Το ζήτημα της σχέσης «ελευθερίας και αναγκαιότητας» ήταν γνωστό στον Αριστοτέλη και αντικείμενο ατέλειωτων συζητήσεων για τους Λόγιους του Μεσαίωνα. Ο Καντ τη χρησιμοποιεί ως μία από τις γνωστές του «αντινομίες», η οποία παρουσιάζεται ως ανεπίλυτη αντίφαση. Τον 17ο και τον 18ο αιώνα, το ζήτημα αυτό εμφανίστηκε και στα Μαθηματικά με τη μορφή της θεωρίας των πιθανοτήτων, σχετιζόμενης με τα τυχερά παιχνίδια.
Η διαλεκτική σχέση ελευθερίας και αναγκαιότητας επανεμφανίζεται στη θεωρία του χάους. Ο Ντέιν Φάρμερ, Αμερικανός φυσικός ο οποίος ερευνά την πολύπλοκη δυναμική, παρατηρεί:
«Σε φιλοσοφικό επίπεδο, το θεώρησα έναν λειτουργικό τρόπο προσδιορισμού της ελεύθερης βούλησης, έτσι που σου επέτρεπε να συμβιβάσεις την ελεύθερη βούληση με τον ντετερμινισμό. Το σύστημα είναι ντετερμινιστικό, αλλά δεν μπορείς να ξέρεις πώς θα συμπεριφερθεί στο μέλλον. Ταυτόχρονα, πάντα ένιωθα ότι τα σημαντικά προβλήματα εκεί στον έξω κόσμο είχαν σχέση με τη δημιουργία οργάνωσης, στη ζωή ή στη νοημοσύνη. Πώς το μελετάς, όμως; Αυτό που έκαναν οι βιολόγοι έδειχνε τόσο εφαρμοσμένο και εξειδικευμένο, οι χημικοί σίγουρα δεν το μελετούσαν, οι μαθηματικοί καθόλου, ούτε και οι φυσικοί. Ένιωθα πάντα ότι η αυθόρμητη εμφάνιση αυτοοργάνωσης έπρεπε να αποτελεί μέρος της Φυσικής. Υπήρχε ένα νόμισμα με δύο πλευρές. Υπήρχε τάξη, απ’ όπου ξεπρόβαλε το τυχαίο, και, ένα βήμα πιο πέρα, υπήρχε το τυχαίο με τη δική του υποκείμενη τάξη». (Παρατίθεται στο «Χάος», του Τζ. Γκλέικ)
Ο διαλεκτικός ντετερμινισμός δεν έχει τίποτα το κοινό με τη μηχανιστική προσέγγιση, και ακόμη λιγότερο με τη μοιρολατρία. Όπως υπάρχουν νόμοι που διέπουν την ανόργανη και οργανική ύλη, έτσι υπάρχουν κι εκείνοι που διέπουν την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας. Τα μοτίβα που παρατηρούνται σε όλη την Ιστορία δεν είναι καθόλου τυχαία. Ο Μαρξ και ο Ένγκελς εξήγησαν ότι η μετάβαση από ένα κοινωνικό σύστημα σε ένα άλλο καθορίζεται, σε τελική ανάλυση, από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Όταν ένα συγκεκριμένο κοινωνικοοικονομικό σύστημα δεν είναι πια σε θέση να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις, μπαίνει σε περίοδο κρίσης, προετοιμάζοντας το έδαφος για την επαναστατική ανατροπή του.
Αυτό δεν σημαίνει καθόλου ότι δεν αναγνωρίζουμε τον ρόλο μεμονωμένων ανθρώπων στην Ιστορία. Όπως είπαμε ήδη, οι άνθρωποι φτιάχνουν την Ιστορία τους. Ωστόσο, θα ήταν ανόητο να φανταστούμε ότι είναι «ανεξάρτητοι παράγοντες» που καθορίζουν το μέλλον τους αποκλειστικά στη βάση της θέλησής τους. Είναι υποχρεωμένοι να βασιστούν σε συνθήκες που δημιουργήθηκαν ανεξάρτητα από τη θέλησή τους -οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές, θρησκευτικές και πολιτιστικές. Με την έννοια αυτή, η ιδέα της ελεύθερης βούλησης είναι ασυναρτησία. Η στάση των Μαρξ και Ένγκελς απέναντι στον ρόλο του ατόμου στην Ιστορία φαίνεται στο ακόλουθο απόσπασμα από την «Αγία Οικογένεια»:
«Η Ιστορία δεν κάνει τίποτε, ‘‘δεν κατέχει κανένα πλούτο’’, ‘‘δεν διεξάγει καμία μάχη’’. Είναι ο άνθρωπος, ο πραγματικός, ζωντανός άνθρωπος ο οποίος κάνει όλα αυτά, αυτός που κατέχει και πολεμά. Η Ιστορία δεν είναι μια ανεξάρτητη δήθεν οντότητα που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο ως μέσο, για να πετύχει τους δικούς της στόχους -η Ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώκει τους στόχους του».
