρίο που ήδη παραθέσαμε δείχνει, με την ευκαιρία, ότι ο Λένιν καθόλου δεν υποστήριζε το σχίσμα με τους οπορτουνιστές, όχι μόνο παραδεχόταν, αλλά και θεωρούσε «αναπόφευκτη» τη συνύπαρξη των ρεβιζιονιστών μέσα στη σοσιαλδημοκρατία ως την κοινωνική επανάσταση.
Δύο εβδομάδες αργότερα, στις 20 Δεκέμβρη 1906, ο Λένιν χαιρέτιζε με ενθουσιασμό την απάντηση του Κάουτσκι στο ερωτηματολόγιο του Πλεχάνοφ για το χαρακτήρα της ρωσικής επανάστασης: «Επιβεβαίωσε πλήρως τον ισχυρισμό μας ότι υποστηρίζαμε τη θέση της επαναστατικής σοσιαλδημοκρατίας ενάντια στον οπορτουνισμό κι ότι δε δημιουργούμε καμιά “ιδιαίτερη” μπολσεβίκικη τάση…» («Το προλεταριάτο και οι σύμμαχοί του στη ρωσική επανάσταση»). Μέσα σ΄ αυτά τα όρια πιστεύω ότι το ζήτημα είναι απόλυτα ξεκαθαρισμένο. Σύμφωνα με τον Στάλιν, ο Λένιν, ακόμα και από το 1903, είχε ζητήσει το σχίσμα στη Γερμανία με τους οπορτουνιστές όχι μόνο της δεξιάς πτέρυγας (Μπερνστάιν) αλλά και της αριστερής (Κάουτσκι). Ενώ το Δεκέμβρη του 1906 ο Λένιν, όπως βλέπουμε, περηφανευόταν, δείχνοντας στον Πλεχάνοφ και τους μενσεβίκους ότι η τάση του Κάουτσκι στη Γερμανία και η τάση του μπολσεβικισμού στη Ρωσία ήταν ταυτόσημες. Τέτοιο είναι το πρώτο μέρος της αναδρομής του Στάλιν στην ιδεολογική ιστορία του μπολσεβικισμού. Στο ίδιο επίπεδο στέκονται επίσης η ευσυνειδησία και οι γνώσεις του ερευνητή μας!
Αμέσως ύστερα απ΄ όσα είπε για το 1903-1904, ο Στάλιν πηδάει στο 1916 και αναφέρεται στην οξεία κριτική που έκανε ο Λένιν στην μπροσούρα για τον πόλεμο του Γιούνιους, δηλαδή της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Εκείνη την εποχή, βέβαια, ο Λένιν είχε κηρύξει αμείλικτο πόλεμο κατά του καουτσκισμού, έχοντας βγάλει με την κριτική του όλα τα αναγκαία οργανωτικά συμπεράσματα. Ούτε και μπορεί να αρνηθεί κανείς ότι η Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν έθετε τον αγώνα κατά του καουτσκισμού με όλη την απαιτούμενη πληρότητα – σ’ αυτό γενικά η θέση του Λένιν ήταν γενικά ανώτερη. Αλλά ανάμεσα στο 1916, που ο Λένιν έγραψε για την μπροσούρα του Γιούνιους, και στο 1903, που ο μπολσεβικισμός ξεκινούσε, μεσολαβούν 13 χρόνια, στο μεγαλύτερο μέρος αυτού του χρονικού διαστήματος, η Ρόζα Λούξεμπουργκ βρισκόταν σε αντίθεση με την Κεντρική Επιτροπή του Κάουτσκι και του Μπέμπελ και ο αγώνας της εναντίον του τυπικού, σχολαστικού και σάπιου στο βάθος «ριζοσπαστισμού» του Κάουτσκι έπαιρνε συνεχώς ολοένα οξύτερο χαρακτήρα. Ο Λένιν δε συμμετείχε σ’ αυτό τον αγώνα και δεν υποστήριξε τη Ρόζα Λούξεμπουργκ ως το 1914. Απορροφημένος με πάθος από τα ρωσικά ζητήματα, ήταν εξαιρετικά προσεχτικός στα διεθνή. Στα μάτια του Λένιν, ο Μπέμπελ και ο Κάουτσκι στέκονταν ασύγκριτα ψηλότερα σαν επαναστάτες απ’ ό,τι στα μάτια της Λούξεμπουργκ, που τους έβλεπε από πολύ κοντύτερα, στη δράση, που ζούσε άμεσα την ατμόσφαιρα της γερμανικής πολιτικής.
