«Eκείνη η τάση που μεγαλώνει μαζί με την επανάσταση, η οποία είναι σε θέση να προβλέψει το δικό της αύριο και μεθαύριο, η οποία θέτει στον εαυτό της σαφείς στόχους και ξέρει πώς να τους πετύχει.» (Τρότσκι, Σχετικά με την πολιτική της KAPD, Ομιλία στην σύνοδο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 24 Νοέμβρη, 1920).
Τα δραματικά γεγονότα στην Τουρκία, τη Βραζιλία και την Αίγυπτο αποτελούν μια παραστατική ένδειξη ότι έχουμε πλέον εισέλθει σε μια εξ ολοκλήρου καινούρια κατάσταση σε παγκόσμια κλίμακα.
Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν συμβεί 7 υφέσεις, αλλά η παρούσα είναι η πιο σοβαρή στην ιστορία. Ο ρυθμός ανάκαμψης είναι σαφώς πιο αργός από κάθε άλλη ύφεση τα τελευταία εκατό χρόνια. Πέντε χρόνια μετά την έναρξη της κρίσης, η παγκόσμια οικονομία παραμένει βυθισμένη στην ύφεση.
Η ανάκαμψη της αμερικάνικης οικονομίας είναι εξαιρετικά αργή και εύθραυστη. Η Ευρώπη βρίσκεται σε βαθιά ύφεση. Το μέχρι πρότινος μεγαθήριο, η Γερμανία, είναι στα πρόθυρα της ύφεσης. Οι ασθενέστερες οικονομίες της Νότιας Ευρώπης είναι σε μια βαθιά ύφεση. Εν τω μεταξύ, η επιβράδυνση της κινέζικης οικονομίας κρούει τον κώδωνα του κινδύνου, και οι λεγόμενες οικονομίες BRICS εισέρχονται, επίσης, στη δίνη της κρίσης.
Η Βόρεια Αμερική, η Ευρώπη και η Ιαπωνία αποτελούν το 90% του πλούτου των νοικοκυριών. Αν αυτές οι χώρες δεν καταναλώνουν, η Κίνα δεν μπορεί να παράγει. Και αν η Κίνα δεν παράγει (τουλάχιστον στον ίδιο βαθμό), χώρες όπως η Βραζιλία, η Αργεντινή και η Αυστραλία δε μπορούν να πουλήσουν τις πρώτες ύλες τους.
Συνεπώς, η παγκοσμιοποίηση εκδηλώνεται ως μια παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού. Η τεράστια συσσώρευση του χρέους λειτουργεί ως μια κολοσσιαία τροχοπέδη για την οικονομία, εμποδίζοντας οποιαδήποτε ουσιαστική ανάκαμψη. Παντού, μειώνοντας το βιοτικό επίπεδο, περικόπτουν τη ζήτηση βαθαίνοντας την κρίση.
Οι προσπάθειες της αμερικάνικης ομοσπονδιακής τράπεζας (Fed) να κρατήσει χαμηλά τα επιτόκια για την παροχή ρευστότητας στην οικονομία («ποσοτική χαλάρωση») έχουν αποδειχθεί άχρηστες για την αύξηση της παραγωγής. Οι καπιταλιστές δανείζονται χρήμα με χαμηλά επιτόκια και τα χρησιμοποιούν για να κερδοσκοπούν στις χρηματιστηριακές αγορές. Μπορούν είτε να τα χρησιμοποιούν για να αναλάβουν άλλες εταιρίες ή για να αγοράσουν μετοχές στις δικές τους εταιρείες προκειμένου να οδηγήσουν σε αύξηση στις τιμές των μετοχών. Αυτό εξηγεί την έκρηξη στο χρηματιστήριο σε μια εποχή που η αμερικάνικη οικονομία βιώνει εξαιρετικά αργή ανάπτυξη.
Η «ποσοτική χαλάρωση» ήταν ένα κολοσσιαίο στοίχημα. Υπολόγισαν ότι δεν μπορεί να υπάρξει πληθωρισμός, όσο οι αγορές είναι σε ύφεση. Έτσι διοχέτευσαν περισσότερο χρήμα στην οικονομία, ελπίζοντας σε επανενεργοποίησή της. Θυμίζει έναν τοξικομανή που διοχετεύει στον οργανισμό του περισσότερα ναρκωτικά για να έρθει σε έκσταση. Αλλά αυτή η πολιτική υπόκειται στο νόμο της φθίνουσας απόδοσης: η απόδοση μειώνεται και ως εκ τούτου, μεγαλύτερες ποσότητες χρειάζονται για να παράγουν τα ίδια αποτελέσματα.
Οι μονεταριστές επεσήμαναν (σωστά) ότι αργά ή γρήγορα, η «ποσοτική χαλάρωση» πρέπει να καταλήξει σε μια έκρηξη του πληθωρισμού. Αυτό με τη σειρά του θα οδηγήσει σε μια απότομη αύξηση των επιτοκίων και σε μια νέα και ακόμα βαθύτερη ύφεση. Αλλά μόλις η Fed ανακοίνωσε την πρόθεσή της να σταματήσει την ποσοτική χαλάρωση, υπήρξε τεράστια πτώση στα χρηματιστήρια σε όλο τον κόσμο. Αυτό έδειξε τόσο τη νευρικότητα της αστικής τάξης, όσο και την εξαιρετικά εύθραυστη φύση της «ανάκαμψης».
Δεν υπάρχει πραγματικό προηγούμενο ανάλογο της παρούσας κρίσης, τόσο σε βάθος όσο και στον παγκόσμιο χαρακτήρα της. Είναι αλήθεια ότι δεν υπάρχει τελική κρίση του καπιταλισμού. Αλλά ο απλός ισχυρισμός ότι ο καπιταλισμός μπορεί να ανακάμψει από τις κρίσεις, δεν μας λέει τίποτα συγκεκριμένο, όσον αφορά την παρούσα φάση του.
