Το μέλλον του πλανήτη μας εξαρτάται από την επιτυχή μετάβαση από τα ορυκτά καύσιμα στην καθαρή ενέργεια. Βρισκόμαστε σε έναν αγώνα ενάντια στο χρόνο. Οι κλιματολόγοι εκτιμούν ότι υπάρχει πιθανότητα 50% οι παγκόσμιες θερμοκρασίες να ξεπεράσουν τα προβιομηχανικά επίπεδα κατά 1,5 βαθμούς Κελσίου τα επόμενα πέντε χρόνια. Πρόσφατα, μια σειρά από σημαντικές εξελίξεις στην παραγωγή ενέργειας μέσω πυρηνικής σύντηξης απέδειξαν τη βιωσιμότητα αυτής της τεχνολογίας ως μιας απεριόριστης πηγής ενέργειας μηδενικών εκπομπών άνθρακα, με την αξιοποίηση του ίδιου μηχανισμού που τροφοδοτεί και τον Ήλιο μας. Και όμως, σκανδαλωδώς, για 50 χρόνια οι επενδύσεις σε αυτήν την τεχνολογία έχουν παραμείνει πολύ μικρές. Γιατί; Γιατί έχει θεωρηθεί ασύμφορη.
Η πυρηνική σύντηξη είναι η διαδικασία που τροφοδοτεί ολόκληρο το Σύμπαν. Σε ακραίες θερμοκρασίες, οι πυρήνες του υδρογόνου φτάνουν τις ταχύτητες που είναι απαραίτητες για να ξεπεράσουν την αμοιβαία απώθησή τους και είναι ικανοί να συντηχθούν. Όταν το κάνουν, σχηματίζουν βαρύτερους πυρήνες ηλίου, ενώ απελευθερώνουν τεράστιες ποσότητες ενέργειας, οι οποίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή ηλεκτρισμού.
Σε αντίθεση με την πυρηνική σχάση (το μηχανισμό που εμπλέκεται στους συμβατικούς σταθμούς πυρηνικής ενέργειας), δεν παράγει ραδιενεργά απόβλητα μεγάλης διάρκειας ζωής. Και σε αντίθεση με την καύση ορυκτών καυσίμων, δεν εκπέμπει άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Εν τω μεταξύ, το βασικό συστατικό που απαιτείται για την τροφοδοσία της σύντηξης βρίσκεται παντού γύρω μας: τα ισότοπα υδρογόνου που χρειάζονται βρίσκονται στο καθημερινό σας ποτήρι νερό. Υπολογίζεται ότι ένα μικρό φλιτζάνι «βαρύ νερό» (το πλούσιο σε δευτέριο καύσιμο που απαιτείται για τους αντιδραστήρες σύντηξης) θα μπορούσε να τροφοδοτήσει ένα μέσο νοικοκυριό με την αναγκαία ενέργεια για περισσότερα από 800 χρόνια. Εάν αποδειχτούμε ικανοί να εκμεταλλευτούμε πλήρως τις δυνατότητες της πυρηνικής σύντηξης, ο κόσμος θα είχε πρόσβαση σε μια φθηνή, απεριόριστη, καθαρή πηγή ενέργειας.
Για δεκαετίες, οι επιστήμονες προσπαθούν να παράξουν ενέργεια μέσω σύντηξης στη Γη. Μια σημαντική πρόκληση ήταν να επιτευχθεί η δημιουργία ενός αντιδραστήρα ικανού να έχει θετικό ενεργειακό ισοζύγιο – δηλαδή να παράγει περισσότερη ενέργεια από αυτή που απαιτείται για να λειτουργήσει. Όμως τα τελευταία χρόνια σημειώθηκαν μια σειρά από σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Το 2021, το Εθνικό Κέντρο Ανάφλεξης (National Ignition Facility – NIF) της κυβέρνησης των ΗΠΑ στην Καλιφόρνια, έφτασε πολύ κοντά στο θετικό ισοζύγιο χρησιμοποιώντας μια εγκατάσταση που περιλάμβανε 192 λέιζερ εστιασμένα σε ένα μικροσκοπικό σφαιρίδιο καυσίμου.
