Ντετερμινισμός και χάος

Η Θεωρία του Χάους πραγματεύεται διαδικασίες της φύσης, οι οποίες είναι φαινομενικά χαοτικές ή τυχαίες. Ο ορισμός του χάους στο λεξικό υποδηλώνει ίσως αταξία, σύγχυση, τυχαιότητα ή σύμπτωση: απρόβλεπτη κίνηση χωρίς επιδίωξη, σκοπό ή αρχή. Όμως, η μεσολάβηση καθαρής «τύχης» στις υλικές διαδικασίες μπορεί να ανοίξει την πόρτα σε αφύσικους παράγοντες, δηλαδή, μεταφυσικούς: ιδιότροπη, πνευματική ή θεϊκή παρέμβαση. Επειδή, λοιπόν, ασχολείται με «τυχαία» γεγονότα, η νέα επιστήμη του χάους έχει σημαντικές φιλοσοφικές επιπτώσεις.

Φυσικές διαδικασίες οι οποίες θεωρούνταν τυχαίες και χαοτικές, αποδεικνύονται τώρα ότι υπακούουν σε νόμους με την επιστημονική έννοια, υποδηλώνοντας μια βάση σε ντετερμινιστικές αιτίες. Επιπλέον, η ανακάλυψη αυτή έχει τόσο ευρεία, για να μην πούμε οικουμενική, εφαρμογή, που έχει δημιουργήσει μια ολόκληρη καινούργια επιστήμη -τη μελέτη του χάους. Έχει δημιουργήσει μια νέα αντίληψη και μεθοδολογία, μια επανάσταση θα έλεγαν κάποιοι, εφαρμόσιμη σε όλες τις καθιερωμένες επιστήμες. Όταν ένα κομμάτι μετάλλου μαγνητιστεί, περνά σε μια «διατεταγμένη κατάσταση», στην οποία κάθε σωματίδιό του στρέφεται προς την ίδια κατεύθυνση. Μπορεί να προσανατολιστεί προς τη μία ή την άλλη κατεύθυνση. Θεωρητικά, είναι «ελεύθερο» να προσανατολιστεί προς κάθε κατεύθυνση. Στην πράξη, κάθε μικρό κομμάτι μετάλλου παίρνει την ίδια «απόφαση».

Ένας επιστήμονας του χάους επεξεργάστηκε τους βασικούς μαθηματικούς κανόνες που περιγράφουν τη φράκταλ (σ.: στα ελληνικά αποδίδεται και ως «μορφοκλασματική») γεωμετρία του φύλλου της φτέρης. Τροφοδότησε με τις πληροφορίες αυτές τον υπολογιστή του, δημιουργώντας μια γεννήτρια τυχαίων αριθμών. Καθώς εξελίσσεται το πείραμα, είναι αδύνατο να προεξοφλήσουμε πού θα παρουσιαστεί κάθε κουκκίδα. Με κάθε βεβαιότητα, όμως, δημιουργείται η εικόνα του φύλλου φτέρης. Η επιφανειακή ομοιότητα ανάμεσα στα δύο αυτά πειράματα είναι προφανής. Υποδηλώνει όμως μια βαθύτερη αντιστοιχία. Ακριβώς όπως ο υπολογιστής στήριζε τη φαινομενικά τυχαία επιλογή κουκκίδων (και για τον παρατηρητή «εκτός» υπολογιστή, ήταν τυχαία από όλες τις απόψεις) σε σαφώς καθορισμένους μαθηματικούς κανόνες, έτσι και η συμπεριφορά των φωτονίων (και κατά συνέπεια όλα τα κβαντικά γεγονότα) θα μπορούσε να υπόκειται σε υποκείμενους μαθηματικούς κανόνες, οι οποίοι βρίσκονται, ωστόσο, πέρα από την ανθρώπινη αντίληψη προς το παρόν.

Η μαρξιστική αντίληψη υποστηρίζει ότι ολόκληρο το Σύμπαν βασίζεται πάνω σε υλικές δυνάμεις και διαδικασίες. Η ανθρώπινη συνείδηση είναι σε τελική ανάλυση μόνο μια αντανάκλαση του πραγματικού κόσμου που βρίσκεται έξω απ’ αυτή, μια αντανάκλαση που βασίζεται στη φυσική αλληλεπίδραση ανάμεσα στο ανθρώπινο σώμα και τον υλικό κόσμο. Στον υλικό κόσμο δεν υπάρχει ασυνέχεια, καμιά διακοπή στη φυσική διασύνδεση γεγονότων και διαδικασιών. Δεν υπάρχει χώρος, με άλλα λόγια, για την παρέμβαση μεταφυσικών ή πνευματικών δυνάμεων. Ο Διαλεκτικός Υλισμός, είπε ο Ένγκελς, είναι η «επιστήμη της καθολικής αλληλοσύνδεσης». Επιπλέον, η αλληλοσύνδεση του φυσικού κόσμου βασίζεται στην αρχή της αιτιότητας, με την έννοια ότι οι διαδικασίες και τα γεγονότα καθορίζονται από τις συνθήκες τους και τους νόμους που διέπουν την αλληλοσύνδεσή τους:

