Μέρος 1ο | Μέρος 2ο | Μέρος 3ο
Ψηφιακά μονοπώλια και ιμπεριαλισμός
Στο ίδιο άρθρο του, το οποίο δημοσιεύθηκε στις 21 Ιουνίου 2021 στο Project Syndicate (“Techno-Feudalism is taking over“), ο Γιάνης Βαρουφάκης είχε επιχειρήσει να στηρίξει την άποψη ότι οι μεγάλες εταιρείες που έχουν στην κατοχή τους ψηφιακές πλατφόρμες είναι εκείνες που έχουν δημιουργήσει το νέο κοινωνικοοικονομικό σύστημα της «τεχνοφεουδαρχίας». Έγραφε εκεί μεταξύ άλλων: «Παράλληλα, η εξαγωγή υπεραξίας συνεχώς μεταφέρεται από τις αγορές σε ψηφιακές πλατφόρμες (π.χ. Facebook, Uber, Amazon, Airbnb) οι οποίες, αντί να λειτουργούν ως μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές εταιρείες, θυμίζουν ιδιωτικά φέουδα…». Και συνέχιζε: «…Στο μεταξύ, οι ψηφιακές πλατφόρμες αντικαθιστούν τις αγορές ως ο “τόπος” όπου εξάγονται υπεραξίες – τόσο από τους εργαζόμενους όσο και από τους καταναλωτές. Για πρώτη φορά στην ιστορία, σχεδόν όλοι μας παράγουμε δωρεάν το κεφάλαιο (δηλαδή τα κεφαλαιουχικά αγαθά) των κολοσσών. Τι άλλο νομίζετε ότι συμβαίνει κάθε φορά που αναρτάμε μια φωτογραφία στο Facebook ή μετακινούμαστε φέροντας κινητό το οποίο αναφέρει στην Google Maps το γεωγραφικό μας στίγμα;».
Αυτές τις ιδέες, ο Γ. Βαρουφάκης τις ανέπτυξε παραπέρα λίγες μόνο μέρες αργότερα, σε μια ομιλία του στις 2 Ιουλίου 2022, σε μια εκδήλωση με θέμα «Έχει αντικαταστήσει η #τεχνοφεουδαρχία τον καπιταλισμό;», στο Πανεπιστήμιο Queen Mary. Εκεί ο γραμματέας του ΜέΡΑ25 μίλησε για «μια νέα μορφή κεφαλαίου που αναδύεται και η οποία εδράζει στο ψηφιακό νέφος (cloud capital) δημιουργώντας μια νέα κυρίαρχη τάξη, τους “cloudalists”», χαρακτηρίζοντας τις πλατφόρμες «τεχνοφέουδα ενός ανθρώπου που κατέχει τον αλγόριθμο και στον οποίο είναι υποτελείς και οι ίδιοι οι καπιταλιστές που πουλάνε τα προϊόντα τους στο διαδίκτυο» και όρισε αυτό ως ένα νέο κοινωνικοοικονομικό σύστημα με το όνομα «τεχνοφεουδαρχία». Και συνοψίζοντας ο Γιάνης Βαρουφάκης αναφέρθηκε στο τριπλό βασικό γνώρισμα αυτού του νέου κοινωνικοοικονομικού συστήματος που το διαφοροποιεί από τον παραδοσιακό καπιταλισμό: «Το ψηφιακό νέφος ορίζει α) την καταναλωτική συμπεριφορά, β) την εργασία (τόσο τους εργαζόμενους στα γραφεία και τις αποθήκες των μεγαθήριων όσο και τους χρήστες πλατφορμών που παράγουν κεφάλαιο δωρεάν) και γ) την καπιταλιστική συμπεριφορά. Με αυτόν τον τρόπο οι cloudalists είναι η νέα άρχουσα τάξη που υπερέχει των καπιταλιστών».