Το ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί είναι: πόσο θα διαρκέσει; Με τι μέσα θα βρεθεί λύση; Και με τι κόστος; Μερικοί αστοί οικονομολόγοι προβλέπουν ότι θα χρειαστούν 20 χρόνια για την επίλυση της κρίσης του ευρώ. Δύο δεκαετίες πτώσης του βιοτικού επιπέδου και λιτότητας σημαίνει έκρηξη της ταξικής πάλης παντού. Αυτό είναι που φοβάται η κυρίαρχη τάξη.
Όχι μόνο δε μπορεί η αστική τάξη να επιτρέψει νέες μεταρρυθμίσεις. Δε μπορεί να επιτρέψει την διατήρηση και όλων των κεκτημένων του παρελθόντος. Αυτή είναι μια οριστική συνταγή για την έκρηξη της ταξικής πάλης. Αντιμετωπίζουμε συνεπώς ένα μέλλον με πάρα πολλά χρόνια, πιθανόν δεκαετίες, πτώσης του βιοτικού επιπέδου. Αυτό θα έχει μια βαθιά επίδραση στη συνείδηση.
Από την Τουρκία στη Βραζιλία
Η άνθηση στον καπιταλισμό χρησίμευσε για να κρύψει τις βαθύτερες αντιθέσεις στην κοινωνία, αλλά όχι και να τις εξαλείψει. Τα οφέλη της οικονομικής ευημερίας δεν ήταν ομοιόμορφα κατανεμημένα. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ το πλουσιότερο 2% κατέχει περισσότερο από τον μισό παγκόσμιο πλούτο, ενώ το φτωχότερο ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει μόλις το 1% του παγκόσμιου πλούτου.
Ένα αγεφύρωτο χάσμα έχει ανοίξει μεταξύ πλούσιων και φτωχών παντού. «Συσσώρευση του πλούτου στον έναν πόλο συνεπάγεται την ίδια στιγμή συσσώρευση δυστυχίας, το μαρτύριο της δουλείας για τους εργάτες, άγνοια, βαρβαρότητα, ψυχική υποβάθμιση στον αντίθετο πόλο, δηλαδή από την πλευρά της τάξης που παράγει τα δικά της προϊόντα με τη μορφή κεφαλαίου (Κεφάλαιο, Τόμος 1, 25:4)
Αυτό είναι το οικονομικό υπόβαθρο για τις κοινωνικές εκρήξεις στην Τουρκία και τη Βραζιλία, που αντιπροσωπεύουν μια αλλαγή στην κατάσταση. Και οι δύο χώρες παρουσιάζονταν ως πρότυπα οικονομικής ανάπτυξης και πολιτικοκοινωνικής σταθερότητας. Τώρα όμως η κατάσταση έχει μετατραπεί στο αντίθετο της.
Το αδιέξοδο του καπιταλισμού βρίσκει την έκφραση του στα αιφνίδια άλματα στη συνείδηση των μαζών. Ξαφνικές και απότομες αλλαγές υποκρύπτονται στην παρούσα κατάσταση και πρέπει να είμαστε προετοιμασμένοι για αυτές. Παντού υπάρχει οργή που σιγοβράζει κάτω από την επιφάνεια, η οποία εκφράζεται με μαζικούς ξεσηκωμούς στην Τυνησία, την Αίγυπτο, την Ισπανία, την Ελλάδα, την Τουρκία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Βραζιλία. Η Ρωσία, η Κίνα και η Σαουδική Αραβία βρίσκονται αντιμέτωπες με παρόμοιες εξελίξεις.
Αυτό που βλέπουμε είναι η αρχή της παγκόσμιας επανάστασης. Γεγονότα σε μια χώρα ασκούν τεράστια επίδραση στη συνείδηση στις άλλες χώρες. Σύγχρονες μέθοδοι επικοινωνίας επιτρέπουν την αστραπιαία διάδοση των γεγονότων. Η επανάσταση κάνει άλματα από τη μια χώρα στην άλλη, σαν τα παλιά σύνορα να μην έχουν καμία σημασία.
Αυτές οι εκρήξεις συνέβησαν σε φαινομενικά μη σχετιζόμενα θέματα, τυχαίου χαρακτήρα: ένα σχέδιο για την κατασκευή εμπορικού κέντρου σε πάρκο στην Κωνσταντινούπολη και η αύξηση της τιμής των εισιτηρίων των λεωφορείων στο Σάο Πάολο. Άλλα στην πραγματικότητα, τα γεγονότα αυτά αποτελούν αντανακλάσεις του ίδιου φαινομένου: η αναγκαιότητα εκφράζεται μέσω του τυχαίου γεγονότος. Αποτελεί την αντανάκλαση των αντιθέσεων που έχουν συσσωρευτεί για δεκαετίες κάτω από την επιφάνεια. Όταν η διαδικασία φτάσει σε ένα κρίσιμο σημείο, κάθε μικρό περιστατικό μπορεί να κινητοποιήσει τις μάζες.
Οι αστοί σχολιαστές εξεπλάγησαν για τα γεγονότα της Τουρκίας. Αλλά μέσα σε λίγες μέρες παρόμοιες μαζικές διαμαρτυρίες σάρωσαν όλη τη Βραζιλία, τον οικονομικό γίγαντα της Λατινικής Αμερικής, κινητοποιώντας δεκάδες χιλιάδες. Αυτές ήταν οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις για πάνω από 20 χρόνια. Αποκάλυψαν τις αντιθέσεις που έχουν συσσωρευτεί με τη μορφή της κακής υγείας, της χαμηλού επιπέδου εκπαίδευσης και της ανεξέλεγκτης διαφθοράς.
Αυτό που έχει σώσει μέχρι στιγμής την αστική τάξη είναι η έλλειψη επαρκούς οργάνωσης και ηγεσίας. Αυτό φαίνεται πιο καθαρά στην περίπτωση της Αιγύπτου.