Ο Κοινός Ευρωπαϊκός Τόρος (Joint European Torus – JET) στην Οξφόρδη χρησιμοποιεί μια διαφορετική μέθοδο για να επιτύχει μια ελεγχόμενη αντίδραση σύντηξης. Αντί να εστιάζει τεράστιες ποσότητες ενέργειας σε μια μικροσκοπική περιοχή χρησιμοποιώντας λέιζερ, περιορίζει το θερμό πλάσμα υδρογόνου σε μια μαγνητική παγίδα σε σχήμα ντόνατ (τόρου). Τον Μάιο του 2022, μπόρεσε να διατηρήσει μια αντίδραση σύντηξης για πέντε δευτερόλεπτα, η οποία παρήγαγε την ποσότητα ενέργειας ρεκόρ των 59 MJ – αρκετή ενέργεια για να λειτουργήσει περίπου 60 βραστήρες νερού μέχρι το νερό να βράσει.
Τελικά, τον Δεκέμβριο του 2022, οι επιστήμονες του NIF πέτυχαν θετικό ενεργειακό ισοζύγιο – είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που αυτό επιτεύχθηκε σε μια ελεγχόμενη αντίδραση σύντηξης. Η αντίδραση σύντηξης παρήγαγε περίπου 3,15 MJ ενέργειας, που είναι περίπου το 150% των 2,05 MJ της ενέργειας που δαπανήθηκε από τα λέιζερ. Ο αγώνας όμως δεν έχει τελειώσει. Ο Διεθνής Θερμοπυρηνικός Πειραματικός Αντιδραστήρας (International Thermonuclear Experimental Reactor – ITER), ο οποίος θα είναι ο μεγαλύτερος αντιδραστήρας σχήματος ντόνατ που κατασκευάστηκε ποτέ, αναμένεται να ξεκινήσει τις εργασίες του το 2025.
Ξαφνικά, οι πρόοδοι έρχονται η μία μετά την άλλη. Για δεκαετίες, η τεχνολογία σύντηξης είχε απορριφθεί ως υλικό επιστημονικής φαντασίας. Τώρα, με τα λόγια των Financial Times, το ερώτημα είναι «πότε, και όχι εάν» η ενέργεια από σύντηξη θα είναι εμπορικά βιώσιμη. Αλλά στον αγώνα κατά της κλιματικής αλλαγής, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα του «πότε», έχει μια κάποια σημασία. Ενώ αυτή η τελευταία εξέλιξη έχει περιγραφεί ως ορόσημο, οι επιστήμονες εκτιμούν ότι για να είναι εμπορικά βιώσιμοι, οι αντιδραστήρες σύντηξης πρέπει να μπορούν να παράγουν μεταξύ 30 και 100 φορές την ενέργεια που καταναλώνουν.
Είμαστε ακόμα δεκαετίες μακριά;
Οι πρόσφατες πρόοδοι απέδειξαν ότι η σύντηξη λειτουργεί. Εάν δεν διαθέτουμε ήδη αυτήν τη θαυμάσια τεχνολογία, είναι επειδή εγκληματικά και συστηματικά στερούταν χρηματοδότηση για δεκαετίες.
Το 1976, στον απόηχο του «πετρελαϊκού σοκ», η Υπηρεσία Ενεργειακής Έρευνας και Ανάπτυξης των ΗΠΑ πραγματοποίησε μια αναλυτική αξιολόγηση των προοπτικών για την ανάπτυξη εμπορικά βιώσιμων αντιδραστήρων σύντηξης, με βάση ορισμένες υποθέσεις σχετικά με τη χρηματοδότηση της έρευνας. Βάσει της μέγιστης προσπάθειας (μέγιστης χρηματοδότησης και επιστημονικής επένδυσης), οι προβλέψεις έδειχναν ότι η εμπορική βιωσιμότητα θα επιτυγχανόταν το 1990. Με βάση την πιο μετριοπαθή προσπάθεια, το σημείο καμπής θα ήταν το 2005. Και με βάση τη διατήρηση των επιπέδων των δαπανών ως είχαν (περίπου 1 δισεκατομμύριο δολάρια, προσαρμοσμένα με τον πληθωρισμό), θεωρήθηκε ότι η σύντηξη ίσως και να μην επιτευχθεί ποτέ.
Και όμως, επενδύθηκαν μόνο τα μισά από αυτά τα ετήσια ποσά. Η κρατική χρηματοδότηση των ΗΠΑ προς την έρευνα τεχνολογίας σύντηξης ανερχόταν το διάστημα 2011-2021, σε κατά μέσο όρο μόλις 465 εκατομμύρια δολάρια ανά έτος. Ακόμη και αυτό το ασήμαντο ποσό δίνεται βασικά χάρη στα άλλα καθήκοντα που έχουν το Εθνικό Κέντρο Ανάφλεξης και άλλα τέτοια ερευνητικά κέντρα, όπως η τροφοδοσία του τεράστιου αποθέματος πυρηνικών όπλων της αμερικανικής κυβέρνησης. Ξεκάθαρα λοιπόν, οι πρόσφατες πρόοδοι επιτεύχθηκαν παρά τη μηδαμινή χρηματοδότηση.
