Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές, Σαιν Σιμόν, Φουριέ και Όουεν, σημάδεψαν με το στοχασμό τους το πρώτο μισό του 19ου αιώνα και εξακολουθούν να συζητούνται ως τις μέρες μας. Άνοιξαν νέους ορίζοντες στην προοδευτική σκέψη, διατύπωσαν τις πρώτες σοσιαλιστικές θεωρίες, πρόβαλαν το αίτημα της κατάργησης της εκμετάλλευσης του ανθρώπου από άνθρωπο και προετοίμασαν το έργο του Μαρξ.
Στα δυο δοκίμια της παρούσας συλλογής ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ, ο «πατέρας του ρωσικού μαρξισμού», συζητά με ευρυμάθεια, μεθοδικότητα και οξύνοια τους μεγάλους ουτοπικούς. Παρουσιάζει την εξέλιξη του ουτοπικού σοσιαλισμού στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στην κοιτίδα του, τη Γαλλία, εντοπίζοντας τα επιτεύγματα και τις αντιφάσεις του.
Η συλλογή συμπληρώνεται από μια Εισαγωγή του Χρήστου Κεφαλή, στην οποία αναδεικνύεται η συμβολή του Πλεχάνοφ ως διακεκριμένου ιστορικού και κριτικού των ιδεών.
Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αργοναύτης. Πληροφορίες: Εκδόσεις Αργοναύτης, Γ. Τσαλαβούτα 1, info@argonautisbooks.com, τηλ. 2102233633.
Η ζωή και το έργο του Πλεχάνοφ
Ο Γκεόργκι Πλεχάνοφ υπήρξε ένας από τους επιφανέστερους μαρξιστές της εποχής της Β΄ Διεθνούς. Άφησε ένα πλούσιο έργο σε όλους τους τομείς του μαρξισμού, φωτίζοντας από τη σκοπιά του τα προβλήματα του εργατικού κινήματος στη Ρωσία αλλά και τις ιδεολογικές διαμάχες στο εσωτερικό του ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος. Τα δυο δοκίμιά του για τον ουτοπικό σοσιαλισμό1 που περιλαμβάνει η παρούσα έκδοση αποτελούν μέρος της συμβολής του, καθρεφτίζοντας τις πιο δυνατές πλευρές της σκέψης του: ευρυμάθεια, οξυδέρκεια, αναλυτικό πνεύμα, ιστορική αίσθηση και ικανότητα αναγωγής των φαινομένων στα πραγματικά κοινωνικά τους αίτια.
Γεννημένος το 1856 σε μια αριστοκρατική οικογένεια, ο Πλεχάνοφ εντάχτηκε από νωρίς στο ρωσικό δημοκρατικό κίνημα, κυριαρχούμενο τότε από τους λαϊκιστές, νεαρούς επαναστάτες διανοούμενους που προσπαθούσαν επίμονα να αφυπνίσουν τις ναρκωμένες αγροτικές μάζες με ηρωικές συνωμοτικές ενέργειες ενάντια στον τσαρισμό. Σύντομα, ωστόσο, αντιλήφθηκε την ακαταλληλότητα των ιδεών και των μεθόδων τους, με την έμφασή τους στην ατομική τρομοκρατία, την άρνηση του πολιτικού αγώνα, κ.ά., και στράφηκε στο μαρξισμό. Μετά τη φυγή του από τη Ρωσία το 1880 εγκαταστάθηκε στην Ελβετία. Εκεί ήρθε σε επαφή με τους κύκλους της μαρξιστικής διανόησης και, μαζί με άλλους Ρώσους σοσιαλδημοκράτες, ίδρυσε την πρώτη ρωσική μαρξιστική οργάνωση, την ομάδα Απελευθέρωση της Εργασίας.