Η Δεύτερη Αιγυπτιακή Επανάσταση
Περίοδοι έντονης ταξικής πάλης εναλλάσσονται με περιόδους κούρασης, απάθειας, ακόμα και αντίδρασης. Αλλά αυτά θα αποτελούν το πρελούδιο νέων και ολοένα πιο εκρηκτικών εξελίξεων. Αυτό φάνηκε καθαρά στην Αιγυπτιακή Επανάσταση.
Στην Αίγυπτο, μετά από μήνες απογοήτευσης και κούρασης, 17 εκατομμύρια βγήκαν στους δρόμους σε μια άνευ προηγουμένου λαϊκή εξέγερση. Χωρίς κόμμα, δίχως οργάνωση και ηγεσία, κατάφεραν μέσα σε λίγες μόνο μέρες να ανατρέψουν τη μισητή κυβέρνηση του Μόρσι.
Τα δυτικά ΜΜΕ προσπάθησαν να χαρακτηρίσουν την εξέγερση ως πραξικόπημα. Αλλά ένα πραξικόπημα είναι εξ ορισμού το κίνημα μιας μικρής μειοψηφίας, η οποία συνωμοτεί για να καταλάβει την εξουσία πίσω από τις πλάτες του λαού. Εδώ, όμως, ο επαναστατημένος λαός ήταν στους δρόμους και ήταν η πραγματική κινητήριος δύναμη πίσω από τα γεγονότα.
Σε κάθε γνήσια επανάσταση, είναι η στοιχειώδης κίνηση των μαζών που παρέχει την κινητήρια δύναμη. Ωστόσο, σε αντίθεση με τους αναρχικούς, οι Μαρξιστές δεν λατρεύουν τον αυθορμητισμό, ο οποίος έχει τα δυνατά του σημεία, αλλά και τις αδυναμίες του. Πρέπει να καταλάβουμε τα όρια του αυθορμητισμού.
Στην Αίγυπτο οι μάζες θα μπορούσαν να είχαν πάρει την εξουσία στα τέλη του Ιουνίου. Στην πραγματικότητα, είχαν την εξουσία στα χέρια τους, αλλά δεν το γνώριζαν. Αυτή η κατάσταση έχει κάποιες ομοιότητες με τον Φλεβάρη του 1917 στη Ρωσία. Ο Λένιν τόνισε ότι ο μόνος λόγος που οι εργάτες δεν πήραν την εξουσία δεν είχε με τίποτα να κάνει με τις αντικειμενικές συνθήκες, αλλά ήταν εξαιτίας του υποκειμενικού παράγοντα:
«Γιατί δεν παίρνουν την εξουσία; Ο Στεκλόβ λέει: για αυτό και εκείνο τον λόγο. Αυτό είναι ανοησία. Το γεγονός είναι ότι το προλεταριάτο δεν είναι οργανωμένο και αρκετά ταξικά συνειδητοποιημένο. Αυτό πρέπει να γίνει αποδεκτό: η υλική δύναμη είναι στα χέρια του προλεταριάτου, αλλά η αστική τάξη δείχνει να είναι προετοιμασμένη και ταξικά συνειδητοποιημένη. Αυτό είναι ένα τερατώδες γεγονός και θα πρέπει να γίνει παραδεκτό, ειλικρινά και ανοιχτά, λέγοντας στο λαό ότι δεν πήρε την εξουσία επειδή ήταν ανοργάνωτος και όχι αρκετά συνειδητός».(Λένιν, Έργα, τόμος 36, σελίδα 437, δική μας υπογράμμιση).
Οι Αιγύπτιοι εργάτες και νέοι μαθαίνουν γρήγορα στο σχολείο της Επανάστασης. Αυτός είναι ο λόγος που η εξέγερση του Ιουνίου ήταν πολύ ευρύτερη, βαθύτερη, γρηγορότερη και πιο συνειδητή από την Πρώτη Επανάσταση που συνέβη πριν 2,5 χρόνια. Αλλά εξακολουθούν να στερούνται την απαραίτητη εμπειρία και την επαναστατική θεωρία που θα επέτρεπε στην Επανάσταση να επιτύχει μια γρήγορη και σχετικά ανώδυνη νίκη.
Η κατάσταση βρίσκεται σε ένα αδιέξοδο, όπου καμία πλευρά δεν μπορεί να ισχυριστεί πως έχει πετύχει ολοκληρωτική νίκη. Αυτό είναι που επιτρέπει στον στρατό να ανυψωθεί πάνω από την κοινωνία και να παρουσιασθεί ως ο υπέρτατος κριτής του Έθνους, παρόλο που στην πραγματικότητα η δύναμη ήταν στους δρόμους. Η εμπιστοσύνη που εκφράζεται από μερικούς ανθρώπους για το ρόλο του στρατού δείχνει ακραία αφέλεια. Ο Βοναπαρτισμός αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για την Αιγυπτιακή Επανάσταση. Αυτή η αφέλεια θα σβηστεί από την συνείδηση των μαζών μέσω του σκληρού σχολείου της ζωής.
Οι ανοιχτά αντεπαναστάτες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας έχουν εκδιωχθεί από την εξουσία, αλλά εξαιτίας των ορίων της καθαρά αυθόρμητης (δηλαδή της ανοργάνωτης) φύσης της, η Επανάσταση απέτυχε να καταλάβει την εξουσία. Από τη μία πλευρά οι αντιδραστικοί Ισλαμιστές οργανώνουν μια αντεπαναστατική εξέγερση που απειλεί να βυθίσει τη χώρα σε εμφύλιο πόλεμο. Από την άλλη πλευρά τα αστικά στοιχεία, στρατηγοί και ιμπεριαλιστές κάνουν ελιγμούς για να κλέψουν από τις μάζες τη νίκη που κερδήθηκε με το αίμα τους.
