Πωλ Λαφάργκ: Μητριαρχία – Η Μοιχεία
Μετάφραση: Χρήστος Κεφαλής, Αντώνης Παντίδης
Εκδόσεις Αργοναύτης, Αθήνα 2025, σελ. 128
Τις κυρίαρχες απόψεις για την οικογένεια και τη μοιχεία αμφισβητεί ο Πωλ Λαφάργκ στα δυο δοκίμια της συλλογής «Μητριαρχία. Η Μοιχεία». Γραμμένα σε μια εποχή όταν η πατριαρχία θεωρούνταν η φυσική, αιώνια μορφή της οικογένειας και η μοιχεία μια αμαρτία της γυναίκας και ένα δικαίωμα του άνδρα, εντυπωσιάζουν με το ευρύ πνεύμα και τις γνώσεις τους.
Στο πρώτο δοκίμιο, ο Λαφάργκ συζητά τη μητριαρχική οικογένεια από την οποία πέρασαν όλοι οι λαοί στην αυγή του πολιτισμού. Ανιχνεύει τον αντίκτυπό της σε αρχαίους μύθους, όπως η Ορέστεια του Αισχύλου, και επισκοπεί τις έρευνες μεγάλων ανθρωπολόγων σε πρωτόγονες φυλές στην Αμερική, την Ωκεανία και αλλού. Στο δεύτερο, απ’ αφορμή μια έρευνα της Φιγκαρό, φωτίζει τις πολύ διαφορετικές στάσεις για τη μοιχεία στο μακρινό παρελθόν και στη σύγχρονη εποχή.
Με το γλαφυρό λόγο του ο Λαφάργκ αφυπνίζει στον αναγνώστη την αίσθηση της ιστορικότητας. Δένοντας το τερπνό με το ωφέλιμο, τον κάνει να αισθανθεί ότι ένα πλήθος θεσμοί και παραδόσεις που μας φαίνονται αυτονόητα, άλλαξαν δραστικά σε προηγούμενα στάδια και θα αλλάξουν με τη μετάβαση της ανθρωπότητας στον κομμουνισμό.
Κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Αργοναύτης. Πληροφορίες: Εκδόσεις Αργοναύτης, Γ. Τσαλαβούτα 1, info@argonautisbooks.com, τηλ. 210 2233633.
Αποσπάσματα
Μητριαρχία, σελ. 20-22
Η κοινωνική αρχή ότι ο πατέρας είναι η φυσική κεφαλή της οικογένειας –είτε βασίζεται στη μονογαμία είτε στην πολυγαμία– αυτή η αρχή, η οποία θεωρείται πιο ακλόνητη από έναν βράχο, θρυμματίζεται από την αμείλικτη πνοή της επιστήμης, όπως τόσες άλλες σεβαστές «αλήθειες» που μας έχουν παραδοθεί από την αρχαιότητα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή η «αιώνια αλήθεια» θα είχε αμφισβητηθεί ακόμη νωρίτερα, αν οι δημιουργοί της φιλοσοφίας της ιστορίας δεν είχαν επιτρέψει στους εαυτούς τους να τυφλωθούν από κοινωνικές προκαταλήψεις, αν είχαν εξετάσει τα γεγονότα που είχαν στη διάθεσή τους, αν ήταν λιγότερο αλαζόνες απέναντι στους κυνικούς, τους στωικούς, τους γυμνοσοφιστές και τους πλατωνικούς σχετικά με την κοινοκτημοσύνη των αγαθών και των γυναικών από ό,τι απέναντι σε ανόητες ατομικές φαντασιώσεις τους – ακριβώς όπως σήμερα αντιμετωπίζουν μόνο με περιφρονητικό χαμόγελο τις σύγχρονες σοσιαλιστικές θεωρίες.
