Στη θέση 2 των Θέσεων της ΚΕ αναφέρεται ότι «ο σοσιαλισμός είναι η πρώτη βαθμίδα του κομμουνιστικού κοινωνικοοικονομικού σχηματισμού. Είναι ανώριμος κομμουνισμός». Στη θέση 6 σημειώνεται ότι «η κομμουνιστική παραγωγή – και στην ανώριμη βαθμίδα της είναι άμεσα κοινωνική παραγωγή – Τα προϊόντα της εργασίας δεν κατανέμονται ατομικά, δεν είναι εμπορεύματα», δηλαδή στο σοσιαλισμό δεν έχουμε εμπορευματικές σχέσεις, ενώ και στη θέση 12 δηλώνεται κατηγορηματικά: «θεωρούμε λανθασμένη τη θεωρητική προσέγγιση ότι ο νόμος της αξίας είναι νόμος κίνησης του κομμουνιστικού τρόπου παραγωγής στην πρώτη βαθμίδα του.
Όλα τα παραπάνω είναι σωστά και απόλυτα συμβατά με τα πορίσματα του μαρξισμού – λενινισμού, με όσα είπαν σχετικά οι κλασικοί του μαρξισμού, οι Μαρξ – Ένγκελς και Λένιν.
Αλλά πώς συμβιβάζονται αυτές οι μαρξιστικές θέσεις με την παραδοχή ότι στη Σοβιετική Ένωση και τις άλλες μεταβατικές κοινωνίες είχαμε φτάσει ήδη στο σοσιαλισμό – πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας; Τι σχέση με το μαρξισμό μπορεί να έχει η υποκειμενίστικη αντίληψη που προβάλλεται από διάφορες πλευρές ότι σ’ αυτές τις κοινωνίες υπήρξαν κάποιοι κακοί άνθρωποι και κάποιες πολιτικές δυνάμεις που λόγω του οπορτουνισμού τους επέβαλαν στη σοβιετική κοινωνία ετσιθελικά τις εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και το νόμο της αξίας ή εν πάσει περιπτώσει δεν κατανόησαν έγκαιρα την ανάγκη να τις καταργήσουν και να πάψουν να δρουν στην κατεύθυνση ενίσχυσής τους;
Οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις είναι αστικές σχέσεις παραγωγής και δεν καταργούνται ετσιθελικά, ούτε με τη βία. Καταργούνται όπως όλες οι άλλες αστικές σχέσεις παραγωγής, βαθμιαία στη διάρκεια των επαναστατικών μετασχηματισμών της μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό – κομμουνισμό, στη διάρκεια δηλαδή της περιόδου το κράτος της οποίας είναι η δικτατορία του προλεταριάτου. Για να καταργηθούν οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και ο νόμος της αξίας, πρέπει πρώτα να καταργηθούν οι τάξεις, να απονεκρωθεί το πολιτικό κράτος και η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής να έχει εξαλειφθεί ολοσχερώς και να έχει παραχωρήσει τη θέση της στην κοινή ιδιοκτησία των ισότιμων συνεταιρισμένων παραγωγών. Πριν να συμβούν αυτά, κάθε σκέψη για κατάργηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων και του νόμου της αξίας, αποτελεί ουτοπία.
Οι κλασικοί του μαρξισμού, όταν μιλούσαν για κατάργηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων και του νόμου της αξίας, είχαν ακριβώς υπόψη τους την αταξική και ακρατική κοινωνία, οικονομική βάση της οποίας αποτελεί όχι η κρατική, αλλά η κοινή ιδιοκτησία. Αυτήν ακριβώς την κοινωνία ονόμαζαν σοσιαλισμό – πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας και όχι την κοινωνία με κρατική ιδιοκτησία και την υποταγμένη σ’ αυτήν συνεταιριστική ιδιοκτησία. Όχι την κοινωνία με εργατική εξουσία, αλλά την κοινωνία όπου το πολιτικό κράτος έχει ήδη απονεκρωθεί. Όχι την κοινωνία, η παραγωγή της οποίας διεξάγεται στη βάση ενός κεντρικού κρατικού σχεδίου, αλλά στη βάση ενός κοινού κεντρικού σχεδίου των ισότιμων παραγωγών. Είχαν δηλαδή, υπόψη τους, την κοινωνία στην οποία φτάσαμε στην πλήρη κοινωνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής και δε σταματήσαμε στη μερική κοινωνικοποίηση, δηλαδή στην κρατική ιδιοκτησία των βασικών μεγάλων μέσων παραγωγής και τη συνεταιριστικοποίηση της μικρής αγροτικής και αστικής παραγωγής.