Η Επανάσταση ήταν αρκετά ισχυρή ώστε να επιτευχθεί ο άμεσος στόχος: η ανατροπή του Μόρσι και της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Αλλά δεν ήταν αρκετά ισχυρή για να αποτρέψει την κλοπή των καρπών της νίκης από τους στρατηγούς και τους αστούς. Θα πρέπει να περάσει μέσα από ακόμα ένα σκληρό σχολείο προκειμένου να ανυψωθεί στο αναγκαίο επίπεδο για να αλλάξει την πορεία της ιστορίας.
Η Επανάσταση επιτρέπει στο λαό να μαθαίνει γρήγορα. Αν πριν δυο χρόνια υπήρχε στην Αίγυπτο το αντίστοιχο Μπολσεβίκικο Κόμμα των Λένιν και Τρότσκι, ακόμα και μόνο με τα 8000 μέλη που είχε το Φεβρουάριο του 1917, ολόκληρη η κατάσταση θα ήταν διαφορετική. Αλλά τέτοιο κόμμα δεν υπήρχε. Θα πρέπει να χτιστεί στη φωτιά των γεγονότων.
Οι στρατηγοί του κεφαλαίου είναι σε επαγρύπνηση λόγω των εξελίξεων. Αφήνοντας κατά μέρος όλα τα μη ουσιώδη και τυχαία στοιχεία, αυτά τα κινήματα εμπνέονται και καθοδηγούνται από τα ίδια πράγματα. Αυτό που έχουμε είναι ένα διεθνές φαινόμενο: μια τάση προς ένα παγκόσμιο επαναστατικό κίνημα. Βλέπουμε παρόμοιες εξελίξεις να ξεκινούν στην Ευρώπη.
Η κρίση του Ευρώ
Η κρίση στην Ευρώπη εκφράζει με τρόπο δραματικό την ασθένεια του παγκόσμιου καπιταλισμού. Η βασική ιδέα ήταν να πληρώσει την κρίση η εργατική τάξη επιβάλλοντας πολιτικές λιτότητας. Αλλά η προθυμία των μαζών να αποδεχτούν επιπλέον μειώσεις στο βιοτικό τους επίπεδο, έχει συγκεκριμένα όρια. Στην Πορτογαλία η συνεχής πίεση στο βιοτικό επίπεδο έχει προκαλέσει αυξημένες εντάσεις σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο, εκφρασμένες με γενική απεργία και μαζικές διαδηλώσεις που βύθισαν την κυβέρνηση σε κρίση.
Το Ευρώ δεν είναι η αιτία της κρίσης, αλλά όλες οι προσπάθειες να σωθεί το Ευρώ τους έχει ωθήσει να υιοθετήσουν τη γραμμή της άγριας λιτότητας («εσωτερική υποτίμηση») που τους σπρώχνει σε ολοένα και βαθύτερη ύφεση. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση της ανεργίας, μια άρρωστη οικονομία, την αποτυχία της είσπραξης φόρων και την αμείλικτη αύξηση των ελλειμμάτων.
Υπάρχει ένας αυξανόμενος διαχωρισμός μεταξύ της Γερμανίας και των ασθενέστερων χωρών της Νότιας Ευρώπης, και επίσης μεταξύ της Γερμανίας και της Γαλλίας, η οποία, εξαιτίας της αδυναμίας της, έλκεται πιο κοντά στο Νότο. Η Γερμανία εύχεται να σπρώξει όλα τα βάρη της κρίσης στις πλάτες των ασθενέστερων μελών της Ευρωζώνης, η οποία βάζει σοβαρά εμπόδια στην ενότητα της. Δεν αποκλείεται αυτά τα εμπόδια να οδηγήσουν τελικά στη διάλυση, όχι μόνο της Ευρωζώνης αλλά και της ίδιας της Ε.Ε.
Αυτή η προοπτική τρομοκρατεί την αστική τάξη, όχι μόνο σε αυτή την πλευρά του Ατλαντικού, αλλά επίσης και στις ΗΠΑ. Αν η Ε.Ε. διαλυθεί θα ανοίξει την πόρτα σε νομισματικούς πολέμους, ανταγωνιστικές υποτιμήσεις και εμπορικούς πολέμους που θα θέσει τις βάσεις για μια βαθιά ύφεση με καταστροφικά αποτελέσματα σε παγκόσμια κλίμακα.
Πολλοί οικονομολόγοι μιλούν τώρα ανοιχτά για την προοπτική διάλυσης της Ε.Ε. Από τον φόβο της εναλλακτικής, μπορεί να καταφέρουν, ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, να διατηρήσουν κάτι από την Ε.Ε., αλλά ακόμα και αν το κάνουν, δεν θα έχουν μείνει πολλά από το αρχικό σχέδιο.
Η ταξική πάλη εντατικοποιείται. Επαναστατικές εκρήξεις είναι σε ημερήσια διάταξη στην Ευρώπη. Η επαναστατική δυναμική στην Ευρώπη είναι ξεκάθαρη σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ισπανία και η Ιταλία. Αλλά η Γαλλία δεν είναι πολύ μακριά, και οι ταραχές στην Βρετανία ήταν μια προειδοποίηση ότι τέτοια γεγονότα είναι δυνατά στη Βρετανία.
Η αστική τάξη βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα σοβαρό πρόβλημα: πρέπει να πάρει πίσω όλες τις παραχωρήσεις των τελευταίων 50 χρόνων. Αλλά η ταξική ισορροπία είναι πολύ δυσμενής για αυτούς.
Σε χώρες όπως η Ελλάδα μπορεί κανείς να πει ότι η επανάσταση έχει εισέλθει στην πρώτη της φάση. Η διαδικασία φυσικά δεν είναι αρμονική, αναπτύσσεται με μεγαλύτερη ταχύτητα και ένταση σε μερικές χώρες, ιδιαίτερα στα νότια της Ευρώπης, και με πιο αργό ρυθμό σε αυτές τις χώρες που έχουν συσσωρεύσει ένα στρώμα λίπους την τελευταία περίοδο. Αλλά παντού η διαδικασία κινείται στην ίδια κατεύθυνση.