Μόλις το 1861 εμφανίστηκε ένας άνθρωπος με τεράστια γνώση και τολμηρό πνεύμα, ο οποίος απέδειξε ότι στις πρωτόγονες κοινωνίες υπήρχαν άλλες μορφές οικογένειας από τις σύγχρονες. Ήταν ο Μπαχόφεν που δημοσίευσε το Μητρικό Δίκαιο. Η βαρυσήμαντη ανακάλυψή του, θολωμένη από μια πυκνή ομίχλη μυστικισμού, θα μπορούσε ίσως να είχε περάσει απαρατήρητη αν λίγα χρόνια αργότερα Άγγλοι συγγραφείς όπως ο Μακ Λέναν, ο Λούμποκ, ο Χέρμπερτ Σπένσερ, ο Τάιλορ και άλλοι δεν είχαν επιστήσει την προσοχή μας σε εκείνους τους λαούς που δεν είχαν γνωρίσει την πατριαρχική οικογένεια. Ωστόσο, αυτό έγινε βιαστικά, γεμάτο προκατάληψη και χωρίς το απαραίτητο κοσκίνισμα και ομαδοποίηση του υλικού.
Ένας βαθύς Αμερικανός στοχαστής, ο Λιούις Χένρι Μόργκαν, έχει την τιμή να είναι ο πρώτος που απέδειξε με έναν πραγματικά επιστημονικό τρόπο ότι στην αρχή της ανθρώπινης κοινωνίας υπήρχε αδιάκριτη σεξουαλική επαφή και ότι η πατριαρχική οικογένεια εμφανίζεται μόνο στο τέλος μιας σειράς διαδοχικών οικογενειακών μορφών. Ήταν ο πρώτος που έβαλε μια καλά θεμελιωμένη τάξη στο φαινομενικά αξεδιάλυτο χάος των παράξενων και πολύ συχνά ακόμη και αντιφατικών γεγονότων που οι ιστορικοί είχαν συλλέξει για την αρχαιότητα, οι ανθρωπολόγοι για τον προϊστορικό άνθρωπο και οι εξερευνητές για τους λαούς της σημερινής εποχής. Το σπουδαίο έργο του, Η Αρχαία Κοινωνία, στο οποίο είχε αφιερώσει 40 χρόνια ακούραστης και ευσυνείδητης έρευνας, είναι μια σύνοψη του μόχθου του, δημοσιευμένο από τις εκδόσεις της Smithsonian Society. Ο Φρίντριχ Ένγκελς συμπλήρωσε και επέκτεινε το έργο του Μόργκαν με τα αποτελέσματα των οικονομικών και ιστορικών μελετών του Καρλ Μαρξ και του ίδιου, και δημοσίευσε ένα σύντομο περίγραμμα των αποτελεσμάτων που προέκυψαν με βάση την έρευνα του Μόργκαν σχετικά με την προέλευση της οικογένειας, της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και του κράτους.
Για να φτάσουμε σε μια σωστή κατανόηση των γεγονότων και των θεωριών που συσσωρεύθηκαν από αυτούς τους ερευνητές, είναι πρώτα απαραίτητο να παραμερίσουμε τις προκαταλήψεις των φιλισταίων και να θυμηθούμε ότι «υπάρχουν περισσότερα πράγματα στον ουρανό και στη γη από όσα μπορεί να ονειρευτεί η σχολική σοφία σας», όπως λέει ο Άμλετ στον Οράτιο.
