Ο Νόμος της Αξίας είναι βασικός νόμος κάθε εμπορευματικής παραγωγής (1). Από την άλλη, οι κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής είναι σχέσεις μη εμπορευματικές. Σε αντίθεση με αυτή τη μαρξιστική αλήθεια βρίσκεται όλος ο συρφετός των σοσιαλδημοκρατών και οπορτουνιστών που αδυνατούν να τη συνειδητοποιήσουν. Αυτά τα δύο σύνολα σχέσεων στέκονται το ένα απέναντι στο άλλο, ανήκοντας σε τελική ανάλυση σε διαφορετικούς τρόπους παραγωγής. Είναι ιστορική αλήθεια ότι μπορούν να συνυπάρχουν το ένα δίπλα στο άλλο στα πλαίσια ενός κοινωνικού-οικονομικού σχηματισμού, ειδικότερα ακόμα και εντός ενός κράτους, για ένα διάστημα που δεν μπορούμε από τα πριν να καθορίσουμε. Αυτό δεν αναιρεί όμως ούτε ότι οι κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής (έστω και σαν φύτρα) είναι μη εμπορευματικές, ούτε ότι οι εμπορευματικές καθορίζονται από το νόμο της αξίας. Ο Μαρξ στην Κριτική του Προγράμματος της Γκότα και πιο συγκεκριμένα ο Λένιν στα Αριστερά Παιδιαρίσματα και στο Κράτος και Επανάσταση παρουσιάζουν αυτήν την κατάσταση στην πιο γενική της μορφή. Και οι δύο ονομάζουν αυτήν την περίοδο ως κατώτερη βαθμίδα της κομμουνιστικής κοινωνίας, ως σοσιαλισμό.
Το κεντρικό ζήτημα που προκύπτει σε αυτήν την πρώτη περίοδο, στο σοσιαλισμό, είναι να εξαφανιστούν οι λόγοι που γεννούν την εμπορευματική παραγωγή, να διαλυθούν οι βάσεις των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Με αυτήν την έννοια ο σοσιαλισμός δεν είναι ανεξάρτητος τρόπος παραγωγής. Ακόμα παραπέρα, όμως, ο σοσιαλισμός δεν είναι μια απλή μεταβατική περίοδος. Αυτό γιατί ενώ οι νέες σχέσεις παραγωγής δεν αναπαράγονται πάνω στη δικιά τους βάση, κάτι που θα καθιστούσε αναγκαία την κυριαρχία τους στις πιο ανεπτυγμένες χώρες του κόσμου που επηρεάζουν και τη μοίρα των υπόλοιπων2, έχει ήδη ξεκινήσει η διαδικασία οικοδόμησης των κομμουνιστικών σχέσεων έστω και σπερματικά σε μια χώρα παρμένη χωριστά. Το ιστορικά διαπιστωμένο γεγονός ότι οι νέες σχέσεις παραγωγής εμφανίζονται σε ένα ή λίγα κράτη αρχικά από τη μια σημαίνει ότι ο κάθε επιμέρους σοσιαλισμός θα είναι φοβερά ατελής, στην ουσία απλά μια μεταβατική κοινωνία, όμως σαν ιστορική εποχή, για την ανθρωπότητα στο σύνολό της, άρα και γι’ αυτά τα λίγα ή ακόμα και ένα κράτη η οικοδόμηση της νέας κομμουνιστικής κοινωνίας θα έχει ξεκινήσει.