Ελλάδα
Η Ελλάδα βρίσκεται στην κατεύθυνση της επανάστασης. Οι εργάτες και οι νέοι έχουν δείξει τεράστια αποφασιστικότητα και θέληση να παλέψουν, αλλά δεν τους έχει δοθεί ένα καλά επεξεργασμένο πολιτικό πρόγραμμα για να αλλάξουν την κοινωνία. Με ένα μαζικό και γνήσιο μαρξιστικό ρεύμα, η Ελλάδα θα ήταν στις παραμονές της εξέγερσης.
Τώρα υπάρχει μια προσωρινή «νηνεμία», επειδή οι εργάτες συμμετείχαν στη μια 24ωρη γενική απεργία μετά την άλλη, χωρίς καμία απολύτως επιτυχία. Η διάθεση όμως παραμένει επαναστατική. Τα ρεφορμιστικά συνδικάτα και οι σταλινικοί ηγέτες κρατούν πίσω την τάξη. Αλλά η πάλη στον κρατικό ραδιοτηλεοπτικό σταθμό (ΕΡΤ) δείχνει ότι το κίνημα μπορεί να εκραγεί ανά πάσα στιγμή. Τίποτα δεν έχει λυθεί.
Η κυβέρνηση Σαμαρά είναι αδύναμη. Ο Σαμαράς είναι καθαρά εμπειριστής. Παραδέρνει από την μία κρίση στην άλλη, χωρίς να έχει πλάνο για το τι κάνει. Η κυβέρνηση είναι πολύ αδύναμη για να φέρει σε πέρας ότι έχει αναλάβει. Έχει διασπαστεί και δεν μπορεί να κρατήσει. Αργά ή γρήγορα, η αστική τάξη θα αναγκαστεί να παραδώσει το «δηλητηριασμένο δισκοπότηρο» στον ΣΥΡΙΖΑ.
Αναμφίβολα, ένα τμήμα της αστικής τάξης θέλει να περάσει στην αντίδραση. Αλλά ξέρουν ότι αυτό θα σημάνει εμφύλιο πόλεμο, τον οποίο δεν ξέρουν σίγουρα αν θα κερδίσουν. Έτσι θα στείλουν τους εργάτες ξανά στο σχολείο του ρεφορμισμού. Θα είναι κάτι πολύ επώδυνο. Μια κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ θα αντιμετωπίσει ένα ξεκάθαρο δίλημμα: είτε θα έρθει σε ρήξη με τους αστούς και θα υπερασπιστεί τα συμφέροντα της εργατικής τάξης ή θα συνθηκολογήσει στις πιέσεις της αστικής τάξης και θα πραγματοποιήσει τις πολιτικές που υπαγορεύονται από την Τρόικα. Δεν υπάρχει τρίτος δρόμος.
Ο Τσίπρας έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής, επειδή φάνηκε να υποστηρίζει ριζοσπαστικές πολιτικές, να έρχεται σε ρήξη με τα Μνημόνια κ.τ.λ. Αλλά καθώς πλησιάζει στην εξουσία, ο λόγος του έχει γίνει μετριοπαθής. Προσέχει να μην υπόσχεται τόσα πολλά για να μην τρομάξει την αστική τάξη και να μετριάσει τις προσδοκίες των μαζών.
Ωστόσο, οι προσδοκίες θα είναι πολύ μεγάλες. Αν μια αριστερή κυβέρνηση συνασπισμού καθοδηγούμενη από τον ΣΥΡΙΖΑ αποτύχει να λάβει τα απαραίτητα μέτρα ενάντια στις μεγάλες επιχειρήσεις, θα προκαλέσει ένα κύμα πικρής απογοήτευσης, ετοιμάζοντας το δρόμο για έναν ακόμα πιο δεξιό συνασπισμό, πιθανόν μεταξύ της Νέας Δημοκρατίας και της Χρυσής Αυγής.
Υπό αυτές τις συνθήκες, η Χρυσή Αυγή θα ισχυροποιείται προς τα δεξιά και το ΚΚΕ προς τ’ αριστερά. Για μια ολόκληρη περίοδο, η μια ασταθής κυβέρνηση θα διαδέχεται την άλλη. Αριστεροί συνασπισμοί θα ανοίγουν το δρόμο σε δεξιούς συνασπισμούς. Αλλά κανένας συνδυασμός κοινοβουλευτικών δυνάμεων δεν μπορεί να δώσει λύση στην κρίση.
Μια μικρή παραμονή στην κυβέρνηση θα είναι ο καλύτερος τρόπος για να υπονομεύσουν και να δυσφημίσουν τη Χρυσή Αυγή στα μάτια των μικροαστών υποστηρικτών της. Το πιο πιθανό είναι ότι μια περίοδος δεξιάς κυβέρνησης κάτω από συνθήκες ακραίας κρίσης, θα οδηγήσει σε μια ακόμα διάσπαση στη Νέα Δημοκρατία, η οποία μπορεί να συγχωνευθεί με απομεινάρια της Χρυσής Αυγής για το σχηματισμό ενός μεγαλύτερου και πιο επικίνδυνου δεξιού σχηματισμού.
Ακόμα και έτσι, η ελληνική άρχουσα τάξη θα προχωρήσει προσεκτικά, ελέγχοντας το έδαφός της μέσω της σταδιακής εισαγωγής αντιδραστικών νόμων και μέτρων για τον περιορισμό των δημοκρατικών δικαιωμάτων. Θα προσπαθήσει να κινηθεί προς τον κοινοβουλευτικό Βοναπαρτισμό πριν επιβάλλει ανοιχτά μια δικτατορία.
Αλλά πολύ πριν μπορέσει να επικρατήσει η αντίδραση, θα υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από κοινωνικές εκρήξεις, στις οποίες θα τεθεί το ζήτημα της εξουσίας. Υπό τέτοιες συνθήκες, μια επαναστατική τάση μπορεί να χτίσει τις δυνάμεις της ταχύτατα.