Η συνθηκολόγηση της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στις 4 Αυγούστου ήταν κάτι που δεν το περίμενε καθόλου ο Λένιν. Είναι πολύ γνωστό ότι το φύλλο του «Φόβρβαιτς» με την πατριωτική διακήρυξη της σοσιαλδημοκρατικής φράξιας ο Λένιν το θεώρησε σαν πλαστογραφία του γερμανικού Γενικού Επιτελείου. Μονάχα όταν πείστηκε απόλυτα για τη φοβερή αλήθεια, αναθεώρησε την εκτίμησή του για τις βασικές τάσεις της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας και αυτό το έκανε με το λενινιστικό τρόπο, δηλαδή ξεκαθάρισε το ζήτημα μια για πάντα. Στις 27 Οκτώβρη 1914, ο Λένιν έγραφε στον Α. Σλιάπνικοφ: «Μισώ και περιφρονώ τον Κάουτσκι τώρα περισσότερο από κάθε άλλο για την αποκρουστική, βρωμερή και αυτάρεσκη υποκρισία του… Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε δίκιο, όταν έγραφε, χρόνια πριν, ότι ο Κάουτσκι έχει την “υποτακτικότητα ενός θεωρητικού” – δουλοπρέπεια σε απλούστερη γλώσσα – απέναντι στην πλειοψηφία του κόμματος, δηλαδή στον οπορτουνισμό».
Αν δεν υπήρχαν άλλα ντοκουμέντα – και υπάρχουν εκατοντάδες – αυτές οι λίγες γραμμές και μόνο θα ήταν αρκετές, για να μας δείξουν αλάνθαστα ποια είναι όλη η ιστορία του ζητήματος. Ο Λένιν θεώρησε πως ήταν ανάγκη κατά τα τέλη του 1914 να πληροφορήσει έναν από τους στενότερους συνεργάτες του εκείνης της εποχής ότι «τώρα», τούτη τη στιγμή, σήμερα, σε αντίθεση με το παρελθόν, «μισεί» και «περιφρονεί» τον Κάουτσκι. Η οξύτητα της έκφρασης είναι αλάθητη ένδειξη για το πόσο πολύ ο Κάουτσκι πρόδωσε τις ελπίδες και τις προσδοκίες του Λένιν. Όχι λιγότερο ζωντανή είναι η δεύτερη φράση: «Η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε δίκιο, όταν έγραφε, χρόνια πριν, ότι ο Κάουτσκι έχει την “υποτακτικότητα ενός θεωρητικού”…» Ο Λένιν σπεύδει να αναγνωρίσει εδώ αυτή την αλήθεια, που πρώτα δεν την έβλεπε ή τουλάχιστον δεν αναγνώριζε πως ήταν ολοκληρωτικά με το μέρος της Ρόζας Λούξεμπουργκ.
Αυτά είναι τα κύρια χρονολογικά ορόσημα του ζητήματος, που είναι σύγχρονα και ορόσημο της πολιτικής βιογραφίας του Λένιν. Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός ότι η ιδεολογική τροχιά του αντιπροσωπεύεται από μια συνεχώς ανερχόμενη καμπύλη. Τούτο όμως σημαίνει μόνο ότι ο Λένιν δε γεννήθηκε ώριμος και ολοκληρωμένος, όπως τον εικονίζουν οι κακότεχνοι ζωγράφοι της «θεότητας», αλλά έκανε τον εαυτό του Λένιν. Ο Λένιν άπλωνε πάντα τους ορίζοντές του, μάθαινε από όλους και ωθούσε καθημερινά τον εαυτό του ολοένα σε ανώτερο επίπεδο. Σ’ αυτή την επιμονή, σ’ αυτή την πεισματική αποφασιστικότητα, σε ένα αδιάκοπο ξεπέρασμα του εαυτού του έβρισκε την έκφρασή του το ηρωικό του πνεύμα. Αν ο Λένιν είχε αντιληφθεί και διατυπώσει το 1903 ό,τι ήταν αναγκαίο για τα κατοπινά χρόνια, τότε το υπόλοιπο της ζωής του δε θα ήταν τίποτε άλλο παρά μόνο επαναλήψεις. Στην πραγματικότητα, δεν ήταν τέτοια η περίπτωση. Ο Στάλιν απλώς βάζει τη σταλινική σφραγίδα στον Λένιν.
