Κατά τη διάρκεια της τελευταίας από τις Δίκες της Μόσχας, τόνισα σε μία από τις δηλώσεις μου, ότι ο Στάλιν στην πάλη του ενάντια στην Αντιπολίτευση εκμεταλλεύτηκε τις αντισημιτικές τάσεις που υπάρχουν μέσα στη χώρα. Πάνω σε αυτό το θέμα έλαβα μια σειρά από γράμματα και ερωτήσεις που χαρακτηρίζονταν σε γενικές γραμμές – δεν υπάρχει λόγος να κρύβουμε την αλήθεια – από πολύ αφέλεια. «Πως μπορεί κανείς να κατηγορεί τη Σοβιετική Ένωση για αντισημιτισμό;». «Αν η ΕΣΣΔ είναι μια αντισημιτική χώρα, έχει μείνει τίποτα όρθιο;». Αυτός ήταν ο κυρίαρχος τόνος σε αυτά τα γράμματα.
Αυτοί οι άνθρωποι εγείρουν ενστάσεις και απορούν επειδή έχουν συνηθίσει να αντιπαραθέτουν τον φασιστικό αντισημιτισμό με την χειραφέτηση των Εβραίων που επιτεύχθηκε με την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τους φαίνεται ότι τους αρπάζω μέσα από τα χέρια μια μαγική γοητεία. Μια τέτοια συλλογιστική μέθοδος είναι τυπική για ανθρώπους που έχουν συνηθίσει σε μια χυδαία, αντι-διαλεκτική σκέψη. Ζουν σε έναν κόσμο αφηρημένων σχημάτων. Αναγνωρίζουν μόνο αυτό που τους ταιριάζει: η Γερμανία του Χίτλερ είναι το απόλυτο βασίλειο του αντισημιτισμού. Η ΕΣΣΔ αντίθετα, είναι το βασίλειο της εθνικής αρμονίας. Ζωτικές αντιθέσεις, αλλαγές, μεταβάσεις από μία κατάσταση σε μια άλλη, με μια λέξη, η αληθινή ιστορική εξέλιξη, διαφεύγει από την νωθρή προσοχή τους.
Δεν έχει ξεχαστεί ακόμη πιστεύω, το ότι ο αντισημιτισμός ήταν αρκετά διαδεδομένος στην Τσαρική Ρωσία ανάμεσα στους χωρικούς, τη μικροαστική τάξη των πόλεων, τη διανόηση και τα πιο καθυστερημένα στρώματα της εργατικής τάξης. Η «Μητέρα» Ρωσία ήταν φημισμένη, όχι μόνο για τα περιοδικά πογκρόμ ενάντια στους Εβραίους, αλλά και για την ύπαρξη ενός αξιοσημείωτου αριθμού αντισημιτικών εκδόσεων που, εκείνες τις μέρες, απολάμβαναν μεγάλης κυκλοφορίας. Η Οκτωβριανή Επανάσταση κατάργησε την παρανομία της υπόστασης των Εβραίων. Αυτό βέβαια, δεν σημαίνει καθόλου ότι με ένα χτύπημα σάρωσε τον αντισημιτισμό. Μια μακρά και επίμονη πάλη ενάντια στη θρησκεία, έχει αποτύχει να αποτρέψει ακόμη και σήμερα τους ικέτες από το να συνωστίζονται μέσα σε χιλιάδες και χιλιάδες Εκκλησίες, τεμένη και συναγωγές.
Η ίδια κατάσταση επικρατεί και στη σφαίρα των εθνικών προκαταλήψεων. Η νομοθεσία από μόνη της δεν αλλάζει τους ανθρώπους. Οι σκέψεις, τα συναισθήματά τους, η νοοτροπία τους, εξαρτώνται από την παράδοση, τις υλικές συνθήκες της ζωής, το πολιτιστικό επίπεδο κλπ. Το Σοβιετικό καθεστώς δεν έχει κλείσει ακόμη 20 χρόνια ζωής. Το γηραιότερο μισό του πληθυσμού έχει εκπαιδευτεί κάτω από τον Τσαρισμό. Το νεότερο μισό έχει κληρονομήσει ένα μεγάλο μέρος αυτής της εκπαίδευσης από τους γηραιότερους. Αυτές οι γενικές ιστορικές συνθήκες από μόνες τους θα έπρεπε να κάνουν κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο να συνειδητοποιήσει ότι, παρά την υποδειγματική νομοθεσία της Οκτωβριανής Επανάστασης, είναι αδύνατον να μην έχουν επιβιώσει οι εθνικές και σοβινιστικές προκαταλήψεις και ιδιαίτερα ο αντισημιτισμός, ανάμεσα στα καθυστερημένα στρώματα του πληθυσμού.