Συνείδηση
Υπάρχει μια αντίφαση ανάμεσα στο επίπεδο της συνείδησης του εργατικού κινήματος και στα καθήκοντα που του θέτει η ιστορία. Αυτό μπορεί να επιλυθεί μόνο με την εμπειρία που θα αποκτήσουν οι μάζες.
Η συνείδηση τείνει πάντα να μένει πίσω από τα γεγονότα. Αλλά η συνείδηση μπορεί να καλύψει το κενό μ’ ένα άλμα. Αυτό είναι το πραγματικό νόημα της επανάστασης. Η ουσία της επανάστασης είναι οι αστραπιαίες αλλαγές στη διάθεση των μαζών. Εκρήξεις μπορούν να συμβούν ξαφνικά, χωρίς προειδοποίηση, όταν ελάχιστα αναμένονται. Αυτό είναι το νόημα των γεγονότων σε Τουρκία και Βραζιλία.
Καθώς η κρίση βαθαίνει, η διάθεση των μαζών αλλάζει. Παντού υπάρχουν αντιδράσεις εναντίον των πολιτικών λιτότητας. Αυτό γίνεται αντιληπτό και από ένα τμήμα της αστικής τάξης. Υπάρχουν συγκεκριμένα όρια σε αυτά που μπορούν να αντέξουν οι άνθρωποι. Αυτά τα όρια πλησιάζουν.
Κατά την περίοδο της άνθησης, παρά την υπερκόπωση και την αυξανόμενη εκμετάλλευση, πολλοί εργάτες μπορούσαν να βρουν διέξοδο με ατομικές λύσεις, όπως κάνοντας υπερωρίες. Τώρα όμως, αυτή η διέξοδος δεν υπάρχει. Μόνο μέσω της πάλης είναι δυνατό να υπερασπιστούν τις υπάρχουσες συνθήκες, πόσο μάλλον να εξασφαλίσουν καλύτερες. Τώρα η ψυχολογία των εργατών αλλάζει ριζικά. Επικρατεί θυμός και πικρία.
Το ένα στρώμα μετά το άλλο ρίχνεται στην πάλη. Στο παραδοσιακό προλεταριάτο έχουν ενταχθεί στρώματα που στο παρελθόν θεωρούσαν τον εαυτό τους ως «μεσαία τάξη» : δάσκαλοι, δημόσιοι υπάλληλοι, γιατροί κ.τ.λ.
Ωστόσο, μετά από δεκαετίες σχετικής ταξικής ειρήνης, οι εργαζόμενοι χρειάζονται μια προκαταρτική περίοδο για να «τεντώσουν τους μύες τους», όπως ένας αθλητής, οι μύες του οποίου έχουν γίνει άκαμπτοι. Το σχολείο των μαζικών απεργιών και των διαδηλώσεων, αποτελεί προετοιμασία για πιο σοβαρά πράγματα. Γενικά, η εργατική τάξη μαθαίνει μέσα από την εμπειρία της.
Αρχικά, το ξέσπασμα της κρίσης δημιούργησε ένα σοκ μεταξύ των εργατών που δε το περίμεναν. Κλονίστηκαν και σε πολλές περιπτώσεις ήταν ανίκανοι να αντιδράσουν. Αλλά αυτό τώρα αλλάζει. Στη μια χώρα μετά την άλλη, οι εργάτες και η νεολαία παίρνουν το δρόμο της πάλης. Μέσω της εμπειρίας του αγώνα, η εργατική τάξη αρχίζει να αισθάνεται τον εαυτό της ως τάξη.
Μετά από μια ορισμένη περίοδο, όλες οι παλιές ρεφορμιστικές αυταπάτες θα σβηστούν από τη συνείδηση της εργατικής τάξης, η οποία θα σκληραγωγηθεί στην ταξική πάλη. Αργά ή γρήγορα, αυτό θα έχει επίδραση μέσα στις εργατικές μαζικές οργανώσεις.
Οι μαζικές οργανώσεις
Οι μαζικές οργανώσεις έχουν μείνει πολύ πίσω από τα γεγονότα. Στη δεκαετία του 1930 (και επίσης του ‘70) μαζικές κεντριστικές τάσεις εμφανίστηκαν αρκετά γρήγορα στα εργατικά κόμματα. Δεν είμαστε ακόμη σε αυτό το στάδιο. Αντίθετα, η διάθεση της οργής που υπάρχει στις μάζες βρίσκει σπάνια κάποια αντανάκλαση στις μαζικές οργανώσεις.
Αποτελεί ένα παράδοξο, το γεγονός ότι οι ίδιες οι οργανώσεις που δημιουργήθηκαν από την εργατική τάξη για να αλλάξουν την κοινωνία, έχουν γίνει σήμερα τερατώδη εμπόδια στο δρόμο της εργατικής τάξης. Δεκαετίες καπιταλιστικής ανάπτυξης έχουν φέρει τη διαδικασία του εκφυλισμού όλων αυτών των οργανώσεων σε ένα έσχατο όριο, τόσο στα πολιτικά κόμματα (Σοσιαλδημοκρατία και οι πρώην «κομμουνιστικά» κόμματα), όσο και τα συνδικάτα.
Η διαλεκτική της ιστορίας έχει πάρει σκληρή εκδίκηση από τους ρεφορμιστές και τους σταλινικούς. Ακριβώς τη στιγμή που το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει, οι ρεφορμιστές ηγέτες αγκαλιάζουν την «αγορά» ακόμα πιο σφιχτά από ότι πριν. Αυτοί προορίζονται να βυθιστούν μαζί με την αγορά. Αυτή είναι μια ολοκληρωμένη συνταγή για την πρόκληση κρίσεων σε όλες αυτές τις οργανώσεις στο μέλλον.