«Το πρώτο πράγμα που μας κάνει εντύπωση, όταν εξετάζουμε την ύλη σε κίνηση, είναι η αλληλοσύνδεση των μεμονωμένων κινήσεων των ξεχωριστών σωμάτων, ο καθορισμός της καθεμιάς από τις άλλες. Δεν βλέπουμε όμως μόνο ότι κάποια κίνηση ακολουθείται από μια άλλη, αλλά και ότι μπορούμε να προκαλέσουμε μια συγκεκριμένη κίνηση, προκαλώντας τις συνθήκες στις οποίες πραγματοποιείται στη φύση, ότι μπορούμε ακόμα και να παράγουμε κινήσεις οι οποίες δεν παρατηρούνται καθόλου, τουλάχιστον με τον τρόπο αυτό, στη φύση (π.χ. βιομηχανία), και ότι μπορούμε να δίνουμε στις κινήσεις αυτές προκαθορισμένη φορά και έκταση. Με τον τρόπο αυτό, μέσα από την ανθρώπινη δραστηριότητα, εδραιώνεται η άποψη της αιτιότητας, η άποψη ότι μια κίνηση αποτελεί την αιτία μιας άλλης». (Φ. Ένγκελς, «Η Διαλεκτική της Φύσης»)

Ίσως η πολυπλοκότητα του κόσμου κρύβει τις διαδικασίες αιτίου και αποτελέσματος και κάνει δυσδιάκριτο το ένα από το άλλο, αλλά αυτό δεν διαφοροποιεί την υποκείμενη λογική. Όπως εξήγησε ο Ένγκελς, «αίτιο και αιτιατό είναι έννοιες που εφαρμόζονται αποτελεσματικά μόνο σε μεμονωμένες αλληλεπιδράσεις. Μόλις όμως τις εξετάσουμε αυτές στη γενική τους αλληλοσύνδεση με το Σύμπαν ως όλο, συναντούν η μία την άλλη, και συγχέονται όταν αντικρύζουμε εκείνη τη συνολική συμπαντική δράση και αντίδραση, στην οποία αίτια και αποτελέσματα αλλάζουν θέσεις αδιάκοπα, έτσι ώστε αυτό που είναι αποτέλεσμα εδώ και τώρα να γίνεται αίτιο εκεί και τότε, και αντιστρόφως». (Φ. Ένγκελς, «Αντι-Ντύρινγκ»)

Η θεωρία του χάους αντιπροσωπεύει αναμφίβολα μια μεγάλη πρόοδο, υπάρχουν όμως κι εδώ ορισμένες αμφισβητήσιμες διατυπώσεις. Το περίφημο «φαινόμενο της πεταλούδας», σύμφωνα με το οποίο μια πεταλούδα χτυπάει τα φτερά της στο Τόκιο και προκαλεί μια καταιγίδα την επόμενη εβδομάδα στο Σικάγο, είναι αναμφίβολα εντυπωσιακό παράδειγμα, με στόχο να προκαλέσει συζήτηση. Ωστόσο, είναι ανακριβές με τη μορφή αυτή. Ποιοτικές αλλαγές προκύπτουν μόνο ως αποτέλεσμα συσσώρευσης ποσοτικών αλλαγών. Μια μικρή τυχαία αλλαγή (το πέταγμα μιας πεταλούδας) θα μπορούσε να προκαλέσει ένα συνταρακτικό αποτέλεσμα, μόνο αν όλες οι συνθήκες για μια καταιγίδα ήταν ήδη υπαρκτές. Στην περίπτωση αυτή, η αναγκαιότητα θα εκφραζόταν μέσα από μια σύμπτωση. Μόνο στην περίπτωση αυτή, όμως.