Αλλά σε καμία περίπτωση το θέμα δεν εξαντλείται εδώ. Το Σοβιετικό καθεστώς, στην πραγματικότητα, καλλιέργησε μια σειρά από νέα φαινόμενα, τα οποία εξαιτίας της φτώχειας και του χαμηλού πολιτιστικού επιπέδου του πληθυσμού, ήταν ικανά να γεννήσουν – και πραγματικά γέννησαν – εκ νέου αντισημιτικές διαθέσεις. Οι Εβραίοι είναι τυπικός πληθυσμός των αστικών κέντρων. Αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού των πόλεων, στην Ουκρανία, τη Λευκορωσία ακόμη και τη Μεγάλη Ρωσία. Το Σοβιετικό, περισσότερο από κάθε άλλο καθεστώς στον κόσμο, χρειάζεται ένα πολύ μεγάλο αριθμό δημόσιων υπαλλήλων. Οι δημόσιοι υπάλληλοι προσλαμβάνονται από τα πιο μορφωμένα στρώματα του πληθυσμού των πόλεων. Φυσικά, οι Εβραίοι καταλάμβαναν ένα δυσανάλογα μεγάλο μέρος ανάμεσα στη γραφειοκρατία και ειδικά ανάμεσα στα κατώτερα και μεσαία επίπεδα. Βέβαια, μπορούμε να κλείσουμε τα μάτια μας σε αυτό το γεγονός και να περιοριστούμε σε αόριστες γενικολογίες για την ισότητα και την αδελφοσύνη όλων των φυλών. Όμως μια πολιτική στρουθοκαμηλισμού δε θα μας πάει ούτε ένα βήμα μπροστά. Η έχθρα των χωρικών και των εργατών για τη γραφειοκρατία είναι ένα θεμελιώδες γεγονός της Σοβιετικής ζωής.
Ο δεσποτισμός του καθεστώτος, η καταδίωξη κάθε κριτικής, η κατάπνιξη κάθε ζωντανής σκέψης και τέλος, οι δικαστικές σκευωρίες, είναι απλώς μια αντανάκλαση αυτού του βασικού γεγονότος. Είναι αδύνατο να μην συμπεράνει κανείς ότι η έχθρα για τη γραφειοκρατία θα έπαιρνε μια αντισημιτική απόχρωση, τουλάχιστον σε αυτά τα μέρη που οι Εβραίοι κρατικοί λειτουργοί αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού και έχουν μια ανώτερη θέση σε σχέση με την κατάσταση των πλατειών αγροτικών μαζών. Το 1923 είχα προτείνει στη συνδιάσκεψη του Μπολσεβίκικου κόμματος στην Ουκρανία, οι κρατικοί λειτουργοί να είναι σε θέση να μιλούν και να γράφουν στη διάλεκτο του ντόπιου πληθυσμού. Πόσα ειρωνικά σχόλια δεν έγιναν σχετικά με αυτή την πρόταση, κυρίως από την εβραϊκή διανόηση που μιλούσε και διάβαζε Ρώσικα και δεν επιθυμούσε να μάθει την Ουκρανική γλώσσα! Πρέπει να παραδεχτούμε ότι από αυτή την άποψη, η κατάσταση έχει βελτιωθεί αισθητά. Όμως η εθνική σύνθεση της γραφειοκρατίας άλλαξε λίγο, και αυτό που είναι ασύγκριτα πιο σημαντικό, είναι ότι ο ανταγωνισμός ανάμεσα στον πληθυσμό και τη γραφειοκρατία έχει οξυνθεί τερατωδώς κατά τη διάρκεια των προηγούμενων 10-12 χρόνων. Όλοι οι σοβαροί και τίμιοι παρατηρητές, ειδικά αυτοί που έχουν ζήσει ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες για μεγάλο διάστημα, καταμαρτυρούν την ύπαρξη του αντισημιτισμού, όχι μόνο του παλιού και κληρονομημένου, αλλά και της νέας «Σοβιετικής» ποικιλίας.
Ο Σοβιετικός γραφειοκράτης νιώθει ηθικά, σαν να είναι μέσα σε ένα πολιορκημένο στρατόπεδο. Προσπαθεί με όλη του τη δύναμη να σπάσει την απομόνωσή του. Οι πολιτικές του Στάλιν, τουλάχιστον κατά 50%, υπαγορεύονται από αυτή την ανάγκη. Αυτό σημαίνει: 1) ψευτο-σοσιαλιστική δημαγωγία («Ο σοσιαλισμός έχει ήδη οικοδομηθεί», «ο Στάλιν έδωσε, δίνει και θα δίνει στο λαό μια ευτυχισμένη ζωή» κλπ.), 2) πολιτικά και οικονομικά μέτρα σχεδιασμένα για να οικοδομήσουν γύρω από τη γραφειοκρατία ένα πλατύ στρώμα νέας αριστοκρατίας (οι δυσανάλογα ψηλοί μισθοί των Σταχανωφικών, στρατιωτικοί βαθμοί, τιμητικές προσφωνήσεις, η νέα «αριστοκρατικότητα» κλπ.), 3) τροφή στα εθνικά αισθήματα και προκαταλήψεις των καθυστερημένων στρωμάτων του πληθυσμού.