Στον αγώνα της Ρόζας Λούξεμπουργκ εναντίον του Κάουτσκι, ιδιαίτερα το 1910-1914, σημαντική θέση είχαν πάρει τα ζητήματα του πολέμου, του μιλιταρισμού και του πατσιφισμού. Ο Κάουτσκι υποστήριζε το ρεφορμιστικό πρόγραμμα: περιορισμός στους εξοπλισμούς, διεθνές δικαστήριο κλπ. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ καταπολεμούσε αποφασιστικά αυτό το πρόγραμμα σαν καθαρά απατηλό. Σ’ αυτό το ζήτημα ο Λένιν είχε αμφιβολίες, αλλά σε μια ορισμένη περίοδο στεκόταν πιο κοντά στον Κάουτσκι παρά στη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Από συζητήσεις που είχα εκείνη την εποχή μαζί του, θυμάμαι το ακόλουθο επιχείρημα του Κάουτσκι που του είχε κάνει μεγάλη εντύπωση: ακριβώς όπως στα εσωτερικά ζητήματα οι μεταρρυθμίσεις είναι προϊόντα επαναστατικού ταξικού αγώνα, έτσι και στις διεθνείς σχέσεις είναι δυνατόν μέσω της επαναστατικής ταξικής πάλης να πετύχουμε ορισμένες εξασφαλίσεις («μεταρρυθμίσεις»). Ο Λένιν θεωρούσε ότι θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ολότελα τούτη τη θέση του Κάουτσκι, εφόσον ο τελευταίος αυτός, μετά την πολεμική του κατά της Ρόζας Λούξεμπουργκ, θα στρεφόταν εναντίον των δεξιών (Νόσκε και Σία). Δεν μπορώ να πω, στηριζόμενος στη μνήμη και μόνο, ως ποιο σημείο αυτός ο κύκλος των ιδεών βρήκε την έκφρασή του στα άρθρα του Λένιν, θα χρειαζόταν γι’ αυτό μια εξαιρετικά προσεκτική ανάλυση. Ούτε και μπορώ να πω κατά τον ίδιο τρόπο πόσο σύντομα έπαψαν οι αμφιβολίες του Λένιν. Πάντως βρήκαν την έκφρασή τους όχι μόνο σε συνομιλίες αλλά και στην αλληλογραφία. Ένα από αυτά τα γράμματα βρίσκεται στα χέρια του Καρλ Ράντεκ.
Νομίζω πως είναι ανάγκη να προβώ σ’ ένα είδος μαρτυρικής κατάθεσης, για να σωθεί ένα εξαιρετικά πολύτιμο ντοκουμέντο για τη θεωρητική βιογραφία του Λένιν. Το φθινόπωρο του 1926, την εποχή της συλλογικής εργασίας μας για την πλατφόρμα της Αριστερής Αντιπολίτευσης, ο Ράντεκ έδειξε στον Κάμενεφ, τον Ζηνόβιεφ και σε μένα – πιθανόν και σε άλλους συντρόφους – ένα γράμμα που είχε στείλει ο Λένιν (το 1911), στο οποίο υποστήριζε τη θέση του Κάουτσκι απέναντι στην κριτική των Γερμανών αριστερών. Σύμφωνα με σχετική απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής, ο Ράντεκ, όπως και όλοι οι άλλοι, θα έπρεπε να είχε καταθέσει αυτό το γράμμα στο Ινστιτούτο Λένιν. Αλλά επειδή φοβόταν μήπως το κρύψουν ή το καταστρέψουν στο σταλινικό εργαστήριο πλαστογραφιών, αποφάσισε να το κρατήσει, ωσότου παρουσιαστεί μια πιο κατάλληλη ευκαιρία. Δεν μπορεί κανείς να αρνηθεί πως είχε κάποια βάση αυτή η στάση του Ράντεκ. Σήμερα, ωστόσο, ο Ράντεκ – αν και όχι πολύ υπεύθυνος – παίρνει αρκετά ενεργό μέρος στο έργο των πολιτικών πλαστογραφιών. Δε χρειάζεται παρά να υπενθυμίσουμε ότι ο Ράντεκ, που σε αντίθεση με το Στάλιν ξέρει όλη την ιστορία του μαρξισμού και που οπωσδήποτε γνωρίζει αυτό το γράμμα του Λένιν, μπόρεσε να κάνει δημόσια δήλωση αλληλεγγύης με την πρόστυχη εκτίμηση του Στάλιν για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Το ότι ο Ράντεκ ενέργησε έτσι, κάτω από το μαστίγιο του Γιαροσλάβσκι, αυτό δε μετριάζει την ενοχή του, γιατί μόνο σιχαμεροί δούλοι μπορούν να απαρνούνται τις αρχές του μαρξισμού στο όνομα των αρχών του μαστιγίου.