Η Μοιχεία, σελ. 96-100
Ο Εμίλ ντε Ζιραρντέν, ένας δημοσιογράφος με μια νέα ιδέα στο κεφάλι του κάθε μέρα, υποστήριξε ότι αν, κατά τη διάρκεια και των 365 ημερών του έτους, κάθε πρωί βεβαίωνε κάτι έντυπα, μια τέτοια επιβεβαίωση θα γινόταν μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια ως το τέλος του έτους. Στο Παρίσι τον περιγέλασαν τότε. Και όμως η αιώνια επανάληψη αυτής της κατάστασης, ότι σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες οι άνθρωποι ήταν πάντα οι ίδιοι, με τα ίδια ένστικτα, συναισθήματα και πάθη, τα οποία, το πολύ, διέφεραν στις εξωτερικές τους εκδηλώσεις – αυτή η αιώνια επανάληψη οδήγησε στο γεγονός ότι οι φιλόσοφοι, οι πολιτικοί, οι συγγραφείς και οι ποιητές ξέχασαν τη «σκεπτική επιφυλακτικότητα» του Μονταίνι και ανύψωσαν αυτό το λάθος σε ένα ψυχολογικό αξίωμα, τόσο αδιαμφισβήτητο όσο το δύο συν δύο κάνουν τέσσερα. Αλλά αυτή τη στιγμή, όταν έχουμε εξοικειωθεί περισσότερο με την υδρόγειο, και όταν τα πολιτισμένα έθνη έχουν έρθει σε επαφή με τους βάρβαρους και ημι-βάρβαρους λαούς της Ασίας και άλλων μερών του κόσμου, έχουμε ανακαλύψει ότι ο άνθρωπος είναι ένα κατεξοχήν ασταθές και ευμετάβλητο πλάσμα, που αλλάζει πολύ συχνά τα ένστικτα, τα πάθη και τα συναισθήματά του…
Οι πρωτόγονοι λαοί δεν έδιναν καμία σημασία στην παρθενία. Οι Αθηναίοι την εκτιμούσαν εξίσου ελάχιστα. Οι νόμοι του Σόλωνα επέτρεπαν τη θανάτωση μιας μοιχού που συλλαμβανόταν στα πράσα, και οι ίδιοι νόμοι καταδίκαζαν έναν άνδρα ένοχο για μοιχεία με μια κοπέλα μόνο σε πρόστιμο 80 δραχμών (Πλούταρχος, Σόλων, ΧΧΧΙ). Και τέτοιες περιπτώσεις συνέβαιναν αρκετά συχνά, ειδικά σε θρησκευτικές γιορτές, τη μόνη ευκαιρία για τις νεαρές Αθηναίες να φεύγουν από το γονικό σπίτι. Στις ελληνικές κωμωδίες εισήχθη μια κοπέλα στερημένη από την παρθενία της, ένα πρόσωπο τόσο απαραίτητο όσο είναι σήμερα οι μπον βιβάν και η σουμπρέτ. Χάρη στον Πολυδεύκη γνωρίζουμε ότι από τις 44 μάσκες που ήταν διαθέσιμες για όλους τους ρόλους και τις καταστάσεις της ελληνικής κωμωδίας, μία χρησίμευε ειδικά για να απεικονίσει ένα τέτοιο κορίτσι.
Αν ανιχνεύσουμε την εξέλιξη της ανθρωπότητας στο χρόνο και στο χώρο, θα διαπιστώσουμε ότι ο άνθρωπος έχει αλλάξει τις κλίσεις και τις παραξενιές του πιο συχνά από ό,τι ένας κλόουν τις γκριμάτσες του. Και τα λόγια του Λα Μοτ Λε Βεγιέ ισχύουν ιδιαίτερα για τη σχέση μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας: «Δεν υπάρχει τίποτα που να έχει σε ένα μέρος τόσο σταθερό, αδιαμφισβήτητο και καθορισμένο χαρακτήρα, που το αντίθετό του δεν θα μπορούσε να βρει την ίδια επίμονη προστασία σε ένα άλλο».
Στους προϊστορικούς χρόνους δεν υπήρχε μοιχεία, ούτε θα μπορούσε να υπάρξει. Μεταξύ των άγριων λαών βασίλευε η πιο ελεύθερη ανάμειξη των φύλων. Χρειάστηκε μια μακρά, σταδιακή ανάπτυξη προτού η ανθρωπότητα φτάσει στη μητριαρχική οικογένεια. Σε αυτή την οικογένεια, η γυναίκα είναι πιο πλούσια και χαίρει μεγαλύτερης τιμής, όσο περισσότεροι άνδρες απολαμβάνουν την εύνοιά της. Οι τελευταίοι ζουν σε απόλυτη αρμονία μεταξύ τους, μια αρμονία που δεν διαταράσσεται ποτέ από τη ζήλια, που στην εποχή μας μάς ωθεί σε πολλά ρομαντικά εγκλήματα.