Ο Γιάνης Βαρουφάκης, μιλώντας για «ιδιωτικά φέουδα», έχει όλη τη συμπάθειά μας όταν στην προσπάθειά του να περιγράψει την κοινωνικά αντιδραστική λειτουργία αυτών των εταιρειών – διεθνών κολοσσών εμφανίζεται διατεθειμένος να χρησιμοποιήσει εκφράσεις που παραπέμπουν σε ακραία συγκέντρωση δύναμης. Ωστόσο, ό,τι απεχθές και αν θυμίζουν αυτές οι εταιρείες-κολοσσοί και η ιστορική φάση του καπιταλιστικού συστήματος στην οποία αντιστοιχούν, από την άποψη της φύσης τους, παραμένουν μεγάλα καπιταλιστικά μονοπώλια και η ιστορική φάση που χαρακτηρίζουν είναι αυτή που ο μαρξισμός ονομάζει «ιμπεριαλισμός».
Καταρχάς, για την αποφυγή κάθε πιθανής σύγχυσης, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι οι εταιρίες που εκμεταλλεύονται πνευματική εργασία που σχετίζεται με την πληροφορική τεχνολογία και το ίντερνετ, λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο που λειτουργούν και οι υπόλοιπες καπιταλιστικές επιχειρήσεις οι οποίες παράγουν εμπορεύματα για την παγκόσμια αγορά, και ασφαλώς, δεν έχουν την παραμικρή σχέση με τις τοπικής εμβέλειας παραγωγικές μονάδες της φεουδαρχίας. Διαθέτουν εργάτες που μισθώνουν την εργατική τους δύναμη στους καπιταλιστές ιδιοκτήτες, οι οποίοι την εκμεταλλεύονται με τον αποδοτικότερο δυνατό τρόπο. Οι εργαζόμενοι σε αυτόν τον κλάδο, σε αντίθεση με τους δουλοπάροικους της φεουδαρχίας, είναι τυπικά ελεύθεροι να αλλάξουν αφεντικό, και τα αφεντικά, σε αντίθεση με τους φεουδάρχες-αφέντες του Μεσαίωνα είναι υποχρεωμένα από τον ανταγωνισμό που επιβάλει η μαζική παραγωγή για την καπιταλιστική αγορά, να εκσυγχρονίζουν τα μέσα παραγωγής τους αν θέλουν να επιβιώσουν ως ισχυρά καπιταλιστικά αφεντικά.
Στην προσπάθειά του να εμφανίσει τις μεγάλες εταιρείες ψηφιακών πλατφορμών και «νεφών» ως το όχημα ενός νέου οικονομικού συστήματος, ο Γ. Βαρουφάκης ισχυρίζεται όπως είδαμε ότι «αντικαθιστούν της αγορές ως τόπο που εξάγονται οι υπεραξίες». Αυτός ο ισχυρισμός όμως, δεν είναι καθόλου ακριβής. Καταρχάς, οι αγορές δεν είναι ο τόπος που εξάγονται οι υπεραξίες, αλλά ο τόπος που πραγματοποιούνται οι υπεραξίες οι οποίες έχουν εξαχθεί με την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης του εργάτη στην καπιταλιστική παραγωγή. Οι διαδικτυακές πλατφόρμες με τη σειρά τους, είναι ταυτόχρονα και τόπος που εξάγεται υπεραξία από τη δουλειά των μισθωτών εργαζόμενων των μεγάλων εταιρειών που τις κατέχουν, αλλά και μέσο-χώρος που βοηθά στην πραγματοποίηση καπιταλιστικών κερδών στην αγορά. Όλα αυτά είναι στοιχεία της λειτουργίας της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας, αλλά με κανέναν τρόπο δεν είναι ικανά να αλλάξουν την ίδια τη φύση του υφιστάμενου κοινωνικοοικονομικού συστήματος, οδηγώντας μας σε ένα νέο.