Το ζήτημα, ωστόσο, για το οποίο ενδιαφερόμαστε δεν είναι ο προσωπικός χαρακτήρας του Ράντεκ, αλλά η τύχη που είχε το γράμμα του Λένιν. Τι απέγινε; Ο Ράντεκ το κρύβει ακόμα και τώρα από το Ινστιτούτο Λένιν; Σαν απίθανο. Το πιθανότερο είναι ότι το έχει εμπιστευθεί εκεί που έπρεπε να το εμπιστευθεί σαν χειροπιαστή απόδειξη μιας άπιαστης αφοσίωσης. Και ποια ήταν η τύχη του γράμματος αυτού ύστερα; Παραμένει στο προσωπικό αρχείο του Στάλιν μαζί με τα άλλα στοιχεία που εκθέτουν τους στενότερους συνεργάτες του; Ή καταστράφηκε όπως και πολλά άλλα εξαιρετικά πολύτιμα ντοκουμέντα για το παρελθόν του κόμματος;
Οπωσδήποτε δεν μπορεί να υπάρχει ούτε σκιά πολιτικού λόγου, που να δικαιολογεί την απόκρυψη ενός γράμματος, που γράφτηκε πριν είκοσι χρόνια για ένα ζήτημα που μόνο από ιστορικό ενδιαφέρον έχει σημασία. Δείχνει τον Λένιν όπως πραγματικά ήταν, και όχι όπως τον ξανάπλασαν κατ’ εικόνα και ομοίωσή τους οι χοντροκέφαλοι γραφειοκράτες που διεκδικούν το αλάθητο. Ρωτάμε: πού είναι το γράμμα που έστειλε ο Λένιν στον Ράντεκ; Το γράμμα του Λένιν πρέπει να βρίσκεται εκεί που είναι η θέση του. Καταθέστε το πάνω στο τραπέζι του κόμματος και της Διεθνούς. Αν πάρει κανείς τις διαφωνίες μεταξύ του Λένιν και της Λούξεμπουργκ στο σύνολό τους, τότε το δίκιο από ιστορική άποψη είναι ασυζήτητα με το μέρος του Λένιν. Αυτό όμως δεν αποκλείει καθόλου σε ορισμένα ζητήματα και για ορισμένες περιόδους η Ρόζα Λούξεμπουργκ να είχε δίκιο απέναντι στον Λένιν. Όπως και να ‘ναι όμως, οι διαφορές, παρά τη σημασία τους και μερικές φορές την οξύτητά τους, αναπτύχθηκαν πάνω στη βάση της επαναστατικής προλεταριακής πολιτικής που ήταν κοινή και στους δύο.
Όταν ο Λένιν, ανατρέχοντας στο παρελθόν, έγραφε τον Οκτώβρη 1919 («χαιρετισμούς στους Γάλλους, Γερμανούς και Ιταλούς κομμουνιστές») ότι «…τη στιγμή της κατάληψης της εξουσίας και της εγκαθίδρυσης της σοβιετικής δημοκρατίας ο μπολσεβικισμός ήταν ενωμένος, είχε πάρει με το μέρος του ό,τι καλύτερο υπήρχε στις σοσιαλιστικές τάσεις που ήταν συγγενικές μαζί του…», επαναλαμβάνω: όταν ο Λένιν έγραφε αυτό, είχε αναμφισβήτητα στο μυαλό του και την τάση επίσης της Ρόζας Λούξεμπουργκ που τα καλύτερα μέλη της, π.χ. ο Μαρκλέβσκι, ο Ντζερζίνσκι και άλλοι, εργάζονταν στις γραμμές των μπολσεβίκων.