Εκείνη την περίοδο οι μαρξιστές αποτελούσαν μια ισχνή μειοψηφία μεταξύ των Ρώσων διανοουμένων. Αυτό έκανε τον Πλεχάνοφ, σε μια βόλτα με βάρκα στη λίμνη της Γενεύης με τους λιγοστούς συντρόφους του, να παρατηρήσει σκωπτικά ότι αν για κάποιο λόγο βυθιζόταν η βάρκα, αυτό θα ήταν «το τέλος του ρωσικού μαρξισμού»2.
Χωρίς να απογοητευτεί, ο Πλεχάνοφ ξεκίνησε να δίνει διαλέξεις και έγραψε τα πρώτα σημαντικά έργα του –Ο Σοσιαλισμός και ο Πολιτικός Αγώνας (1883) και Οι Διαφορές μας (1885)– στα οποία ξεκαθάρισε τους λογαριασμούς με τη λαϊκιστική ιδεολογία. Απέναντι στα ουτοπικά όνειρα των εκπροσώπων της να παρακάμψει η Ρωσία τον καπιταλισμό περνώντας άμεσα σε μια μορφή κομμουνισμού βασισμένου στην αγροτική κοινότητα, ο Πλεχάνοφ τεκμηρίωσε την ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία και τη δυνατότητα ενός σοσιαλιστικού εργατικού κινήματος στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Στα έργα αυτά έδειξε ότι ο μαρξιστικός σοσιαλισμός και όχι η ναρόντνικη ιδεολογία ήταν ο κληρονόμος της ρωσικής επαναστατικής δημοκρατίας των προηγούμενων δεκαετιών, με τους λαμπρούς στοχαστές της, Τσερνισέφσκι, Μπελίνσκι, Χέρτσεν, κ.ά. Ταυτόχρονα ο Πλεχάνοφ, ασκώντας πολεμική στους οικονομιστές, την τάση του ρωσικού εργατικού κινήματος στη δεκαετία του 1880 που έδινε έμφαση στο συνδικαλιστικό κίνημα, τεκμηρίωσε το ρόλο της εργατικής τάξης ως πρωτοπορίας ενός πολιτικού αγώνα ενάντια στον τσαρισμό. Όπως εκτίμησε αργότερα ο Λένιν, στις εργασίες του αυτές ο Πλεχάνοφ εφάρμοσε δημιουργικά το μαρξισμό στις ρωσικές συνθήκες, μορφώνοντας μια ολόκληρη γενιά νέων σοσιαλιστών. Αποκλήθηκε έτσι δικαιολογημένα από τους συγχρόνους του «ο πατέρας του ρωσικού μαρξισμού».
Στην ίδια περίοδο, ο Πλεχάνοφ ξεκίνησε μια θετική, σοβαρή μελέτη του ιστορικού υλισμού και εφαρμογή του στα ζητήματα της πάλης των ιδεών, η οποία έμελλε να αποφέρει σημαντικούς καρπούς. Ένα από τα πρώτα άρθρα του σε αυτό το πεδίο, «Για την 60ή επέτειο του θανάτου του Χέγκελ» (1891), απέσπασε τον θερμό έπαινο του Ένγκελς για τη βαθιά σύλληψή του της συμβολής του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου, το έργο του οποίου αποτέλεσε μια κύρια πηγή του μαρξισμού. Την ίδια χρονιά εμφανίστηκε Η Υλιστική Αντίληψη της Ιστορίας, για να ακολουθήσουν στα επόμενα χρόνια τα Αναρχισμός και Σοσιαλισμός (1895), Η Εξέλιξη της Μονιστικής Αντίληψης της Ιστορίας (1895), Δοκίμια για την Ιστορία του Υλισμού (1896), Για το Ζήτημα του Ρόλου του Ατόμου στην Ιστορία (1898), Το Προλεταριακό Κίνημα και η Αστική Τέχνη (1905), Θεμελιώδη Προβλήματα του Μαρξισμού (1908), Τέχνη και Κοινωνική Ζωή (1913) και αρκετά άλλα.