Στη Γαλλία η εκλογική υποστήριξη του Ολάντ κατέρρευσε σε λίγους μόνο μήνες. Στην Ελλάδα το ΠΑΣΟΚ έχει σχεδόν εξαφανιστεί. Στην Ιταλία το παλιό Κομμουνιστικό Κόμμα (το PCI) διαλύθηκε και το PRC αποσυντίθεται ραγδαία, τιμωρημένο από τους εργαζόμενους για τις προδοσίες του στην κυβέρνηση συνασπισμού του Πρόντι. Στην Ισπανία, το PSOE δεν κερδίζει υποστήριξη παρά την έλλειψη αποδοχής της κυβέρνησης PP.
Στη Βρετανία, οι ηγέτες των Εργατικών είναι τρομοκρατημένοι με την προοπτική να έρθουν στην εξουσία. Δεν αγωνίζονται για να κερδίσουν την πλειοψηφία. Δεν δίνουν υποσχέσεις για μεταρρυθμίσεις κ.λ.π, διότι φοβούνται ότι αυτό θα ενθαρρύνει τους εργαζόμενους και τα συνδικάτα να απαιτήσουν περισσότερα. Όταν εκφωνούν ομιλίες, απευθύνουν τα λόγια τους όχι στους εργαζόμενους, αλλά στα αφεντικά και τους τραπεζίτες, ζητώντας την έγκρισή τους. Έχουν περάσει από τις μεταρρυθμίσεις στις αντι-μεταρρυθμίσεις.
Στις περισσότερες χώρες, υπήρξε κατάρρευση της Αριστεράς. Οι αριστεροί ρεφορμιστές είναι απελπισμένοι εμπειριστές, όπως ακριβώς και οι δεξιοί. Είναι απλά δύο διαφορετικά είδη εμπειρισμού. Προσκολλώνται στις ξεπερασμένες συνταγές του κεϋνσιανισμού. Κανένας από αυτούς δεν μιλά για σοσιαλισμό.
Οι πρώην σταλινικοί έχουν τιμωρηθεί από την ιστορία για τα εγκλήματα του παρελθόντος. Έχουν κινηθεί απότομα προς τα δεξιά, ιδιαίτερα μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και δεν είναι πλέον ούτε καν η σκιά του παλιού τους εαυτού. Είναι βαθύτατα επιφυλακτικοί σχετικά με το σοσιαλισμό και δεν έχουν καμία απολύτως εμπιστοσύνη στην εργατική τάξη.
Οι παλιοί σταλινικοί ήταν τουλάχιστον μια καρικατούρα αυθεντικού τύπου. Οι σημερινοί είναι μόνο ένα χλωμό κακέκτυπο του ρεφορμισμού. Κατά συνέπεια, σε μια εποχή που ο καπιταλισμός βρίσκεται σε βαθιά κρίση, όταν οι ιδέες του κομμουνισμού θα έπρεπε να αποκτήσουν ένα μεγάλο ακροατήριο, έχουν αποδειχθεί ανίκανοι να προσεγγίσουν τα πιο ριζοσπαστικά στρώματα των εργαζομένων και της νεολαίας. Σε ορισμένες χώρες έχουν εξαφανιστεί εντελώς.
Ο Τρότσκι είπε ότι η προδοσία είναι σύμφυτη με το ρεφορμισμό. Δεν μιλάμε εδώ αναγκαστικά για μια συνειδητή προδοσία, αλλά για το γεγονός ότι αν κάποιος αποδέχεται τον καπιταλισμό, πρέπει επίσης να δεχθεί τους νόμους του. Υπό αυτές τις συνθήκες, έντονα κριτική διάθεση θα αναπτυχθεί ταχύτατα στις μαζικές οργανώσεις. Σε κάποιο σημείο θα δούμε αναζωογόνηση της συζήτησης ανάμεσα στα απλά μέλη και την αποκρυστάλλωση μιας αριστερής πτέρυγας.
Οι ρεφορμιστές λαχταρούν την επιστροφή στην «ομαλότητα», αλλά αυτό είναι ένα ουτοπικό όνειρο. Το να διαχειρίζεσαι τον καπιταλισμό στην εποχή της αποσύνθεσής του σημαίνει να διαχειρίζεσαι μια γενική μείωση του βιοτικού επιπέδου. Αυτοί οι ηγέτες αντικατοπτρίζουν το παρελθόν και όχι το παρόν ή το μέλλον. Δεν υπάρχει πλέον καμία τυφλή υποστήριξη των εργαζομένων στους σοσιαλιστές και τους πρώην κομμουνιστές ηγέτες. Αντίθετα, υπάρχει κριτική διάθεση ακόμα και σκεπτικισμός απέναντί τους.
Αυτό δεν σημαίνει, όπως φαντάζονται οι σέχτες, ότι τα κόμματα αυτά απλώς θα εξαφανιστούν. Οι ρεφορμιστές έχουν βαθιές ρίζες στην τάξη και μπορεί να ανακάμψουν ακόμη και από καταστάσεις που φαίνονται αδύνατες. Όταν οι μάζες αναζητούν μια εναλλακτική λύση, δεν κοιτάζουν τις σέχτες, αλλά θα δοκιμάσουν και θα ξαναδοκιμάσουν τα γνωστά παραδοσιακά κόμματα και τους ηγέτες τους, πριν τα απορρίψουν οριστικά και αναζητήσουν ένα νέο πολιτικό σημείο αναφοράς.
Οι εργαζόμενοι θα δοκιμάσουν το ένα κόμμα και την μια ηγεσία μετά την άλλη, σε μια απελπισμένη προσπάθεια να βρουν μια διέξοδο από την κρίση. Θα απορρίψουν το ένα μετά το άλλο. Το εκκρεμές θα ταλαντώνεται προς τα αριστερά και τα δεξιά. Σε αντίθεση με τη δεκαετία του 1930 και του 1970, η αριστερά στη σοσιαλδημοκρατία είναι αδύναμη. Όμως, καθώς η κρίση εντείνεται, θα υπάρξει μια διαφοροποίηση στο εσωτερικό των μαζικών οργανώσεων.