Η οικονομική βάση του σοσιαλισμού, δεν είναι λοιπόν η κρατική, αλλά η κοινή ιδιοκτησία.
Ο Μαρξ γράφει ότι, στην πρώτη φάση της κομμουνιστικής κοινωνίας έχουμε «κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής». Σ’ αυτή λοιπόν, «τη συντροφική κοινωνία, τη θεμελιωμένη στην κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής, οι παραγωγοί δεν ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους. Το ίδιο και η εργασία που έχει ξοδευτεί για την παραγωγή προϊόντων δεν παρουσιάζεται εδώ σαν αξία αυτών των προϊόντων, σαν μία εμπράγματη ιδιότητα που έχουν, γιατί τώρα, σε αντίθεση με την κεφαλαιοκρατική κοινωνία, οι ατομικές εργασίες υπάρχουν άμεσα και όχι πια έμμεσα σαν συστατικά στοιχεία της συνολικής εργασίας».1 Οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και ο νόμος της αξίας έχουν, δηλαδή, καταργηθεί, αλλά για να καταργηθούν πρέπει πρώτα να έχει εξαλειφθεί τελείως η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και τη θέση της να έχει πάρει η κοινή ιδιοκτησία, η «κοινοκτημοσύνη των μέσων παραγωγής».
Όταν η ηγεσία του ΚΚΣΕ διακήρυξε στα μέσα της δεκαετίας του 1930 την οριστική νίκη του σοσιαλισμού, δεν είχαμε φτάσει σε αυτήν τη φάση της κοινωνικής εξέλιξης. Ήταν μια διακήρυξη που δεν πατούσε στην αντικειμενική πραγματικότητα και βρισκόταν σε πλήρη διάσταση με την περί πρώτης φάσης της κομμουνιστικής κοινωνίας αντίληψη του επιστημονικού σοσιαλισμού. Οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις δεν είχαν και δεν μπορούσαν να είχαν πάψει να υπάρχουν, εφόσον δεν είχαν ακόμα εξαλειφθεί και οι άλλες αστικές σχέσεις παραγωγής, ανάμεσά τους η βασικότερη, η ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Εκείνο που είχε ήδη πραγματοποιηθεί ήταν η – κατά Ενγκελς – «πρώτη ριζική επίθεση κατά της ατομικής ιδιοκτησίας», η κρατικοποίηση των βασικών μέσων παραγωγής.
Στη φάση της κοινωνικής εξέλιξης που βρισκόταν η Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του ’30, ήταν αδύνατο να υπάρξει κατάργηση των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων και του νόμου της αξίας. Κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό πουθενά, πριν η μεταβατική περίοδος οδηγηθεί στο τέρμα της και πριν φτάσουμε πραγματικά και όχι ψευδεπίγραφα στο σοσιαλισμό.
Παρά τη διακήρυξη περί νίκης του σοσιαλισμού, οι εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και ο νόμος της αξίας συνεχίζουν να υπάρχουν. Υπήρχαν όμως άνθρωποι που διαβάζοντας τους κλασικούς μάθαιναν ότι στο σοσιαλισμό δεν υπάρχουν εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και δε δρα ο νόμος της αξίας. Αυτοί οι άνθρωποι, αντί να αναρωτηθούν μήπως ήταν λάθος η διακήρυξη περί νίκης του σοσιαλισμού, ζητούσαν κατάργηση των εμπορευματικών σχέσεων και του νόμου της αξίας.