Το θέμα ότι οι άνθρωποι είναι απλώς τυφλά όργανα της μοίρας, ανίκανοι να αλλάξουν το πεπρωμένο τους, είναι εκτός συζήτησης. Ωστόσο, οι πραγματικοί άνθρωποι που ζουν στον πραγματικό κόσμο, για τους οποίους γράφουν οι Μαρξ και Ένγκελς, δεν βρίσκονται και δεν είναι δυνατό να βρεθούν υπεράνω της κοινωνίας στην οποία ζουν. Ο Χέγκελ έγραφε κάποτε ότι «τα συμφέροντα κινούν τη ζωή των λαών». Συνειδητά ή όχι, κάθε ξεχωριστός «παίκτης» της ιστορικής σκηνής αντανακλά τελικά τα συμφέροντα, τις απόψεις, τις προκαταλήψεις, την ηθική και τις φιλοδοξίες μιας συγκεκριμένης τάξης ή ομάδας μέσα στην κοινωνία. Ακόμα και με την πιο επιφανειακή ανάγνωση της Ιστορίας, αυτό είναι αυταπόδεικτο.
Παρ’ όλα αυτά, η αυταπάτη της «ελεύθερης βούλησης» είναι επίμονη. Ο Γερμανός φιλόσοφος Λάιμπνιτς παρατήρησε ότι, αν η βελόνα της πυξίδας μπορούσε να σκεφτεί, θα νόμιζε αναμφίβολα ότι δείχνει τον Βορρά με δική της επιλογή. Τον εικοστό αιώνα, ο Σίγκμουντ Φρόιντ συνέτριψε τπλήρως την αυταπάτη ότι οι άνθρωποι έχουν πλήρη έλεγχο ακόμα και των ίδιων των σκέψεών τους. Το φαινόμενο των φροϊδικών παραδρομών (στην ομιλία) αποτελεί ένα αυθεντικό παράδειγμα της διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στο τυχαίο και την αναγκαιότητα. Ο Φρόιντ δίνει πολλά παραδείγματα λαθών στην ομιλία, «ξεχασιάς», και άλλων «ατυχημάτων», τα οποία αποκαλύπτουν αναμφίβολα, σε πολλές περιπτώσεις, βαθύτερες ψυχολογικές διεργασίες. Με τα λόγια του Φρόιντ:
«Ορισμένες ψυχικές ανεπάρκειες… και ορισμένες πράξεις οι οποίες είναι ακούσιες, αποδεικνύεται ότι έχουν σαφή κίνητρα όταν υποβληθούν σε ψυχαναλυτική έρευνα, και προσδιορίζονται μέσα από τη συνειδητοποίηση των άγνωστων κινήτρων». (Σ. Φρόιντ, «Η Ψυχοπαθολογία της Καθημερινής Ζωής»)
Θεμελιώδης αρχή της προσέγγισης του Φρόιντ ήταν ότι δεν υπάρχει ανθρώπινη συμπεριφορά η οποία είναι τυχαία. Τα μικρά λάθη της καθημερινής ζωής, τα όνειρα, και τα φαινομενικά ανεξήγητα συμπτώματα των ψυχικά ασθενών δεν είναι «τυχαία». Εξ ορισμού, το ανθρώπινο μυαλό δεν έχει επίγνωση των υποσυνείδητων διαδικασιών. Όσο βαθύτερα υποσυνείδητο το κίνητρο, με το πρίσμα της Ψυχανάλυσης, τόσο πιο ευνόητο είναι ότι ο άνθρωπος αυτός δεν το αντιλαμβάνεται. Ο Φρόιντ συνέλαβε νωρίς τη γενική αρχή ότι οι υποσυνείδητες αυτές διαδικασίες εκδηλώνονται (και έτσι μπορούν να μελετηθούν) σε αυτά τα θραύσματα της συμπεριφοράς που ο συνειδητός νους απορρίπτει ως ανόητα λάθη ή ατυχήματα.
Είναι δυνατό να αποκτήσουμε ελευθερία; Αν με το «ελεύθερη» ενέργεια νοείται κάτι που δεν προκαλείται ή καθορίζεται, πρέπει να πούμε ειλικρινά ότι τέτοια ενέργεια δεν υπήρξε, ούτε πρόκειται ποτέ να υπάρξει. Τέτοιου είδους φανταστική «ελευθερία» είναι καθαρά μεταφυσική. Ο Χέγκελ εξήγησε ότι η πραγματική ελευθερία είναι η αναγνώριση της αναγκαιότητας. Στον βαθμό που οι άνθρωποι κατανοούν τους νόμους που διέπουν τη φύση και την κοινωνία, θα είναι σε θέση να τους δαμάσουν και να τους χρησιμοποιήσουν προς όφελός τους. Η πραγματική υλική βάση πάνω στην οποία μπορεί να στηρίξει την ελευθερία της η ανθρωπότητα έχει δημιουργηθεί από την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της επιστήμης και της τεχνολογίας. Σε ένα ορθολογικό κοινωνικό σύστημα -στο οποίο υπάρχει αρμονικός σχεδιασμός και συνειδητός έλεγχος των μέσων παραγωγής- θα είμαστε πραγματικά σε θέση να μιλάμε για ελεύθερη ανθρώπινη ανάπτυξη. Με τα λόγια του Ένγκελς, πρόκειται για το «άλμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της αναγκαιότητας στο βασίλειο της ελευθερίας».