Γιατί, τότε, η έρευνα «λιμοκτονεί»; Στον καπιταλισμό, οι επενδύσεις στην έρευνα δεν γίνονται με βάση τις ανάγκες, αλλά με βάση το αν τα αφεντικά μπορούν να εισπράξουν κέρδος. Οι καπιταλιστές και οι κυβερνήσεις τους έχουν καθυστερήσει τη χρηματοδότηση για την έρευνα στον τομέα της ενέργειας σύντηξης, επειδή για αυτούς δεν έχει κανένα «επιχειρηματικό» νόημα. Η κατασκευή και η δοκιμή πρωτότυπων αντιδραστήρων κοστίζει δισεκατομμύρια, αλλά εάν η τεχνολογία μπορέσει να τεθεί σε λειτουργία, υπόσχεται να παράγει ενέργεια φθηνά και σε αφθονία, συμπιέζοντας τα κέρδη ολόκληρης της βιομηχανίας ενέργειας. Όπως το έθεσε τη δεκαετία του 1980 ο Σερ Γουόλτερ Μάρσαλ, πρώην πρόεδρος της Αρχής Ατομικής Ενέργειας του Ηνωμένου Βασιλείου:
«Θα έρθει μια στιγμή που θα παίρνουμε τόση ενέργεια από έναν αντιδραστήρα σύντηξης, ίση με όση βάζουμε. Και μετά θα έρθει μια στιγμή που θα παίρνουμε περισσότερη ενέργεια από όση βάζουμε. Ωστόσο, δεν θα έρθει ποτέ μια στιγμή που θα βγάλουμε τόσα λεφτά όσα θα έχουμε βάλει».
Οι καπιταλιστές αποθαρρύνονται από το να επενδύσουν εξαιτίας του τεράστιου αρχικού κόστους, το οποίο αντιπαραβάλλουν στην πιθανότητα πολύ φθηνής ενέργειας στη συνέχεια. Όπως είπε ο οικονομικός αρθρογράφος του Foreign Policy Άνταμ Τουζ, στο podcast “Ones and Tooze”:
«Η εμπειρία μας, τόσο στο επίπεδο της οικονομίας όσο και στο επίπεδο της πολιτικής, με αυτό το συγκεκριμένο σύνολο τεχνολογιών – αυτών που έχουν να κάνουν με την πυρηνική ενέργεια, τη σχάση και τη σύντηξη – τα τελευταία 50 χρόνια είναι απογοητευτική. Και στο σύνολό τους, φαίνεται ότι είναι τώρα μαζικά αντιδημοφιλείς τεχνολογίες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, εξαιρετικά πολιτικοποιημένες τεχνολογίες, καθώς και απίστευτα ακριβές όσον αφορά το κόστος κεφαλαίου – όχι από την άποψη της λειτουργίας τους, αλλά από την άποψη του κεφαλαιακού κόστους για την κατασκευή τους. Και έτσι, μια ρεαλιστική ενεργειακή στρατηγική για την αντιμετώπιση της (σ.: κλιματικής) κρίσης, για την οποία πρέπει να κάνουμε τεράστια βήματα στα επόμενα 20 έως 30 χρόνια, δεν θα πρέπει να αποκλείει αυτές τις τεχνολογίες, αλλά θα πρέπει να υπολογίσει ρεαλιστικά πόση συμβολή μπορούν να έχουν. Και τόσο στην Ευρώπη όσο και στις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει ξεκάθαρα μια άποψη υπέρ της διατήρησης της υπάρχουσας ικανότητας, αλλά είναι πολύ δύσκολο να δούμε ποια είναι η άποψη για περαιτέρω επενδύσεις με σκοπό μεγαλύτερη ικανότητα, όταν τα κόστη φαίνονται να είναι εκρηκτικά ασύμφορα».
Οι καπιταλιστές έχουν άλλα σχέδια
Παρά τις επιτυχίες του περασμένου έτους, πολλοί εξακολουθούν να υποστηρίζουν ότι η ενέργεια μέσω σύντηξης είναι μη βιώσιμη, και ότι είναι προτιμότερο να επενδύσουμε σε ήδη υπάρχουσες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (αν και δεν είναι όλες τόσο «πράσινες» όσο φαίνονται). Αλλά σε γενικές γραμμές, το γεγονός είναι πάλι ότι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας δεν είναι τόσο κερδοφόρες, όσο τα ορυκτά καύσιμα.