Ο Ουκρανός γραφειοκράτης – αν αυτός ο ίδιος είναι ένας αυτόχθων Ουκρανός – την κρίσιμη στιγμή, αναπόφευκτα προσπαθεί να τονίσει το γεγονός ότι είναι αδερφός του μουζίκου (1) και του χωρικού κι όχι κάποιο είδος ξένου, προπάντων σε καμία περίπτωση Εβραίος. Βέβαια δεν υπάρχει – αλίμονο! – ούτε ίχνος «σοσιαλισμού» ή ακόμη και στοιχειώδους δημοκρατίας σε μια τέτοια συμπεριφορά. Αλλά αυτή ακριβώς είναι η ουσία του ζητήματος. Η γραφειοκρατία, φοβούμενη μη θιγούν τα προνόμια της, αντιπροσωπεύει αυτή τη στιγμή το πιο αντι-σοσιαλιστικό και το πιο αντι-δημοκρατικό στρώμα της Σοβιετικής κοινωνίας. Στη μάχη για την επιβίωσή της, εκμεταλλεύεται τις πιο ριζωμένες προκαταλήψεις και τα πιο αδαή ένστικτα. Αν στη Μόσχα ο Στάλιν στήνει δίκες που κατηγορούν του Τροτσκιστές ότι «σχεδιάζουν να δηλητηριάσουν τους εργάτες», τότε δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς σε τι βαθιά έγκατα προκαταλήψεων μπορεί να καταφύγει η γραφειοκρατία σε κάποιες Ουκρανικές ή κεντρικές Ασιατικές υποβαθμισμένες περιοχές!
Αυτός που παρατηρεί προσεχτικά τη Σοβιετική ζωή ακόμη και μόνο μέσα από τις επίσημες εκδόσεις, θα δει από καιρό σε καιρό, κρυμμένα σε διάφορες περιοχές της χώρας φρικιαστικά γραφειοκρατικά αποστήματα: δωροδοκία, διαφθορά, καταχρήσεις, δολοφονίες ανθρώπων που προκαλούν αμηχανία στη γραφειοκρατία, βιασμοί γυναικών και άλλα. Όπου κι αν βρεθεί κανείς, θα μπορούσε να δει ότι κάθε τέτοιο απόστημα προκαλείται από τη γραφειοκρατική κάστα. Μερικές φορές, η Μόσχα αναγκάζεται να καταφύγει σε δίκες που χρησιμοποιούνται για επίδειξη. Σε όλες αυτές τις δίκες, οι Εβραίοι αναπόφευκτα αποτελούν ένα αξιοσημείωτο ποσοστό (των κατηγορουμένων), εν μέρει επειδή, όπως ήδη είπαμε, αποτελούν ένα μεγάλο μέρος της γραφειοκρατίας και είναι σημαδεμένοι από την κατακραυγή εναντίον της, αλλά και εν μέρει επειδή, ωθούμενη από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης, η ηγετική κλίκα της γραφειοκρατίας στο κέντρο και στις επαρχίες, προσπαθεί να στρέψει την αγανάκτηση των εργαζόμενων μαζών, από τον εαυτό της στους Εβραίους. Αυτό το γεγονός ήταν γνωστό σε κάθε κριτικό παρατηρητή στην ΕΣΣΔ τουλάχιστον εδώ και δέκα χρόνια, όταν το Σταλινικό καθεστώς είχε ακόμη ελάχιστα αποκαλύψει τα βασικά του χαρακτηριστικά.
Η πάλη ενάντια στην Αντιπολίτευση ήταν για την άρχουσα κλίκα ζήτημα ζωής και θανάτου. Το πρόγραμμα, οι αρχές, οι δεσμοί με τις μάζες, όλα ξεριζώθηκαν και πετάχτηκαν στην άκρη, εξαιτίας του άγχους της νέας άρχουσας κλίκας για την αυτοσυντήρησή της. Αυτοί οι άνθρωποι δε διστάζουν μπροστά σε τίποτα προκειμένου να διαφυλάξουν τα προνόμια και την εξουσία τους. Πρόσφατα μια ανακοίνωση απευθύνθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο, με τον ισχυρισμό ότι ο νεότερος γιος μου, ο Σεργκέι Σεντώφ, κατηγορούταν ότι σχεδίαζε να «δηλητηριάσει» μαζικά εργάτες. Κάθε φυσιολογικός άνθρωπος θα συμπεράνει πως άνθρωποι που είναι ικανοί να απαγγείλουν τέτοια κατηγορία έχουν φτάσει στο τελευταίο στάδιο ηθικής κατάπτωσης. Είναι δυνατόν σε αυτή την περίπτωση να αμφιβάλει κανείς έστω για μια στιγμή, ότι αυτοί οι ίδιοι κατήγοροι είναι ικανοί να καλλιεργήσουν τις αντισημιτικές προκαταλήψεις των μαζών;