Από τη δεκαετία του 1890 έγινε αισθητή στην ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία η άνοδος του ρεφορμισμού, με κυριότερο εκπρόσωπο τον Μπερνστάιν, που επιχειρούσε όχι μόνο να εξοβελίσει την επανάσταση από το έργο των κλασικών, του Μαρξ και του Ένγκελς, αλλά και να αποδιαρθρώσει συνολικά τον μαρξισμό προσαρμόζοντάς τον στα ιδεαλιστικά αστικά ρεύματα (νεοκαντιανισμός, κ.ά.). Στις πολεμικές του ο Πλεχάνοφ υπεράσπισε επιδέξια, σε μια σειρά άρθρα και μπροσούρες του, τις βάσεις του μαρξισμού, τον υλισμό και τη διαλεκτική. Όταν η ιδεαλιστική αναθεώρηση του μαρξισμού εξαπλώθηκε, μετά την ήττα της επανάστασης του 1905, και στη ρωσική σοσιαλδημοκρατία, με την εμφάνιση του μαχισμού (εμπειριοκριτικισμού) και της θεοπλασίας, ο Πλεχάνοφ άσκησε, μαζί με τον Λένιν, δριμεία κριτική σε αυτά τα ρεύματα, που προφασίζονταν μια επιστημονική, δήθεν, ανανέωση του μαρξισμού. Σημαντικά κείμενά του ήταν «Ο Μπερνστάιν και ο υλισμός» (1898), «Υλισμός ή καντιανισμός;» (1898), Μια Κριτική των Κριτικών μας (1899), Για τις Λεγόμενες Θρησκευτικές Αναζητήσεις στη Ρωσία (1909), Μαχόμενος Υλισμός (1908-10, συλλογή δοκιμίων ενάντια στον Α. Μπογκντάνοφ, κύριο εκπρόσωπο του ρωσικού μαχισμού), κ.ά.
Μετά το 1910 ο Πλεχάνοφ συνέγραψε μερικά ιδιαίτερα αξιόλογα δοκίμια για την ιστορία της κοινωνικής και φιλοσοφικής σκέψης στο 19ο αιώνα. Δυο από αυτά ήταν τα δοκίμια για τον ουτοπικό σοσιαλισμό, που περιλαμβάνονται στην παρούσα συλλογή. Παράλληλα παρουσίασε σημαντικές μελέτες για τους μεγάλους Ρώσους επαναστάτες δημοκράτες: Οι Λογοτεχνικές Απόψεις του Μπελίνσκι (1897), Ο Μπελίνσκι και η Ορθολογική Πραγματικότητα (1897), Η Αισθητική Θεωρία του Ν. Γκ. Τσερνισέφσκι (1897), Ν. Γκ. Τσερνισέφσκι (1909), Για τον Μπελίνσκι (1910), Ντομπρολιούμποφ και Οστρόφσκι (1911), Ο Χέρτσεν και η Δουλοπαροικία (1911), κ.ά.
Μετά τη διάσπαση του ΡΣΔΕΚ, του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος, στο 2ο Συνέδριο του 1903, ο Πλεχάνοφ ανήκε στους Μενσεβίκους, τη δεξιά πτέρυγα της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας, γεγονός που τον απομάκρυνε από τον Λένιν, με τον οποίο είχε συνεργαστεί στενά πριν στην εφημερίδα Ίσκρα. Στις εκτιμήσεις του για την πρώτη ρωσική επανάσταση του 1905 υπέπεσε σε δεξιά λάθη για τα οποία τον επέκρινε ο Λένιν. Αργότερα, από το 1907, στράφηκε εκ νέου προς τα αριστερά και, με την ομάδα του των κομματικών Μενσεβίκων, συνεργάστηκε στενά με τους Μπολσεβίκους ως τα 1912-13.
Με το ξέσπασμα του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου το 1914 ο Πλεχάνοφ πήρε μια σοσιαλσοβινιστική θέση. Όπως και η πλειοψηφία των σοσιαλιστών ηγετών της εποχής, υποστήριξε το συνασπισμό με την αστική τάξη στον ληστρικό πόλεμο για το μοίρασμα των αποικιών και των σφαιρών επιρροής, παρουσιάζοντάς τον σαν υπεράσπιση της πατρίδας. Αργότερα, συνεχίζοντας αυτή τη γραμμή ως το θάνατό του στα 1918, αντιτάχτηκε στην Οκτωβριανή Επανάσταση.