Η ExxonMobil και η Chevron αναμένεται να έχουν αθροιστικά κέρδη σχεδόν 100 δισεκατομμύρια δολάρια το 2022. Οι ανάγκες του πλανήτη είναι το τελευταίο πράγμα στην ατζέντα τους. Οι μακροπρόθεσμες ενεργειακές προοπτικές της Exxon προβλέπουν ότι η ζήτηση για πετρέλαιο θα συνεχίσει να αυξάνεται τουλάχιστον μέχρι το τέλος του 2040, και ότι μέχρι το 2050 ο κόσμος θα καταναλώνει εκατομμύρια περισσότερα βαρέλια την ημέρα από ό,τι σήμερα. Προβλέπουν επίσης ότι η κατανάλωση φυσικού αερίου θα αυξηθεί κατά σχεδόν 50% την ίδια περίοδο. Όπως είπε ο διευθύνων σύμβουλος της Chevron, Μάικ Βερθ, τα ορυκτά καύσιμα θα εξακολουθούν να «κινούν τον κόσμο… σε 20 χρόνια από τώρα».
Οι μεγαλύτερες εταιρείες πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ευρώπης – BP, Shell, TotalEnergies και Equinor – πραγματοποίησαν κέρδη προ φόρων, πάνω από 74 δισεκατομμύρια λίρες το πρώτο εξάμηνο του 2022. Η ενεργειακή κρίση, φυσικά, κάνει τα ορυκτά καύσιμα ακόμη πιο κερδοφόρα και είναι επόμενο οι τέσσερις αυτές εταιρείες να επενδύουν πολύ περισσότερο σε ορυκτά καύσιμα, παρά σε ανανεώσιμη και χαμηλών εκπομπών άνθρακα ενέργεια. Η BP, για παράδειγμα, επένδυσε 3,8 δισεκατομμύρια λίρες σε νέα έργα πετρελαίου και φυσικού αερίου το 2022, σε σύγκριση με μόλις 300 εκατομμύρια λίρες σε ανανεώσιμη και «χαμηλών εκπομπών άνθρακα» ενέργεια.
Και οι κυβερνήσεις στηρίζουν βέβαια τους καπιταλιστές. Από το 2015, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου έχει δώσει 13,6 δισεκατομμύρια λίρες στη βιομηχανία πετρελαίου και φυσικού αερίου με τη μορφή επιδοτήσεων. Αντί να κινηθεί προς την καθαρή ενέργεια, η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου πρότεινε πρόσφατα το άνοιγμα ενός ανθρακωρυχείου στην Κάμπρια, το πρώτο εδώ και 30 χρόνια.
Η καπιταλιστική τάξη παίζει κυριολεκτικά με το μέλλον μας. Η τεχνολογία και τα άλλα απαραίτητα μέσα για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι ακριβώς εκεί, στα ακροδάκτυλά τους. Ωστόσο, το μόνο που έχουν στο μυαλό τους είναι τα δικά τους περιθώρια κέρδους. Υπάρχουν τα χρήματα για να επενδύσουμε στην ενέργεια μέσω σύντηξης και, αρκετά σύντομα, να την κάνουμε βιώσιμη εναλλακτική λύση για τις ενεργειακές μας ανάγκες. Υπάρχουν τα χρήματα για την ταχεία κατάργηση των ορυκτών καυσίμων και την αντικατάστασή τους από ήδη βιώσιμες μορφές ανανεώσιμης και καθαρής ενέργειας. Αλλά αυτά τα χρήματα βρίσκονται στις τσέπες εταιρειών όπως η ExxonMobil και η Chevron.
Εάν αυτές οι εταιρείες απαλλοτριωθούν και τεθούν κάτω από τον δημοκρατικό έλεγχο της εργατικής τάξης, θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε τους τεράστιους πόρους τους για να ολοκληρώσουμε την πράσινη μετάβαση σε ένα χρονικό διάστημα που μας υπαγορεύει η ανάγκη να αποτραπεί η κατάρρευση του οικοσυστήματός μας. Αυτή είναι η μόνη επιλογή εάν θέλουμε να μετασχηματίσουμε το ενεργειακό σύστημα ώστε να λειτουργεί για τις ανάγκες του πλανήτη.
Λότα Ανγκαντίρ
Μετάφραση από την ιστοσελίδα marxist.com: Μάριος Καλομενόπουλος