Ακριβώς στην περίπτωση του γιου μου, αυτές οι δύο αχρειότητες είναι ενωμένες. Από τη μέρα της γέννησής τους, οι γιοι μου φέρουν το όνομα της μητέρας τους (Σεντώφ). Ποτέ δεν χρησιμοποίησαν άλλο όνομα, ούτε στο Δημοτικό σχολείο, ούτε στο Πανεπιστήμιο, ούτε στην κατοπινή ζωή τους. Όσο για μένα, κατά τα τελευταία 34 χρόνια φέρω το όνομα Τρότσκι. Κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής περιόδου κανείς ποτέ δεν με αποκάλεσε με το όνομα του πατέρα μου (Μπρονστάιν), ακριβώς όπως κανείς ποτέ δεν αποκάλεσε τον Στάλιν, Τζουγκασβίλι. Προκειμένου να μην αναγκάσω τους γιούς μου να αλλάξουν το επώνυμό τους, για τα ζητήματα «ιθαγένειας» πήρα το επώνυμο της συζύγου μου (κάτι που σύμφωνα με τον Σοβιετικό νόμο είναι απόλυτα επιτρεπτό). Παρ’ όλα αυτά, αφού ο γιος μου Σεργκέι Σεντώφ, φορτώθηκε με την απόλυτα απίστευτη κατηγορία, ότι σχεδιάζει να «δηλητηριάσει εργάτες», η Γκε-Πε-Ου ανακοίνωσε στα Σοβιέτ και τον ξένο Τύπο ότι το «αληθινό»(!) όνομα του γιου μου δεν είναι Σεντώφ, αλλά Μπρονστάιν. Αν αυτοί οι πλαστογράφοι ήθελαν να τονίσουν τη σύνδεση του κατηγορούμενου με εμένα, θα τον είχαν αποκαλέσει Τρότσκι, αφού πολιτικά το όνομα Μπρονστάιν δε σημαίνει απολύτως τίποτα για κανέναν. Όμως έπαιζαν ένα άλλο παιχνίδι. Ήθελαν να τονίσουν την Εβραϊκή καταγωγή μου και την ημι-εβραϊκή καταγωγή του γιου μου. Στάθηκα σε αυτό το επεισόδιο επειδή έχει ζωτικό χαρακτήρα και δεν αποτελεί εξαίρεση. Όλη η πάλη ενάντια στην Αντιπολίτευση είναι γεμάτη από τέτοια επεισόδια.
Ανάμεσα στο 1923 και το 1926, όταν ο Στάλιν, με τον Ζηνόβιεφ και τον Κάμενεφ, ήταν ακόμη μέλος της Τρόικας (2), το παιχνίδι με τα νήματα του αντισημιτισμού, είχε έναν πολύ προσεχτικό και συγκαλυμμένο χαρακτήρα. Ειδικά δασκαλεμένοι ομιλητές (ο Στάλιν ήδη τότε καθοδηγούσε μια υπόγεια πάλη ενάντια στους συνεταίρους του) έλεγαν ότι οι υποστηρικτές του Τρότσκι είναι μικροαστοί από «μικρές πόλεις», χωρίς να διευκρινίζουν τη ράτσα τους. Στην πραγματικότητα αυτό ήταν ψέμα. Το ποσοστό των Εβραίων διανοούμενων μέσα στην Αντιπολίτευση δεν ήταν σε καμία περίπτωση μεγαλύτερο απ’ ότι μέσα στο κόμμα και στη γραφειοκρατία. Αρκεί να αναφέρουμε τα ονόματα των ηγετών της Αντιπολίτευσης στα χρόνια 1923-25: Ι. Ν. Σμιρνώφ, Σερεμπριάκωφ, Ρακόφσκι, Πιατάκωφ, Πρεομπραζένσκυ, Κρεστίνσκυ, Μουράλωφ, Μπελομπορόντωφ, Μραχκόφσκι, Β. Γιάκοβλεφ, Σαπρόνωφ, Β. Μ. Σμιρνώφ, Ιστσένκο – ξεκάθαρα «βέροι» Ρώσοι. Ο Ράντεκ (3) εκείνη την περίοδο ήταν μόνο ημι-συμπαθών. Όμως, όπως στις δίκες των καταχραστών και των άλλων καθαρμάτων, έτσι και τον καιρό των διαγραφών της Αντιπολίτευσης από το κόμμα, η γραφειοκρατία, σκόπιμα τόνιζε τα ονόματα των Εβραίων μελών με δευτερεύοντα ρόλο. Αυτό συζητήθηκε αρκετά ανοιχτά μέσα στο κόμμα και, πίσω στα 1925, η Αντιπολίτευση είδε σε αυτή την κατάσταση το αλάνθαστο σύμπτωμα της αποσύνθεσης της άρχουσας κλίκας.
Αφότου ο Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ μπήκαν στην Αντιπολίτευση, η κατάσταση άλλαξε ριζικά προς το χειρότερο. Σε αυτό το σημείο προέκυψε μια τέλεια ευκαιρία για να πουν στους εργάτες ότι επικεφαλής της Αντιπολίτευσης βρίσκονται τρεις «δυσαρεστημένοι Εβραίοι διανοούμενοι». Κάτω από τις οδηγίες του Στάλιν, ο Ουγκλάνωφ (4) στη Μόσχα και ο Κίρωφ (5) στο Λένινγκραντ, έβγαζαν προς τα έξω αυτή τη γραμμή συστηματικά και σχεδόν, απόλυτα ανοιχτά. Προκειμένου να εκφράσουν πιο έντονα στους εργάτες τις διαφορές ανάμεσα στην «παλιά» και τη «νέα» πορεία, οι Εβραίοι, ακόμη κι αν ήταν ανεπιφύλακτα αφοσιωμένοι στη γενική γραμμή, απομακρύνθηκαν από τις υπεύθυνες θέσεις στο Κόμμα και στα Σοβιέτ. Όχι μόνο στην επαρχία, αλλά ακόμη και στα εργοστάσια της Μόσχας, η καταδίωξη της Αντιπολίτευσης στα 1926, συχνά έπαιρνε έναν φανερά αντισημιτικό χαρακτήρα. Πολλοί αγκιτάτορες μιλούσαν ξεδιάντροπα: «Οι Εβραίοι εξεγείρονται». Έλαβα εκατοντάδες γράμματα που αποδοκίμαζαν τις αντισημιτικές μεθόδους στον αγώνα ενάντια στην Αντιπολίτευση.