Ο Λένιν καταλάβαινε τα λάθη της Ρόζας Λούξεμπουργκ με πολύ μεγαλύτερη βαθύτητα από τον Στάλιν. Και δεν ήταν τυχαίο που είπε κάποτε για τη Λούξεμπουργκ αυτή την παλιά κουβέντα: «Οι αητοί στην κατάδυσή τους μπορούν να φτάσουν και χαμηλότερα στο ύψος που φτερουγίζουν τα κοτόπουλα, όμως αυτά όσο κι αν ανοίξουν τις φτερούγες τους ποτέ δε θα φτάσουν ως τα σύννεφα του ουρανού». Ακριβώς. Έτσι ακριβώς. Γι’ αυτό το λόγο, ο Στάλιν θα έπρεπε να προσέξει πολύ, πριν αποτολμήσει η φαύλη μετριότητά του να αγγίξει μια μορφή τέτοιου αναστήματος, όπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ. Στο άρθρο του «Συμβολή στην ιστορία του ζητήματος της δικτατορίας» (Οκτώβρης 1920), ο Λένιν, θίγοντας τα ζητήματα του σοβιετικού κράτους και της δικτατορίας του προλεταριάτου που είχαν ήδη τεθεί από την επανάσταση του 1905, έγραφε: «Ενώ τέτοιοι εξαίρετοι εκπρόσωποι του επαναστατικού προλεταριάτου και του ανόθευτου μαρξισμού, oπως η Ρόζα Λούξεμπουργκ, διέκριναν αμέσως τη σημασία αυτής της πρακτικής εμπειρίας και έκαναν κριτική ανάλυσή της σε συγκεντρώσεις και στον τύπο», αντίθετα «…άνθρωποι του τύπου των μελλοντικών καουτσκιστών… αποδείχτηκαν εντελώς ανίκανοι να καταλάβουν τη σημασία της…». Σε λίγες γραμμές, ο Λένιν εκφράζει πλήρως την εκτίμησή του στη Ρόζα Λούξεμπουργκ και αναγνωρίζει την ιστορική σημασία του αγώνα της εναντίον του Κάουτσκι – αγώνα που ο ίδιος ο Λένιν δεν είχε εκτιμήσει αμέσως στην πραγματική αξία του. Αν για τον Στάλιν, το σύμμαχό του Τσανγκ Κάι-Σεκ και συμπολεμιστή του Πώρσελ, το θεωρητικό του «εργατοαγροτικού κόμματος», της «δημοκρατικής δικτατορίας», του «μη ανταγωνισμού με τη μπουρζουαζία» κλπ. – αν, λέω, γι’ αυτόν η Ρόζα Λούξεμπουργκ είναι ο εκπρόσωπος του κεντρισμού – για τον Λένιν είναι ο εκπρόσωπος του «ανόθευτου μαρξισμού». Τι σήμαινε αυτό, που προερχόταν από την πένα του Λένιν, είναι φανερό στον καθένα, που έστω και ελάχιστα τον γνώριζε.
Με την ευκαιρία που δόθηκε, αναφέρω εδώ ότι στις υποσημειώσεις, που έχουν γίνει στα Άπαντα του Λένιν, υπάρχει και η ακόλουθη για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ: «Την εποχή που άνθιζε ο μπερνσταϊνικός ρεβιζιονισμός και αργότερα ο μινιστεριαλισμός (Μιλλεράν) η Λούξεμπουργκ εξαπέλυσε ενάντια σ’ αυτό το ρεύμα αποφασιστικό αγώνα, τοποθετώντας τον εαυτό της στην αριστερή πτέρυγα του γερμανικού κόμματος… Το 1907 πήρε μέρος σαν εκπρόσωπος της πολωνικής και λιθουανικής σοσιαλδημοκρατίας στο συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος και υποστήριξε τη μπολσεβικική φράξια σε όλα τα βασικά ζητήματα της ρωσικής επανάστασης. Από το 1907 η Λούξεμπουργκ εργάστηκε αποκλειστικά στη Γερμανία στην άκρα αριστερά του κόμματος, διεξάγοντας αδιάκοπο αγώνα εναντίον του κέντρου και της δεξιάς πτέρυγας… Η συμμετοχή της στην εξέγερση του Γενάρη του 1919 έκανε το όνομά της σημαία της προλεταριακής επανάστασης».