Η διαλεκτική σχέση μεταξύ αναγκαιότητας και τυχαίου παρατηρείται στη διαδικασία της φυσικής επιλογής. Ο αριθμός των τυχαίων μεταλλάξεων μέσα στον οργανισμό είναι απείρως μεγάλος. Ωστόσο, σε συγκεκριμένο περιβάλλον, μία από τις μεταλλάξεις αυτές αποδεικνύεται χρήσιμη στον οργανισμό και διατηρείται, ενώ όλες οι άλλες χάνονται. Η αναγκαιότητα εκδηλώνεται και πάλι μέσα από το τυχαίο. Με μια έννοια, η εμφάνιση της ζωής στη Γη μπορεί να θεωρηθεί «τυχαία». Δεν προκαθορίστηκε να βρεθεί η Γη ακριβώς στη σωστή απόσταση από τον Ήλιο, με την κατάλληλη βαρύτητα και ατμόσφαιρα, για να συμβεί αυτό. Δεδομένης όμως αυτής της αλληλουχίας περιστάσεων, μέσα σε ένα χρονικό διάστημα, από έναν απέραντο αριθμό χημικών αντιδράσεων, θα εμφανιζόταν αναπόφευκτα ζωή. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τον δικό μας πλανήτη, αλλά και για τεράστιο αριθμό άλλων όπου υπάρχουν παρόμοιες συνθήκες, μολονότι όχι στο ηλιακό σύστημά μας. Ωστόσο, από τη στιγμή που εμφανίζεται η ζωή, παύει να είναι ζήτημα τύχης και αναπτύσσεται σύμφωνα με τους εγγενείς της νόμους.

Η ίδια η συνείδηση δεν προήλθε από κάποιο θεϊκό σχέδιο, αλλά, με κάποια έννοια, γεννήθηκε επίσης από το «τυχαίο» γεγονός της μετάβασης στην όρθια στάση, η οποία απελευθέρωσε τα χέρια και επέτρεψε έτσι στα πρώτα ανθρωποειδή να εξελιχθούν σε κατασκευαστές εργαλείων. Είναι πιθανό η εξελικτική αυτή μεταστροφή να υπήρξε αποτέλεσμα μιας κλιματολογικής αλλαγής στην Ανατολική Αφρική, η οποία κατέστρεψε εν μέρει το δασικό περιβάλλον των πιθηκοειδών προγόνων μας. Αυτό ήταν σύμπτωση. Όπως εξηγεί ο Ένγκελς στο βιβλίο του «Ο ρόλος της εργασίας στον εξανθρωπισμό του πιθήκου», αυτή ήταν η βάση πάνω στην οποία αναπτύχθηκε η ανθρώπινη συνείδηση. Με μια ευρύτερη έννοια, όμως, η εμφάνιση της συνείδησης -της ύλης με επίγνωση του εαυτού της- δεν μπορεί να θεωρηθεί σύμπτωση, αλλά αναγκαίο προϊόν της εξέλιξης της ύλης, η οποία προχωράει από απλούστερες σε πολυπλοκότερες μορφές και, εκεί όπου υπάρχουν οι συνθήκες, αναπόφευκτα θα αναδείξει νόημονα ζωή και ανώτερες μορφές συνείδησης, πολυσύνθετες κοινωνίες, και αυτό που ονομάζουμε πολιτισμό.

Στα «Μεταφυσικά» του, ο Αριστοτέλης αφιερώνει μεγάλο μέρος στο ζήτημα της φύσης της αναγκαιότητας και του τυχαίου. Μας δίνει ένα παράδειγμα, τις τυχαίες λέξεις που καταλήγουν σε μια φιλονικία. Σε μια κατάσταση έντασης, σε ένα γάμο με προβλήματα για παράδειγμα, ακόμη και το πιο ακίνδυνο σχόλιο μπορεί να οδηγήσει σε διαπληκτισμό. Είναι όμως σαφές ότι τα λόγια που εκστομίζονται δεν αποτελούν την πραγματική αιτία της διαμάχης. Είναι προϊόν μιας συσσώρευσης εντάσεων και πιέσεων, η οποία αργά ή γρήγορα φτάνει σε κρίσιμο σημείο. Όταν φτάσει σ’ αυτό το σημείο, το παραμικρό μπορεί να προκαλέσει έκρηξη. Βλέπουμε το ίδιο φαινόμενο στον χώρο δουλειάς. Για χρόνια, ένα φαινομενικά πειθήνιο εργατικό δυναμικό, φοβούμενο την ανεργία, είναι διατεθειμένο να δέχεται κάθε είδους μέτρα -μείωση αποδοχών, απόλυση συναδέλφων, επιδείνωση εργασιακών συνθηκών κ.λπ. Επιφανειακά, τίποτε δεν συμβαίνει. Στην πραγματικότητα, όμως, υπάρχει συστηματική αύξηση της δυσαρέσκειας η οποία, σε κάποιο σημείο, πρέπει να εκδηλωθεί. Κάποια μέρα, οι εργάτες αποφασίζουν ότι «φτάνει πια». Στο σημείο ακριβώς εκείνο, ακόμη και το πιο ασήμαντο επεισόδιο μπορεί να προκαλέσει μια απεργία. Ολόκληρη η κατάσταση μετατρέπεται στο αντίθετό της.