Σε μία από τις συνεδριάσεις του Πολιτικού Γραφείου, έγραψα στον Μπουχάριν ένα σημείωμα: «Δεν μπορεί να μη γνωρίζεις, ότι ακόμη και στη Μόσχα, στον αγώνα ενάντια στην Αντιπολίτευση, χρησιμοποιούνται μέθοδοι των δημαγωγών των Μαύρων Εκατονταρχιών (αντισημιτισμός κλπ.)». Ο Μπουχάριν μου απάντησε υπεκφεύγοντας στο ίδιο κομμάτι χαρτί: «Μεμονωμένα περιστατικά μπορεί βέβαια να συμβαίνουν». Εγώ ξαναέγραψα: «Δεν έχω στο μυαλό μου μεμονωμένα περιστατικά, αλλά συστηματική αγκιτάτσια ανάμεσα στους κομματικούς γραμματείς σε μεγάλες επιχειρήσεις της Μόσχας. Θα συμφωνήσεις να έρθεις μαζί μου για να ερευνήσουμε ένα παράδειγμα αυτής της συμπεριφοράς στο εργοστάσιο «Σκοροκόντ» (ξέρω πολλά άλλα τέτοια παραδείγματα);» Ο Μπουχάριν απάντησε: «Εντάξει, μπορούμε να πάμε». Μάταια προσπάθησα να τον κάνω να κρατήσει την υπόσχεση του. Ο Στάλιν ιδιαίτερα κατηγορηματικά του απαγόρευσε να το κάνει. Στους μήνες των προετοιμασιών για τις διαγραφές της Αντιπολίτευσης από το κόμμα, τις συλλήψεις, τις εξορίες (στο δεύτερο μισό του 1927), η αντισημιτική αγκιτάτσια πήρε έναν εντελώς αχαλίνωτο χαρακτήρα. Το σύνθημα «Χτυπήστε την αντιπολίτευση», συχνά πήρε την μορφή του παλιού συνθήματος «Χτυπήστε τους Εβραίους και σώστε τη Ρωσία». Το ζήτημα πήρε τόση έκταση, που ο Στάλιν αναγκάστηκε να βγει με μια έντυπη δήλωση που διακήρυττε: «Παλεύουμε ενάντια στον Τρότσκι, τον Ζηνόβιεφ και τον Κάμενεφ, όχι επειδή είναι Εβραίοι, αλλά επειδή είναι Αντιπολιτευόμενοι» κλπ. Για κάθε πολιτικά σκεπτόμενο άνθρωπο, ήταν απόλυτα ξεκάθαρο ότι αυτή η συνειδητά αμφίσημη δήλωση, κατευθυνόταν ενάντια στις «υπερβολές» του αντισημιτισμού, την ίδια στιγμή που απόλυτα μελετημένα τον ανέθρεφε. «Μην ξεχνάτε ότι οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης είναι Εβραίοι». Αυτό ήταν το νόημα της δήλωσης του Στάλιν, που δημοσιεύτηκε σε όλες τις Σοβιετικές εφημερίδες.
Όταν η Αντιπολίτευση για να αντιμετωπίσει την καταστολή, απάντησε με μια πιο αποφασιστική και ανοιχτή πάλη, ο Στάλιν, με την μορφή ενός «αστείου» γεμάτου νόημα, είπε στον Πιατάκωφ και τον Πρεομπραζένσκυ: «Εσείς τουλάχιστον παλεύετε ενάντια στην ΚΕ, κραδαίνοντας ανοιχτά τα τσεκούρια σας. Αυτό αποδεικνύει την «ορθόδοξη» δράση σας. Ο Τρότσκι εργάζεται ντροπαλά και όχι με πέλεκυ». Ο Πρεομπραζένσκυ και ο Πιατάκωφ μου μετέφεραν αυτή τη συζήτηση με έντονη απέχθεια. Δεκάδες φορές ο Στάλιν προσπάθησε να αντιπαραθέσει τον «ορθόδοξο» πυρήνα της Αντιπολίτευσης σε μένα.