Σημειώνω ότι με βάση τα παραπάνω χρειάζεται βαθύτερη εξέταση των συμπερασμάτων στα οποία οδηγεί η θέση 13: «Πραγματοποιήθηκε η ολοκληρωτική κατάργηση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, με την κατάργηση της μισθωτής ξένης εργατικής δύναμης, δηλαδή διαμορφώθηκαν οι βάσεις για την ανάπτυξη του κομμουνισμού». Από τη στιγμή που υπάρχει εκτίμηση για ολοκληρωτικό ξεπέρασμα των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής, τότε δεν υπάρχει χώρος παρά μόνο για ολοκληρωμένες κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής. Με άλλα λόγια, οι βάσεις των κομμουνιστικών σχέσεων παραγωγής δε συνιστούν διαφορετικό σύστημα σχέσεων από τις κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής. Σε αντίθετη περίπτωση εισάγουμε άλλες μεταβατικές-ενδιάμεσες μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού σχέσεις, κάτι που δεν ισχύει κατά τους κλασικούς. Αποτελεί ανεπάρκεια του κειμένου η ταύτιση των σχέσεων παραγωγής με τις νομικές μορφές που παίρνουν αυτές, δηλαδή με τη συνείδηση που έχουν οι άνθρωποι γι’ αυτές σε κάθε συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Αντίθετα, ο Μαρξ στον πρόλογο της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας3 αναφέρει ότι «οι άνθρωποι στην κοινωνική παραγωγή της ζωής τους, έρχονται σε σχέσεις καθορισμένες, αναγκαίες, ανεξάρτητες από τη θέλησή τους». Ξεκαθαρίζω ότι αυτό που εννοώ δεν είναι ότι δεν υπήρχαν κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής στην ΕΣΣΔ, αλλά ότι σημαντικοί τομείς της οικονομίας, όπως, π.χ., το εξωτερικό εμπόριο, λειτουργούσαν σε όλη την περίοδο οικοδόμησης και παρά τις διαφορές στην έκταση και την ένταση αυτών των σχέσεων εντός αυτών των κλάδων καπιταλιστικά.
Διαλεκτικά συνδεδεμένο με το ζήτημα της οικονομίας είναι το ζήτημα του κράτους. Είναι σωστή η διαπίστωση (θέση 3) ότι «η σοσιαλιστική οικοδόμηση είναι μια ενιαία διαδικασία που ξεκινά με την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη». Ομως, η θέση 21, «Η εργατική τάξη συγκροτείται ως ηγετική δύναμη της νέας εξουσίας, πάνω από όλα με το κόμμα της», δίνει στην προηγούμενη παραδοχή μια στενή ανάλυση. Αν αρκεστούμε στο ότι η τάξη συγκροτείται ως δύναμη εξουσίας πάνω απ’ όλα με το κόμμα της, χωρίς να εξετάσουμε τις μορφές με τις οποίες ασκεί την εξουσία της, τότε το 1989-1991 που το κόμμα ηγήθηκε της αντεπανάστασης φανερώνεται σαν επιλογή της εργατικής τάξης, ενώ σίγουρα δεν ήταν. Η σωστή τοποθέτηση είναι μάλλον «η εργατική τάξη συγκροτείται ως ηγετική δύναμη σε τελική ανάλυση με το κόμμα της». Ουσιαστικά η τάξη γίνεται ηγετική δύναμη άμεσα μέσα από το σύνολο των θεσμών της δικτατορίας του προλεταριάτου.