Ακόμα πιο ανακριβής είναι η πομπώδης ανακάλυψη του Γ. Βαρουφάκη ότι στις διαδικτυακές πλατφόρμες «για πρώτη φορά στην ιστορία, σχεδόν όλοι μας παράγουμε δωρεάν το κεφάλαιο των κολοσσών». Τι είναι όμως το κεφάλαιο σύμφωνα με τον μαρξισμό, στον οποίο τυπικά δηλώνει πίστη ο ιδρυτής του ΜέΡΑ25; Κεφάλαιο είναι μια αξία σε μορφή χρήματος, μηχανών, πρώτων υλών, χτιρίων, εργοστασίων, βιομηχανικών προϊόντων, μισθωμένης εργασιακής δύναμης, η οποία χρησιμοποιείται για την παραγωγή καινούριας αξίας. Αυτή η αξία, για να παραχθεί απαιτείται η εκμετάλλευση ξένης εργασίας, απλήρωτης ή αλλιώς «δωρεάν» σύμφωνα με την έκφραση του Γ. Βαρουφάκη. Επίσης, για να υπάρξει νέο κεφάλαιο διαθέσιμο να επενδυθεί για το μεγάλωμα του υπάρχοντος κεφαλαίου στις μεγάλες εταιρείες ώστε να χρησιμοποιηθεί στην παραγωγή νέας αξίας, μεσολαβεί η αγορά, στην οποία ως αγοραστές εμπορευμάτων και υπηρεσιών «όλοι μας» συμμετέχουμε, και με αυτή την έννοια, μπορούμε απλουστευτικά να πούμε όπως λέει ο Γ. Βαρουφάκης, ότι «όλοι μας παράγουμε το κεφάλαιο των μεγάλων εταιρειών». Αυτό όμως δεν συμβαίνει μόνο με τις μεγάλες εταιρείες που κατέχουν ψηφιακές πλατφόρμες-«νέφη» στις οποίες αναφέρεται ο γραμματέας του ΜέΡΑ25. Συνέβαινε και θα συμβαίνει με όλες τις καπιταλιστικές εταιρείες όσο υπάρχει καπιταλισμός.
Από τη σκοπιά του πραγματικού μαρξισμού και όχι του «μαρξισμού» των ακαδημαϊκών αυτοσχεδιασμών, οι κεντρικές διαπιστώσεις του Γ. Βαρουφάκη για την «τεχνοφεουδαρχία» και τη νέα άρχουσα τάξη που υποτίθεται ότι έχει αναδειχθεί στο προσκήνιο, είναι παντελώς ανυπόστατες. Οι μονοπωλιακές εταιρείες ψηφιακών πλατφορμών-«νεφών» με τη μεγάλη τους δύναμη, επηρεάζουν αναπόφευκτα «την καταναλωτική συμπεριφορά, την εργασία και την καπιταλιστική συμπεριφορά». Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι όλα αυτά τα «ορίζουν», και μάλιστα με τον απόλυτο τρόπο που υπονοεί ο Γ. Βαρουφάκης.
Πιο συγκεκριμένα, η καταναλωτική συμπεριφορά δεν ορίζεται, αλλά απλώς επηρεάζεται σε έναν βαθμό από αυτές, πάντοτε όμως σε τελική ανάλυση, στον βαθμό που συνδέεται με την ικανοποίηση πραγματικών αναγκών και στα όρια που επιτρέπει η καταναλωτική ικανότητα των μαζών μέσα στο γενικό πλαίσιο που αυτή καθορίζεται από το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα, την εκμετάλλευση, τη φτώχεια και την ανισότητα που εκείνο δημιουργεί. Η εργασία, επίσης δεν ορίζεται αλλά επηρεάζεται από αυτές τις εταιρείες. Αλλά η αρνητική πτυχή αυτής της επίδρασης δεν προκύπτει από αυτό καθ’ αυτό το αντικείμενο αυτών των εταιρειών (ψηφιακά «νέφη» και πλατφόρμες), αλλά από το ίδιο το γεγονός ότι λειτουργούν σε καθεστώς ατομικής, καπιταλιστικής ιδιοκτησίας, από το γεγονός δηλαδή, ότι είναι συστατικά στοιχεία του καπιταλισμού και όχι μιας κάποιας «τεχνοφεουδαρχίας».