Ο συντάκτης αυτής της σημείωσης το πιθανότερο είναι ότι θα αναγκαστεί να ομολογήσει αύριο το αμάρτημά του και να δηλώσει ότι την εποχή του Λένιν δεν ήταν καταρτισμένος πολιτικά και διαφωτίστηκε πλήρως μόνο την εποχή του Στάλιν. Σήμερα, δηλώσεις τέτοιου είδους δημοσιεύονται καθημερινά στον Τύπο της Μόσχας. Δεν αλλάζουν όμως τη φύση των πραγμάτων. Ναι, η Ρόζα Λούξεμπουργκ έγινε η σημαία της προλεταριακής επανάστασης! Πώς και γιατί, όμως, ο Στάλιν ξαφνικά ασχολήθηκε – και τόσο καθυστερημένα – με την αναθεώρηση της παλιάς μπολσεβίκικης εκτίμησης για τη Λούξεμπουργκ; Όπως στην περίπτωση όλων των άλλων θεωρητικών εκτρωμάτων του, έτσι και στο τελευταίο και το πιο σκανδαλώδες, η αιτία βρίσκεται στη λογική του αγώνα του εναντίον της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης. Σ’ αυτό το «ιστορικό» άρθρο του, ο Στάλιν για μια ακόμη φορά παραχωρεί την πρώτη θέση σ’ αυτή τη θεωρία. Δεν υπάρχει ούτε μια καινούργια λέξη σ’ αυτά που λέει. Έχω από καιρό απαντήσει σε όλα τα επιχειρήματά του στο βιβλίο μου «Η Διαρκής Επανάσταση». Από ιστορική άποψη, το ζήτημα θα διαφωτιστεί αρκετά, πιστεύω, στο δεύτερο τόμο της «Ιστορίας της Ρωσικής Επανάστασης» (Η Οκτωβριανή Επανάσταση) που τώρα τυπώνεται. Σε τούτη την περίπτωση, το ζήτημα της διαρκούς επανάστασης μας ενδιαφέρει μόνο στο μέτρο, που ο Στάλιν το συνδέει με το όνομα της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Θα δούμε τώρα πώς ο άτυχος θεωρητικός τα κατάφερε να στήσει μια θανάσιμη παγίδα στον εαυτό του.
Ο Στάλιν, αφού ανακεφαλαιώνει τη διαμάχη μεταξύ μπολσεβίκων και μενσεβίκων στο ζήτημα των κινητηρίων δυνάμεων της ρωσικής επανάστασης και αφού δεξιοτεχνικά περιλαμβάνει μέσα σε μερικές γραμμές ολόκληρη σειρά λαθών, πράγμα που είμαι αναγκασμένος να μην το εξετάσω τώρα, προσθέτει: «Ποια ήταν η στάση των Γερμανών αριστερών σοσιαλδημοκρατών, του Πάρβους και της Ρόζας Λούξεμπουργκ σ’ αυτή τη διαμάχη; Επινόησαν ένα ουτοπιστικό και μισο-μενσεβίκικο σχήμα διαρκούς επανάστασης. Ύστερα, αυτό το μισο-μενσεβίκικο σχήμα της διαρκούς επανάστασης το πήρε ο Τρότσκι (και εν μέρει ο Μαρτόφ) και το μετέτρεψε σε όπλο εναντίον του λενινισμού». Αυτή είναι η αναπάντεχη ιστορία της καταγωγής της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης, σύμφωνα με τις τελευταίες ιστορικές έρευνες του Στάλιν. Αλίμονο όμως ο ερευνητής λησμόνησε να συμβουλευτεί τις προηγούμενες σοφές διατριβές του. Το 1925, αυτός ο ίδιος ο Στάλιν είχε ήδη εκφραστεί πάνω σ’ αυτό το ζήτημα στην πολεμική ενάντια στον Ράντεκ. Να τι έγραφε τότε: «Δεν είναι αλήθεια ότι τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης… την πρόβαλαν το 1905 η Ρόζα Λούξεμπουργκ και ο Τρότσκι. Στην πραγματικότητα, την πρόβαλαν ο Πάρβους και ο Τρότσκι». Αυτός ο ισχυρισμός υπάρχει στη σελίδα 185 του έργου του «Προβλήματα του Λενινισμού», ρωσική έκδοση, έτος 1926. Ας ελπίσουμε ότι υπάρχει και σε όλες τις ξένες εκδόσεις.
Έτσι, το 1925, ο Στάλιν έβγαλε αθωωτική απόφαση για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ σ’ αυτό το βασικό αμάρτημα της συμμετοχής στη δημιουργία της θεωρίας της διαρκούς επανάστασης. «Στην πραγματικότητα αυτή τη θεωρία την πρόβαλαν ο Πάρβους και ο Τρότσκι». Το 1931 πληροφορούμαστε από τον ίδιο τον Στάλιν πάλι ότι ακριβώς «ο Πάρβους και η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήταν… που επινόησαν ένα ουτοπιστικό και μενσεβικικό σχήμα διαρκούς επανάστασης». Όσο για τον Τρότσκι ήταν αθώος στη διατύπωση αυτής της θεωρίας, απλώς την «πήρε», όπως την πήρε και ο Μαρτόφ! Για μια ακόμα φορά, ο Στάλιν πιάστηκε στα πράσα. Μήπως γράφει για ζητήματα που δεν τα καταλαβαίνει ή μήπως συνειδητά μπερδεύει τα χαρτιά στα βασικά ζητήματα του μαρξισμού; Δεν είναι σωστό να θέτουμε το ζήτημα διαζευκτικά. Στην πραγματικότητα και τα δύο συμβαίνουν. Οι σταλινικές πλαστογραφίες είναι συνειδητές, στο μέτρο που υπαγορεύονται σε κάθε δοσμένη στιγμή από εντελώς συγκεκριμένα προσωπικά ενδιαφέροντα. Σύγχρονα, είναι μισο-συνειδητές, στο μέτρο που η έμφυτη αμάθεια του Στάλιν δε βάζει κανένα φραγμό στις θεωρητικές αξιώσεις του.