Υπάρχει μια χονδρική αναλογία ανάμεσα στην ταξική πάλη και στη σύγκρουση κρατών. Τον Αύγουστο του 1914 δολοφονήθηκε στο Σαράγεβο ο διάδοχος του θρόνου της Αυστροουγγαρίας. Αυτό προβάλλεται ως αιτία του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για ιστορικό ατύχημα, που θα μπορούσε και να μην είχε συμβεί. Πριν από το 1914, υπήρξαν αρκετά άλλα περιστατικά (Μαρόκο, Αγκαντίρ), τα οποία θα μπορούσαν επίσης να καταλήξουν σε πόλεμο. Η πραγματική αιτία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν η συσσώρευση αφόρητων αντιθέσεων ανάμεσα στις κύριες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις -Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Αυστροουγγαρία και Ρωσία. Η κατάσταση αυτή έφτασε σε οριακό σημείο, ώστε όλο το εκρηκτικό μείγμα μπόρεσε να αναφλέγει από μία και μόνο σπίθα στα Βαλκάνια.

Τέλος, παρατηρούμε το ίδιο φαινόμενο στον κόσμο της οικονομίας. Τη στιγμή που γράφουμε αυτές τις γραμμές, το City του Λονδίνου κλονίζεται από την κατάρρευση της τράπεζας Barings. Αυτό αποδόθηκε αμέσως στις δόλιες δραστηριότητες ενός υπαλλήλου της τράπεζας στη Σιγκαπούρη. Η κατάρρευση όμως της τράπεζας αυτής δεν είναι παρά το πιο πρόσφατο σύμπτωμα μιας πολύ βαθύτερης καταπόνησης στο παγκόσμιο χρηματιστικό σύστημα. Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας «The Independent» γράφει: «Ένα ατύχημα που περιμένει να συμβεί». Σε παγκόσμια κλίμακα, υπάρχουν σήμερα επενδύσεις 25 τρισεκατομμυρίων δολαρίων σε «παράγωγα» χρηματοπιστωτικά προϊόντα. Αυτό δείχνει ότι ο καπιταλισμός δεν στηρίζεται πια στην παραγωγή, αλλά σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό πάνω σε κερδοσκοπικές δραστηριότητες. Το γεγονός ότι ο κ. Νικ Λίσον (σ.: βασικός εγκέφαλος των κερδοσκοπικών δραστηριοτήτων της τράπεζας Barings σε χρηματιστήρια της Ασίας) έχασε μεγάλα χρηματικά ποσά στο ιαπωνικό χρηματιστήριο μπορεί να σχετίζεται με το ατύχημα του σεισμού στο Κόμπε. Οι σοβαροί οικονομικοί αναλυτές κατανοούν όμως ότι αυτό ήταν μια εκδήλωση της βαθιάς σαθρότητας του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος. Με ή χωρίς τον κ. Λίσον, οι μελλοντικές καταρρεύσεις είναι αναπόφευκτες. Οι μεγάλες πολυεθνικές και τράπεζες, που όλες τους εμπλέκονται σ’ αυτό το απερίσκεπτο τζογάρισμα, παίζουν με τη φωτιά. Πίσω απ’ αυτήν την κατάσταση καραδοκεί μια μεγάλη οικονομική κατάρρευση.

Ίσως υπάρχουν πολλά φαινόμενα των οποίων οι υποκείμενες διαδικασίες και αιτιώδεις σχέσεις δεν είναι πλήρως κατανοητές, έτσι ώστε να φαίνονται τυχαία. Συνεπώς, στην πράξη μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο στατιστικά, όπως ο τροχός της ρουλέτας από τον παίκτη. Πίσω όμως από αυτά τα «συμπτωματικά» γεγονότα υπάρχουν δυνάμεις και διαδικασίες που καθορίζουν τα τελικά αποτελέσματα. Ζούμε σε ένα Σύμπαν που διέπεται από διαλεκτικό ντετερμινισμό.