Τέλος, η γενική «καπιταλιστική συμπεριφορά», επίσης επηρεάζεται από αυτές τις εταιρείες, με την έννοια ότι διάφορες ομάδες καπιταλιστών για να πραγματοποιήσουν τα κέρδη τους στην αγορά είναι εξαρτημένες από αυτές τις διαδικτυακές πλατφόρμες-«νέφη». Όμως αυτό δεν κάνει αυτόματα τους ιδιοκτήτες αυτών των εταιρειών-κολοσσών να «υπερέχουν» έναντι όλων των υπολοίπων καπιταλιστών και να μετατρέπονται σε μια νέα ιδιαίτερη «άρχουσα τάξη», όπως εντελώς αβάσιμα υποστηρίζει ο Γ. Βαρουφάκης. Αφήνοντας κατά μέρος το αδιαμφισβήτητο γεγονός της διαπλοκής (σε έναν μεγάλο βαθμό μέσω των χρηματιστηρίων) του κεφαλαίου αυτών των μεγάλων εταιρειών με τα κεφάλαια τραπεζών, funds και άλλων μεγάλων εταιρειών διαφόρων κλάδων, εξέλιξη η οποία νοθεύει και θολώνει τη θεωρία περί μια νέας άρχουσας «τεχνοφεουδαρχικής» τάξης, οι πανίσχυροι καπιταλιστές της ενέργειας (οι οποίο μάλιστα έχουν μόλις καρπωθεί τα αμύθητα υπερκέρδη που τους απέφεραν τα διεθνή κύματα αισχροκέρδειας σε αυτόν τον κλάδο τον τελευταίο 1,5 χρόνο), εκείνοι του κατασκευαστικού τομέα, της βιομηχανίας αυτοκινήτων, των μεταφορών και συγκοινωνιών και πολλών άλλων κλάδων, συμπεριλαμβανομένων βεβαίως και των μεγαλομετόχων τραπεζών, θα ξεκαρδίζονταν στα γέλια αν κάποιος επιχειρούσε να τους πείσει ότι δεν ανήκουν πλέον στην άρχουσα τάξη, αλλά έχουν υποταχθεί στους τεχνοφεουδάρχες που κατέχουν το Facebook και την Amazon, οι οποίοι τάχα ορίζουν τη «συμπεριφορά τους» (και άρα σε έναν μεγάλο βαθμό και τις τύχες τους).
Οι μεγάλες εταιρείες ψηφιακών πλατφορμών στις οποίες αναφέρεται ο ιδρυτής του ΜέΡΑ25 δεν κρύβουν άλυτα μυστήρια, που τάχα περιμένουν τον εμπνευσμένο ερμηνευτή τους. Αποτελούν μεγάλα, διεθνή καπιταλιστικά μονοπώλια, όπως αυτά που υπάρχουν στην παγκόσμια οικονομία από τα τέλη κιόλας του προπερασμένου αιώνα. Η ανάδειξή τους στο ιστορικό προσκήνιο αποτέλεσε πλήρη επιβεβαίωση της ανάλυσης του Μαρξ για τον καπιταλισμό, και συγκεκριμένα, της θέσης του ότι η ίδια η δυναμική του ελεύθερου ανταγωνισμού οδηγεί αναγκαστικά μέσω της συγκέντρωσης και συγκεντροποίησης του κεφαλαίου στα μονοπώλια.