Αλλά τα γεγονότα παραμένουν γεγονότα. Στον πόλεμό του εναντίον του «τροτσκιστικού λαθρεμπορίου», ο Στάλιν ήρθε αντιμέτωπος με ένα νέο προσωπικό εχθρό, τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Δεν έπαψε ούτε μια στιγμή να λέει ψέματα γι’ αυτή και να τη συκοφαντεί και κοντά σε αυτά, πριν θέσει σε κυκλοφορία αυτές τις χυδαιότητες και τις δολιότητές του, δεν κάνει ούτε τον κόπο να εξακριβώσει τι αυτός ο ίδιος είχε πει πριν από έξι χρόνια. Η νέα εκδοχή για την ιστορία των ιδεών της διαρκούς επανάστασης προέκυψε πρώτα απ’ όλα από την επιθυμία του να προσφέρει ένα ορεκτικότερο πιάτο από όλα τα προηγούμενα. Δε χρειάζεται βέβαια να εξηγήσουμε ότι τον Μαρτόφ τον τράβηξε από τα μαλλιά σ’ αυτή την υπόθεση, για να παρουσιάσει πιο πικάντικη τη θεωρητική και ιστορική μαγειρική του. Η στάση του Μαρτόφ στη θεωρία και στην πρακτική της διαρκούς επανάστασης ήταν στάση αδιάλλακτης αντίθεσης και την παλιά εποχή είχε επανειλημμένα τονίσει ότι τις απόψεις του Τρότσκι για την επανάσταση τις είχαν απορρίψει τόσο οι μπολσεβίκοι όσο και οι μενσεβίκοι. Αλλά δε χρειάζεται να σταθούμε σ’ αυτό το ζήτημα.
Εκείνο που πραγματικά είναι μοιραίο πλήγμα γι’ αυτόν είναι ότι δεν υπάρχει ούτε ένα από τα βασικά ζητήματα της διεθνούς προλεταριακής επανάστασης, στο οποίο ο Στάλιν να μην έχει διατυπώσει δυο εντελώς αντίθετες γνώμες. Όλοι ξέρουμε ότι τον Απρίλη του 1924 στα «Προβλήματα του λενινισμού» απέδειξε με επιχειρήματα ότι είναι αδύνατο να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός σε μια μόνη χώρα. Το φθινόπωρο, σε μια νέα έκδοση του βιβλίου, αντικατέστησε αυτή την απόδειξη με μια άλλη – δηλαδή με μια ξερή διακήρυξη – ότι το προλεταριάτο «μπορεί και πρέπει να οικοδομήσει το σοσιαλισμό σε μια μόνη χώρα». Ολόκληρο το υπόλοιπο του κειμένου έμεινε αμετάβλητο. Στα ζητήματα του εργατοαγροτικού κόμματος, των διαπραγματεύσεων του Μπρεστ-Λιτόφσκ, της ηγεσίας της Οκτωβριανής Επανάστασης, του εθνικού ζητήματος κλπ, κλπ, ο Στάλιν κατάφερε να παρουσιάσει, μέσα σε λίγα χρόνια, μερικές φορές και σε λίγους μήνες, απόψεις που αλληλοαποκλείονται. Δεν είναι σωστό να αποδώσουμε το καθετί στην αδύνατη μνήμη του. Το φαινόμενο έχει βαθύτερες ρίζες. Ο Στάλιν δεν έχει καμιά μέθοδο επιστημονικής σκέψης, δεν έχει κριτήριο αρχών. Προσεγγίζει το κάθε ζήτημα σαν αυτό να έχει γεννηθεί σήμερα και να αποτελεί κάτι ξεχωριστό από τα άλλα ζητήματα. Ο Στάλιν κρίνει αποκλειστικά με βάση ποιο είναι το μεγαλύτερο και πιο επείγον συμφέρον του σήμερα. Οι αντιφάσεις του που τον αποστομώνουν είναι η άμεση εκδίκηση για το χυδαίο εμπειρισμό του. Τη Ρόζα Λούξεμπουργκ δεν την αντικρίζει μέσα στο φόντο του γερμανικού, πολωνικού και διεθνούς εργατικού κινήματος της τελευταίας πενηνταετίας. Όχι, είναι γι’ αυτόν κάθε φορά ένα νέο και σύγχρονο απομονωμένο πρόσωπο, για το οποίο είναι υποχρεωμένος σε κάθε καινούργια κατάσταση να θέτει το ερώτημα: «Τι να είναι, φίλος ή εχθρός». Το αληθινό ένστικτο αυτή τη φορά ψιθύρισε στο θεωρητικό του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα ότι η σκιά της Ρόζας Λούξεμπουργκ είναι ασυμφιλίωτα εχθρική απέναντί του. Όμως αυτό δεν εμποδίζει τη μεγάλη σκιά να παραμένει η σημαία της διεθνούς προλεταριακής επανάστασης.
Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κριτικάρισε πολύ αυστηρά και βασικά εσφαλμένα την πολιτική των μπολσεβίκων το 1918 από το κελί της φυλακής της. Αλλά ακόμα και σε αυτή, την πιο λαθεμένη εργασία της, αναγνωρίζει κανείς τις αετίσιες φτερούγες της. Να ποια είναι η γενική εκτίμησή της για την εξέγερση του Οκτώβρη: «Κάθε τι που ένα κόμμα θα μπορούσε να προσφέρει από άποψη θάρρους, επαναστατικής οξυδέρκειας και συνέπειας σε μια ιστορική στιγμή, ο Λένιν, ο Τρότσκι και οι άλλοι σύντροφοι το έδωσαν ικανοποιητικά. Όλη την επαναστατική τιμή και ικανότητα που έλειψε από τη σοσιαλδημοκρατία της Δύσης την εκπροσώπησαν οι μπολσεβίκοι. Η οκτωβριανή τους εξέγερση δεν έσωσε μόνο την ρωσική επανάσταση, έσωσε επίσης και την τιμή του διεθνούς σοσιαλισμού». Μπορεί αυτό να είναι η φωνή του κεντρισμού;
Σε κατοπινές σελίδες, η Λούξεμπουργκ υποβάλλει σε αυστηρή κριτική την πολιτική των μπολσεβίκων στο αγροτικό ζήτημα, το σύνθημά τους για την εθνική αυτοδιάθεση και την από μέρους απόρριψη της τυπικής δημοκρατίας. Σ’ αυτή την κριτική, στρέφεται εξίσου εναντίον του Λένιν και του Τρότσκι, δεν κάνει καμιά απολύτως διάκριση μεταξύ των απόψεών τους, και η Ρόζα Λούξεμπουργκ ήξερε να διαβάζει, να καταλαβαίνει, λ.χ, να με κατηγορήσει ότι με το να ταχθώ αλληλέγγυος με τον Λένιν στο αγροτικό ζήτημα άλλαξα τις απόψεις που είχα για τους αγρότες και ήξερε πολύ καλά τις απόψεις μου, γιατί τις είχα αναπτύξει λεπτομερειακά το 1909 στην πολωνική εφημερίδα της. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ τερματίζει την κριτική της, τονίζοντας ότι «στην πολιτική των μπολσεβίκων πρέπει να ξεχωρίζουμε το ουσιαστικό από το μη ουσιαστικό». Θεωρεί ότι το βασικό είναι «η δύναμη δράσης των μαζών, η θέλησή τους για το σοσιαλισμό». «Σ’ αυτό», γράφει, ο Λένιν, «ο Τρότσκι και οι φίλοι του ήταν οι πρώτοι που έδωσαν το παράδειγμα στο παγκόσμιο προλεταριάτο, είναι επίσης και οι μόνοι ως σήμερα που μπορούν να φωνάξουν μαζί με τον Χούτεν: – Ετόλμησα!».
Ναι, ο Στάλιν έχει πολύ δίκιο να μισεί τη Ρόζα Λούξεμπουργκ. Γι’ αυτό και γίνεται επιτακτικότερο το καθήκον μας να προφυλάξουμε τη μνήμη της Ρόζας από τη συκοφαντία του Στάλιν, που την άρπαξαν οι μισθωτοί υπάλληλοι, για να διαδώσουν στα δύο ημισφαίρια, και να προβάλουμε αυτή την πραγματικά θαυμαστή, ηρωική και τραγική φυσιογνωμία στις νέες προλεταριακές γενιές σ’ όλο της το μεγαλείο και τη δύναμη έμπνευσής της.
Πρίγκηπος, 18 Ιούνη 1932