Ο διάσημος Γερμανός ριζοσπάστης δημοσιογράφος, πρώην εκδότης του «Aktion», Φραντς Πφέμφερτ, που τώρα είναι εξόριστος, μου έγραψε τον Αύγουστο του 1936: «Ίσως να θυμάστε ότι αρκετά χρόνια πριν, στο «Aktion» διακήρυξα ότι πολλές από τις πράξεις του Στάλιν μπορούν να εξηγηθούν από τις αντισημιτικές του τάσεις. Το γεγονός ότι σε αυτή την τερατώδη δίκη, μέσω του Τας (6), ο Στάλιν κατάφερε να «διορθώσει» τα ονόματα του Ζηνόβιεφ και του Κάμενεφ, αντιπροσωπεύει από μόνο του, μια χειρονομία τυπική για το στυλ του Στράιχερ (7). Με αυτό τον τρόπο, ο Στάλιν έδωσε το σινιάλο της εκκίνησης σε όλα τα αντισημιτικά, αδίστακτα στοιχεία».
Στην πραγματικότητα τα ονόματα Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ, είναι πιο διάσημα από τα «Ραντομισλίσκι» (Ζηνόβιεφ) και «Ρόζενφελντ» (Κάμενεφ). Τι άλλα κίνητρα θα μπορούσε να έχει ο Στάλιν για να γνωστοποιήσει τα «αληθινά» ονόματα των θυμάτων του, εκτός από το να παίξει με τα αντισημιτικά αισθήματα; Μια τέτοια πράξη και χωρίς την παραμικρή νόμιμη δικαιολογία, διαπράχθηκε όπως είδαμε πάνω στο όνομα του γιού μου. Όμως αναμφίβολα, το πιο εκπληκτικό είναι το γεγονός ότι και οι τέσσερις «τρομοκράτες» που δήθεν έστειλα εγώ από το εξωτερικό, αποδείχτηκαν Εβραίοι και την ίδια στιγμή πράκτορες της αντισημιτικής Γκεστάπο! Όσο κι αν δεν έχω δει ποτέ κανέναν από αυτούς τους δύστυχους, είναι ξεκάθαρο ότι η Γκε-Πε-Ου σκόπιμα τους διάλεξε, εξαιτίας της φυλετικής τους καταγωγής. Και η Γκε-Πε-Ου δε λειτουργεί με δική της έμπνευση!
Ωστόσο, αν αυτές οι μέθοδοι χρησιμοποιούνται στις ψηλές κορυφές, όπου η προσωπική ευθύνη του Στάλιν είναι απόλυτα αναμφισβήτητη, τότε δεν είναι και πολύ δύσκολο να φανταστεί κανείς τι συμβαίνει στα εργοστάσια και ειδικά στα κολχόζ. Και πως μπορεί να γίνει αλλιώς; Η φυσική εξόντωση της παλιότερης γενιάς των Μπολσεβίκων είναι, για κάθε άνθρωπο που σκέφτεται, μια αδιάσειστη έκφραση της Θερμιδωριανής αντίδρασης, στο πιο προχωρημένο της στάδιο. Η Ιστορία ποτέ ως τώρα, δεν έχει δώσει ένα παράδειγμα, όπου η αντίδραση που ακολουθεί έναν επαναστατικό ξεσηκωμό δεν συνδυαζόταν με τα πιο αχαλίνωτα σοβινιστικά πάθη, με τον Αντισημιτισμό να φιγουράρει ανάμεσα τους.
Κατά την άποψη κάποιων «φίλων της ΕΣΣΔ», η αναφορά μου στην εκμετάλλευση των αντισημιτικών τάσεων από ένα σημαντικό τμήμα της παρούσας γραφειοκρατίας, αντιπροσωπεύει μια αισχρή επινόηση για το σκοπό της πάλης ενάντια στον Στάλιν. Είναι δύσκολο να τσακώνεσαι με τους επαγγελματίες «φίλους» της γραφειοκρατίας. Αυτοί οι άνθρωποι αρνούνται την ύπαρξη μιας Θερμιδωριανής αντίδρασης. Αποδέχονται ακόμη και την τυπική αξία των δικών της Μόσχας. Δεν υπάρχουν «φίλοι» που να επισκέπτονται την ΕΣΣΔ με την πρόθεση να δουν κηλίδες στο φως του ήλιου. Πολλοί από αυτούς δέχονται ειδική αμοιβή για να βλέπουν μόνο ότι τους δείχνει με το δάχτυλο η γραφειοκρατία. Όμως αλίμονο σε εκείνους τους εργάτες, τους επαναστάτες, τους σοσιαλιστές, τους δημοκράτες, που σύμφωνα με τα λόγια του Πούσκιν (8) προτιμούν «μια πλάνη που μας εξυψώνει» από την πιο πικρή αλήθεια. Πρέπει κανείς να αντιμετωπίζει τη ζωή όπως ακριβώς είναι. Είναι απαραίτητο να βρίσκουμε στην ίδια την πραγματικότητα τη δύναμη για να ξεπερνάμε τα αντιδραστικά και βάρβαρα χαρακτηριστικά της. Αυτό ακριβώς μας διδάσκει ο Μαρξισμός.