Όλα αυτά δεν εμπόδισαν τον Λένιν να συνιστά θερμά στους νέους κομμουνιστές τη μελέτη των έργων του Πλεχάνοφ: «Δεν μπορεί κανείς να γίνει συνειδητός, πραγματικός κομμουνιστής», έγραφε ο Λένιν σχετικά το 1920, «χωρίς να μελετάει… όλα όσα έχει γράψει ο Πλεχάνοφ σχετικά με τη φιλοσοφία, γιατί αυτό είναι το καλύτερο που υπάρχει σε όλη την παγκόσμια φιλολογία του μαρξισμού»3.
Σε ένα άρθρο του στα 1922 ο Τρότσκι εξήρε επίσης την επιβλητική συνεισφορά του:
«Λυπάται κανείς στη σκέψη ότι ολόκληρη η νέα γενιά του προλεταριάτου σήμερα που εντάχθηκε στο κίνημα από το 1914 γνωρίζει τον Πλεχάνοφ… μόνο ως τον Πλεχάνοφ της εποχής της “πατριωτικής” παρακμής. Ήταν ένας πραγματικά μεγάλος άνθρωπος. Και στην ιστορία της ρωσικής κοινωνικής σκέψης μπήκε ως μεγάλη προσωπικότητα… Ο Πλεχάνοφ “εθνικοποίησε” τη μαρξιστική θεωρία και έτσι αποεθνικοποίησε τη ρωσική επαναστατική σκέψη. Μέσω του Πλεχάνοφ άρχισε να μιλά για πρώτη φορά στη γλώσσα της πραγματικής επιστήμης· δημιούργησε τον ιδεολογικό δεσμό της με το παγκόσμιο κίνημα της εργατικής τάξης· άνοιξε πραγματικές δυνατότητες και προοπτικές για τη ρωσική επανάσταση να βρει μια βάση γι’ αυτήν στους αντικειμενικούς νόμους της οικονομικής ανάπτυξης»4.
Χρήστος Κεφαλής
- Τα δοκίμια προέκυψαν περιπετειωδώς όταν οι Εκδόσεις Μιρ ζήτησαν από τον Πλεχάνοφ, τον Ιούνιο του 1911, να γράψει ένα δοκίμιο για τις ουτοπικές θεωρίες στη Γαλλία και τον χεγκελιανισμό στη Γερμανία. Το δοκίμιο προοριζόταν για τη συλλογή Η Ιστορία της Δυτικής Φιλολογίας στο 19ο Αιώνα που σχεδίαζε το εκδοτικό. Ο Πλεχάνοφ ανταποκρίθηκε γράφοντας το δοκίμιο για το γαλλικό ουτοπικό σοσιαλισμό. Το εκδοτικό, ωστόσο, του ζήτησε να το συντομεύσει, με συνέπεια ο Πλεχάνοφ να το δημοσιεύσει τελικά αλλού. Στη συνέχεια έγραψε για τις Εκδόσεις Μιρ το άλλο δοκίμιο, «Ο ουτοπικός σοσιαλισμός στο 19ο αιώνα», καθώς και ένα δεύτερο δοκίμιο για την αποσύνθεση του χεγκελιανισμού, «Από τον ιδεαλισμό στον υλισμό». ↩︎
- Παρατίθεται από τον Κ. Ριντ, στο «George Plekhanov and the Marxist Turn in Russia», Revolutionary Moments: Reading Revolutionary Texts, ed. Rachel Hammersley, Bloomsbury Academic, Λονδίνο 2015, σελ. 130. ↩︎
- Λένιν, Άπαντα, εκδ. ΣΕ, τόμ. 42, σελ. 290. ↩︎
- Λ. Τρότσκι, «A note on Plekhanov», marxists.org. ↩︎