Ο Στάλιν θα τους απαντήσει ότι «κάνουν σοβαρό λάθος» και θα θεωρήσει καλό το γεγονός της δράσης του «νόμου της αξίας στο σοσιαλιστικό μας καθεστώς». Η δράση του νόμου της αξίας, ήταν τότε φανερή και βέβαια δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς στη μεταβατική περίοδο. Εκείνο που έμεινε όμως, ήταν ότι στο σοσιαλισμό υπάρχουν εμπορευματοχρηματικές σχέσεις και δρα ο νόμος της αξίας.
Ας παρακολουθήσουμε όμως τον προβληματισμό του Στάλιν, που οι Θέσεις της ΚΕ τον διαστρεβλώνουν και τον παρουσιάζουν ως τον ηγέτη που «αναγνώριζε ότι ο νόμος της αξίας δεν εναρμονιζόταν με τους θεμελιακούς νόμους λειτουργίας της σοσιαλιστικής παραγωγής» (θ. 17). Τι απαντάει ο Στάλιν στους συντρόφους του;
«Μερικοί σύντροφοι υποστηρίζουν ότι το κόμμα δεν έκανε σωστά που διατήρησε την εμπορευματική παραγωγή ύστερα από την κατάληψη της εξουσίας και την εθνικοποίηση των μέσων παραγωγής […] Για το ζήτημα αυτό αναφέρονται στον Ένγκελς που λέει: "Μόλις η κοινωνία πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής, θα καταργηθεί η εμπορευματική παραγωγή και μαζί μ’ αυτήν και η κυριαρχία των προϊόντων πάνω στους παραγωγούς". Οι σύντροφοι αυτοί κάνουν σοβαρό λάθος. Ας αναλύσουμε τη διατύπωση του Ένγκελς. Δεν μπορούμε τη διατύπωση αυτή να τη θεωρήσουμε εντελώς καθαρή και ακριβόλογη, γιατί δε μας ξεκαθαρίζει, αν πρόκειται να πάρει στα χέρια της η κοινωνία όλα τα μέσα παραγωγής είτε μονάχα ένα μέρος των μέσων παραγωγής. Αυτό σημαίνει ότι τη διατύπωση του Ενγκελς μπορεί κανείς να την καταλάβει και με τους δύο τρόπους».2 Αυτό σημαίνει ότι ο Στάλιν δεν κατάλαβε τη μαρξιστική έννοια της πλήρους κοινωνικοποίησης των μέσων παραγωγής και γι’ αυτό αναγκάζεται να καταφύγει σε κατηγορίες κατά του Ένγκελς, για «μη καθαρή και ακριβόλογη διατύπωση».
Αλλού ο Στάλιν γράφει:
«Μερικές φορές ρωτούν: υπάρχει, άραγε, και ενεργεί στη χώρα μας, στο σοσιαλιστικό μας καθεστώς, ο νόμος της αξίας;
Ναι, υπάρχει και ενεργεί. […] Είναι άραγε καλό αυτό; Δεν είναι και κακό. Στις τωρινές συνθήκες μας αυτό πραγματικά δεν είναι κακό, γιατί διαπαιδαγωγεί τους οικονομολόγους μας στο πνεύμα της ορθολογιστικής διεύθυνσης της παραγωγής και τους διδάσκει».3
Έτσι βλέπουμε ότι «η θεωρητική αποδοχή του νόμου της αξίας ως νόμου του σοσιαλισμού» δεν έγινε, όπως λαθεμένα ισχυρίζονται οι θέσεις (θ. 18), από τον Χρουστσόφ και το 20ό Συνέδριο, αλλά νωρίτερα από τον Ι. Β. Στάλιν.
————————
1. Κ. Μαρξ: «Κριτική του προγράμματος της Γκότα» εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», σελ. 12.
2. Ι. Β. Στάλιν: «Οικονομικά προβλήματα του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ».
3. Ι. Β. Στάλιν: ο.π. σελ. 44-45.
μεταπτυχιακός φοιτητής, Πάτρα