Κάποιοι επίδοξοι «ειδήμονες» με έχουν κατηγορήσει ακόμα και ότι «ξαφνικά» επανέφερα το «Εβραϊκό ζήτημα» και ότι έχω την πρόθεση να δημιουργήσω κάποιου είδους «γκέτο» για τους Εβραίους. Μπορώ μόνο να σηκώσω περίλυπος τους ώμους μου. Έχω περάσει όλη μου τη ζωή έξω από τους εβραϊκούς κύκλους. Πάντοτε δούλευα μέσα στο Ρώσικο εργατικό κίνημα. Η μητρική μου γλώσσα είναι η Ρώσικη. Δυστυχώς, δεν έχω καν μάθει να διαβάζω Εβραϊκά. Το εβραϊκό ζήτημα ποτέ δεν κατέλαβε το κέντρο της προσοχής μου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι έχω το δικαίωμα να μένω τυφλός στο εβραϊκό πρόβλημα που είναι υπαρκτό και απαιτεί επίλυση. «Οι φίλοι της ΕΣΣΔ» είναι ικανοποιημένοι με τη δημιουργία της Μπιρομπιτζάν (9). Δεν θα σταθώ σε αυτό το σημείο να αναλογιστώ εάν αυτή χτίστηκε σε στέρεα θεμέλια, και τι είδους καθεστώς υπάρχει εκεί (η Μπιρομπιτζάν δε μπορεί να μην αντανακλά όλες τις αθλιότητες του γραφειοκρατικού δεσποτισμού). Όμως ούτε ένα προοδευτικό, σκεπτόμενο άτομο δε θα εναντιωθεί στην επιλογή της ΕΣΣΔ να προορίσει μια ειδική εδαφική έκταση για εκείνους τους πολίτες της που αισθάνονται οι ίδιοι Εβραίοι, που χρησιμοποιούν κατά προτίμηση την εβραϊκή γλώσσα και που θέλουν να ζουν σαν συμπαγής μάζα.
Είναι ή δεν είναι αυτό ένα «γκέτο»; Κατά τη διάρκεια της Σοβιετικής δημοκρατίας, όπου υπήρχαν απόλυτα εθελοντικές μεταναστεύσεις, δε μπορούσε να γίνει λόγος για «γκέτο». Όμως το εβραϊκό ζήτημα, από τον ίδιο τον τρόπο με τον οποίο προέκυψαν εβραϊκοί οικισμοί, προσλαμβάνει ένα διεθνή χαρακτήρα. Δεν είναι άραγε σωστό να λέμε ότι μια παγκόσμια σοσιαλιστική ομοσπονδία θα έπρεπε να κάνει δυνατή τη δημιουργία μιας «Μπιρομπιτζάν» για όσους Εβραίους επιθυμούν να έχουν τη δική τους αυτόνομη δημοκρατία, σαν πεδίο για την ανάπτυξη του δικού τους πολιτισμού; Μάλλον πρέπει να υποθέσουμε ότι μια σοσιαλιστική δημοκρατία δε θα καταφύγει σε υποχρεωτική αφομοίωση. Πιθανότατα, μέσα σε δύο ή τρεις γενιές τα σύνορα μιας ανεξάρτητης εβραϊκής δημοκρατίας, όπως και πολλών άλλων εθνικών περιφερειών, θα εξαλειφθούν. Δεν έχω ούτε χρόνο, ούτε βούληση να διαλογιστώ πάνω σε αυτό. Οι απόγονοί μας θα ξέρουνε καλύτερα από εμάς τι να κάνουν. Έχω κατά νου μια μεταβατική ιστορική περίοδο κατά την οποία το εβραϊκό ζήτημα, ως τέτοιο, είναι ακόμη οξύ και απαιτεί τη λήψη επαρκών μέτρων από μια παγκόσμια ομοσπονδία εργατικών κρατών. Οι ίδιες οι μέθοδοι της επίλυσης του εβραϊκού ζητήματος που κάτω από τον καπιταλισμό που σαπίζει έχουν έναν αντιδραστικό και ουτοπικό χαρακτήρα (Σιωνισμός), θα πάρουν κάτω από ένα καθεστώς σοσιαλιστικής ομοσπονδίας, ένα αληθινό και ευεργετικό νόημα. Αυτό είναι που ήθελα να τονίσω. Πως μπορεί ένας Μαρξιστής, ή ακόμη και ένας συνεπής δημοκράτης να εναντιωθεί σε αυτό;
Φεβρουάριος 1937
ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΕΝΝΟΙΩΝ ΚΑΙ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(1) Μουζίκος: ο Ρώσος χωρικός. Άνθρωπος που βρίσκεται συνεχώς κάτω από ξένη οικονομική εκμετάλλευση, συνώνυμο του «χαμάλης», «υποζύγιο».
(2) Τρόικα: έκφραση που περιγράφει την πολιτική συμμαχία των Στάλιν – Κάμενεφ – Ζηνόβιεφ στο Πολιτικό Γραφείο για τον έλεγχο της ηγεσίας στο Μπολσεβίκικο κόμμα μετά την αποχώρηση του Λένιν.