Εδώ και πάρα πολλές δεκαετίες η οικονομική ζωή κυριαρχείται από διεθνή μονοπώλια. Αυτές οι γιγάντιες επιχειρήσεις λαμβάνουν και σήμερα όλες τις πραγματικές αποφάσεις στην κοινωνία. Η εισαγωγή του διαδικτύου, των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και των διαδικτυακών πλατφορμών που ελέγχονται από μεγάλες μονοπωλιακές επιχειρήσεις δεν έχει προσθέσει κάτι ουσιαστικό σε όσα ήδη ξέραμε για τα μονοπώλια. Με αυτή την έννοια, το κλασικό μαρξιστικό έργο που έγραψε ο Λένιν το 1916 με τίτλο «Ιμπεριαλισμός, το ανώτατο στάδιο του Καπιταλισμού», συνεχίζει να ερμηνεύει με πληρότητα τη γενική φύση και λειτουργία των πανίσχυρων μονοπωλιακών εταιρειών που παίζουν σήμερα τον αποφασιστικό ρόλο στην παγκόσμια οικονομική ζωή και αποτελούν τον πυρήνα του παρόντος ιμπεριαλιστικού σταδίου, του ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού.
Αντί ο Γ. Βαρουφάκης να ασχολείται με την προσπάθεια να ανακαλύψει την ύπαρξη ενός νέου κοινωνικού συστήματος «τραβώντας από τα μαλλιά» κάθε νέο στοιχείο που αναδεικνύει η εξέλιξη και παρακμή του υπάρχοντος, καπιταλιστικού συστήματος, θα όφειλε ως αριστερός ηγέτης και ως μαρξιστής να κάνει κάτι άλλο, αληθινά αναγκαίο και χρήσιμο για τους εκμεταλλευόμενους και τους καταπιεσμένους. Να αναδείξει τις τεράστιες αντικειμενικές δυνατότητες που δημιουργεί η ίδια η ύπαρξη και τεχνολογική ανάπτυξη των σύγχρονων μεγάλων μονοπωλίων, οι οποίες μπορούν να κάνουν πραγματικότητα τον σχεδιασμό ολόκληρης της παγκόσμιας οικονομίας με έναν ορθολογικό και δημοκρατικό τρόπο. Και πάνω απ’ όλα, να τονίσει το γεγονός ότι αυτές οι δυνατότητες μπορούν να γίνουν πράξη αν ο έλεγχος των μονοπωλίων αφαιρούταν από τα χέρια των καπιταλιστών ιδιοκτητών τους και έδινε τη θέση του στην κοινωνική ιδιοκτησία.
Με άλλα λόγια, ως ένας αληθινά χρήσιμος για τους εργαζόμενους ανθρώπους σύγχρονος αριστερός ηγέτης, ο Γιάνης Βαρουφάκης, αντί για τον τρόμο της φανταστικής επέλασης ενός «δυστοπικού» – σύμφωνα με τα ίδια τα λόγια του – νέου κοινωνικοοικονομικού συστήματος (τεχνοφεουδαρχία) οφείλει να τονίζει την επιτακτική αναγκαιότητα του σοσιαλισμού. Να μείνει μακριά από αντικειμενικά και επιστημονικά αστήρικτους θεωρητικούς αυτοσχεδιασμούς, και βαδίζοντας στα χνάρια της χιλιο-επιβεβαιωμένης μαρξιστικής ανάλυσης του Λένιν, να αναγνωρίσει ότι μπροστά μας σήμερα δεν έχουμε ένα νέο κοινωνικοοικονομικό σύστημα, αλλά τον ιμπεριαλισμό, δηλαδή τον καπιταλισμό που σαπίζει. Και σαν πραγματικός μαρξιστής και ειλικρινής θιασώτης της μεγάλης και αναγκαίας ρήξης που χρειάζεται σήμερα η εργαζόμενη ανθρωπότητα, να φωνάξει μαζί μας – με την απείρως μεγαλύτερη απήχηση της δικής του, πασίγνωστης φωνής – ακριβώς όπως έκανε και ο Λένιν στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ότι ο καπιταλισμός που σαπίζει μπορεί να γίνει παρελθόν μόνο με μια ρήξη που θα είναι επαναστατική και σοσιαλιστική.
[Συνεχίζεται]
Σταμάτης Καραγιαννόπουλος