Στο θέμα της καταδίκης του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ σαν οπορτουνιστικής στροφής από το κείμενο των Θέσεων η στροφή υποδεικνύεται σε τέσσερα πεδία: (α) Στο πεδίο της οικονομίας (β) στο ρόλο του κόμματος, (γ) στο πεδίο της εξουσίας, (δ) στη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Αντίθετα, και στα τέσσερα πεδία που επικεντρώνει το κείμενο μπορούμε να δούμε πριν και μετά το 1956 τη συνέχεια της πολιτικής του ΚΚΣΕ. Εντελώς ενδεικτικά: (α) Η ομιλία του Στάλιν4 στις 26/11/19345 στην κορύφωση των πεντάχρονων ξεκαθαρίζει ότι στόχος είναι η ενίσχυση της εμπορευματικής οικονομίας, (β) Στο VIII Εκτακτο Πανενωσιακό Συνέδριο των Σοβιέτ (25/11/1936) γίνεται εκτίμηση για «ολοκληρωτική νίκη του σοσιαλιστικού συστήματος σε όλους τους τομείς της λαϊκής οικονομίας»6 που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι σβήνουν τα όρια μεταξύ των τάξεων7, ότι οι τάξεις στην ΕΣΣΔ δεν είναι ανταγωνιστικές, αλλά φιλικές8. Η θεμελίωση της δικτατορίας της εργατικής τάξης πάνω σε αυτή τη βάση είναι αδύνατη. Αποτέλεσμα αυτής της θεώρησης είναι οι αλλαγές στο Σύνταγμα του 1936 που καταργούν στην πράξη τα Σοβιέτ σαν φορείς της δικτατορίας του προλεταριάτου και τα μετατρέπουν ουσιαστικά σε εδαφικές εκλογικές περιφέρειες. (γ) Στο 7ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (1935) έμπαινε σαν μόνος όρος ενότητας η «κοινή δράση ενάντια στο φασισμό, την επιθετικότητα του κεφαλαίου, την απειλή του πολέμου, τον ταξικό εχθρό9», χωρίς να θέτει σαν στόχο το σοσιαλισμό. Τέλος, ο Στάλιν στο 19ο Συνέδριο του ΚΚΣΕ (14/10/1952) λέει «το λάβαρο των αστικών δημοκρατικών ελευθεριών έχει πεταχτεί από τα χέρια της αστικής τάξης και πρέπει τα ΚΚ να το σηκώσουν και να συσπειρώσουν γύρω τους την πλειοψηφία των ανθρώπων», ενώ κεντρικό ζήτημα γίνεται η διατήρηση της ειρήνης στον κόσμο.
Νομίζω ότι δεν μπορούμε να παρακάμψουμε αυτές τις τοποθετήσεις της ηγεσίας του ΚΚΣΕ που φανερώνουν τη συνέχεια σε μια μακρά και αντιφατική διαδικασία που επιταχύνθηκε με το 20ό Συνέδριο. Το να οριοθετούμε το λάθος από το 1956 οδηγεί στο να στεκόμαστε παθητικά στο κύριο που κατά τη γνώμη μου ξεκινάει αρκετά πριν και είναι το αδυνάτισμα της επαναστατικής γραμμής του κόμματος, παρά τις κοσμοϊστορικές κατακτήσεις για εκατομμύρια ανθρώπους που πραγματοποιήθηκαν εν μέσω της ασίγαστης ιμπεριαλιστικής επέμβασης, που οδήγησε σε αδυνάτισμα του εργατικού ελέγχου και της δυνατότητας άμεσης άσκησης από την τάξη της εξουσίας της.
ΖΗΤΩ ΤΟ 18ο ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΤΟΥ ΗΡΩΙΚΟΥ ΚΚΕ
ΖΗΤΩ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ – ΛΕΝΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Ο ΠΡΟΛΕΤΑΡΙΑΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ
Σημειώσεις
1. Με τον όρο «νόμος» εννοούμε μια «αναγκαία σχέση ανάμεσα στα φαινόμενα», Βασικές Αρχές της Μαρξιστικής Φιλοσοφίας, «Σύγχρονη Εποχή», 2005, σελ. 304
2. Χωρίς αυτό να σημαίνει αποδοχή μιας μηχανιστικής σχέσης εξάρτησης
3. Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, εκδόσεις Οικονομικής και Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης, σελ. 6-7
4. Η χρήση αναφορών από ομιλίες του ΓΓ της ΚΕ του ηρωικού ΚΚΣΕ δεν αποσκοπεί στην ανάδειξη προσωπικών ευθυνών, αλλά στο να φωτίσει τις πολιτικές που εφαρμόστηκαν στην πράξη σε εκείνη την περίοδο.
5. Απαντα Στάλιν, τόμος 14, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 76
6. Απαντα Στάλιν, τόμος 14, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 179
7. Απαντα Στάλιν, τόμος 14, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 183
8. Απαντα Στάλιν, τόμος 14, Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 189
9. Εκθεση Δημητρώφ στο VII Συνέδριο της ΚΔ