(3) Ράντεκ Καρλ (1885-1939): ηγετικό στέλεχος του Μπολσεβίκικου κόμματος και της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Μέλος του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος Ρωσίας από τα πρώτα του χρόνια, ήταν ενεργός στη Γαλικία, στην Ρωσική Πολωνία και στην Γερμανία. Έγινε Μπολσεβίκος το 1917. Το 1923 έγινε μέλος της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Διαγράφτηκε από το κόμμα το 1927. Ξαναμπήκε συμβιβαζόμενος με τη σταλινική κλίκα το 1930, αλλά διαγράφτηκε εκ νέου το 1936. Καταδικάστηκε στη δεύτερη Δίκη της Μόσχας και πέθανε στη φυλακή.
(4) Oυγκλάνωφ Νικολάι Αλεξάντροβιτς (1886-1937): Μπολσεβίκος που διετέλεσε γραμματέας του ΚΚΣΕ στη Μόσχα. Από το 1926 εκλέχθηκε στο Πολιτικό Γραφείο και αργότερα διετέλεσε υπουργός Εργασίας. Το 1932 διαγράφτηκε από το κόμμα και το 1937 εκτελέστηκε.
(5) Κίρωφ Σεργκέι (1886-1934): μέλος του Πολιτικού Γραφείου και ηγέτης του ΚΚΣΕ στο Λένινγκραντ. Υπηρετώντας τη σταλινική γραφειοκρατία, ο Κίρωφ ανέβηκε με άλματα τα σκαλοπάτια της κομματικής και κρατικής ιεραρχίας: για πρώτη φορά εκλέχτηκε στην ΚΕ στο Δωδέκατο Συνέδριο (Απρίλης 1923) και το Φλεβάρη του 1926, διορίστηκε υπεύθυνος του Κόμματος στο Λένινγκραντ, ενάντια στους αντιπολιτευόμενους Τρότσκι και Ζηνόβιεφ. Το 1930, ο Κίρωφ μπαίνει στο Π.Γ. και το 1934 γίνεται γραμματέας του Οργανωτικού Γραφείου της ΚΕ και μέλος του Προεδρείου της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΣΣΔ. Πολιτικά επικίνδυνος αντίπαλος του Στάλιν, ο Κίρωφ δολοφονήθηκε την 1η του Δεκέμβρη 1934 με εντολή του ίδιου του Στάλιν και η δολοφονία του στάθηκε το αναγκαίο επεισόδιο για να ξεκινήσει η πιο φοβερή τρομοκρατία ενάντια στους αντιπολιτευόμενους, που κατέληξε στις μεγάλες σκηνοθετημένες Δίκες της Μόσχας το 1936 -1938. Στη Μυστική Έκθεσή του στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ, ο Χρουτσώφ, αναφερόμενος «στα ακατανόητα και αινιγματικά σημεία» της υπόθεσης Κίρωφ, γράφει στη σελ. 39: «[…] Υπάρχουν στοιχεία που οδηγούν στο συμπέρασμα ότι τον δολοφόνο του Κίρωφ τον βοήθησε κάποιος από τους ανθρώπους που είχαν ως καθήκον να προστατεύουν τον Κίρωφ[…] Είναι εξαιρετικά ύποπτο το γεγονός ότι την ώρα που ένα μέλος της φρουράς του Κίρωφ μεταφερόταν για ανάκριση, στις 2 Δεκεμβρίου του 1934, έπεσε θύμα αυτοκινητικού «δυστυχήματος», χωρίς κανένας από τους συνοδούς του να πάθει τίποτα. Μετά τη δολοφονία του Κίρωφ, διευθυντικά στελέχη της NKVD του Λένινγκραντ απολύθηκαν από τις θέσεις τους και καταδικάστηκαν σε πολύ ελαφρές ποινές. Tο 1937 όμως, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι τουφεκίστηκαν. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η εκτέλεση τους έγινε για να χαθούν τα ίχνη της δολοφονίας του Κίρωφ […]».
(6) Τας: το σοβιετικό πρακτορείο ειδήσεων.
(7) Στράιχερ Γιούλιους: δάσκαλος και προσωπικός φίλος του Χίτλερ. Εξέδιδε την εφημερίδα «Der Stürmer» στη Νυρεμβέργη που αποτελούσε το όργανο της αντισημιτικής προπαγάνδας των Ναζιστών, κατά τη διάρκεια του αγώνα τους για την εξουσία, αλλά και κατά τη διάρκεια της εξουσίας τους. Η εφημερίδα δεν είχε την σοβαρότητα του επίσημου οργάνου του Κόμματος, του “Völkischer Beobachter” («Λαϊκός Παρατηρητής»), απευθυνόταν σε λαϊκότερα στρώματα και σε αναγνώστες που δεν διέθεταν πολύ χρόνο για την ανάγνωση εφημερίδας.
(8) Πούσκιν Αλέξανδρος Σεργκέγιεβιτς (1799 –1837): σημαντικός Ρώσος ποιητής, συγγραφέας και ιδρυτής της σύγχρονης ρωσικής λογοτεχνίας.
(9) Μπιρομπιτζάν: ιουδαϊκή αυτόνομη περιοχή που ίδρυσε το 1934 η σοβιετική κυβέρνηση σε μια αραιοκατοικημένη περιοχή περίπου 5 χιλιάδες μίλια ανατολικά της Μόσχας, προορισμένη να γίνει η εθνική πατρίδα των Σοβιετικών Εβραίων.