Η ραγδαία άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα και οι πρόοδοι του Μελανσόν και του Μετώπου της Αριστεράς στη Γαλλία, είναι μια ένδειξη των διαδικασιών που θα επαναληφθούν σε ακόμη μεγαλύτερη κλίμακα κατά την επόμενη περίοδο. Και στις δύο περιπτώσεις όμως, οι δυνάμεις για νέα αριστερά κινήματα δεν πέφτουν από τα σύννεφα, αλλά αναδύονται από διασπάσεις στις υφιστάμενες μαζικές οργανώσεις (το ΚΚΕ στην Ελλάδα και το Σοσιαλιστικό Κόμμα στη Γαλλία).
Θα υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από κρίσεις, τόσο στα Σοσιαλιστικά, όσο και στα Κομμουνιστικά κόμματα στο μέλλον, η οποία θα δημιουργήσει πολύ ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη της μαρξιστικής τάσης.
Τα συνδικάτα
Ο Τρότσκι έλεγε ότι οι ηγέτες των συνδικάτων είναι η πιο συντηρητική δύναμη στην κοινωνία. Αυτό είναι πιο αληθινό από ποτέ. Ωστόσο, οι εργαζόμενοι δεν έχουν πού αλλού να πάνε. Το μαζικό κίνημα μπορεί να αναπτυχθεί αυθόρμητα, από τα κάτω, χωρίς ηγεσία από την κορυφή. Γι αυτό το σκοπό, οι εργαζόμενοι θα αυτοσχεδιάσουν με όλα τα είδη των επιτροπών και των εκστρατειών.
Οι αναρχικοί και οι σέχτες θα δουν αυτές τις κινήσεις ως εναλλακτική λύση προς τα συνδικάτα. Αλλά η εργατική τάξη δεν μπορεί να απαλλαχθεί από τα συνδικάτα, στα οποία θα τραβηχτεί αργότερα. Γι’ αυτό το σκοπό, νέες κατά περίσταση μορφές οργάνωσης έχουν ένα ρόλο να παίξουν, αλλά δεν υπάρχει υποκατάστατο για την υπομονετική επαναστατική δουλειά που θα μεταμορφώσει τα συνδικάτα.
Οι περισσότεροι από τους ηγέτες των συνδικάτων ζουν στο παρελθόν και είναι εντελώς απροετοίμαστοι για την περίοδο στην οποία έχουμε εισέλθει. Την ίδια ώρα που το καπιταλιστικό σύστημα καταρρέει παντού, προσκολλώνται απεγνωσμένα στην «αγορά» και προσπαθούν να την σώσουν με κάθε κόστος, κόστος που πληρώνουν οι εργαζόμενοι.
Αλλά οι μαζικές οργανώσεις δεν υπάρχουν στο κενό. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τα συνδικάτα. Θα υπάρξει μια διαδικασία επιλογής, στην οποία τα απελπισμένα και διεφθαρμένα στοιχεία θα παραμεριστούν και θα αντικατασταθούν με νεότερους, πιο μαχητικούς ανθρώπους, που είναι έτοιμοι να διακινδυνεύσουν τις θέσεις εργασίας τους για το σκοπό της πάλης ενάντια στα αφεντικά και θα υψώσουν το ανάστημα τους για τα δικαιώματα των εργαζομένων.
Υπό την πίεση των απλών μελών, οι ηγέτες των συνδικάτων είτε θα θέσουν τον εαυτό τους στην κεφαλή του αγώνα ή θα παραμεριστούν και θα αντικατασταθούν από ανθρώπους που είναι περισσότερο σε επαφή με τα απλά μέλη. Τα συνδικάτα θα μεταμορφωθούν ξανά και ξανά στην πορεία του αγώνα.
Θα ήταν λάθος να φανταστεί κανείς ότι ο ρεφορμισμός είναι εντελώς δυσφημισμένος ακόμη και τώρα. Οι μάζες θα ήθελαν να δουν μεταρρυθμίσεις. Αλλά υπό τις παρούσες συνθήκες, θα πρέπει κανείς να αγωνιστεί ακόμη και για τις μικρότερες μεταρρυθμίσεις. Η κριτική μας για τους ρεφορμιστές δεν είναι ότι υποστηρίζουν τις μεταρρυθμίσεις, αλλά ότι δεν αγωνίζονται για μεταρρυθμίσεις με αρκετή αποφασιστικότητα, ότι αποδέχονται τις αντιμεταρρυθμίσεις και ότι παραδίδονται στις πιέσεις των μεγάλων επιχειρήσεων.
Προς μια ευρωπαϊκή επανάσταση
Πριν από τρία χρόνια οι «Financial Times» έκαναν λόγο για «δύσκολες και επικίνδυνες εποχές». Αυτές οι λέξεις κατέληξαν να είναι πάρα πολύ αληθινές. Η άρχουσα τάξη είναι τρομοκρατημένη από τις κοινωνικές και πολιτικές επιπτώσεις της κρίσης και τα μέτρα που θα αναγκαστεί να λάβει. Αυτό που έχει σώσει μέχρι σήμερα την κατάσταση είναι οι ρεφορμιστές Εργατικοί ηγέτες που έχουν αποδείξει ότι είναι οι πιο πιστοί και αξιόπιστοι υπηρέτες του Κεφαλαίου.
Οι τάξεις παρατάσσονται για μια αποφασιστική αναμέτρηση. Κατά τα επόμενα πέντε ή δέκα χρόνια θα δούμε την πιο σοβαρή αντιπαράθεση από το 1930. Υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ της παρούσας κατάστασης και της δεκαετίας του 1930. Αλλά υπάρχουν επίσης σημαντικές διαφορές.
Η κύρια διαφορά είναι η ριζική αλλαγή στην ισορροπία των ταξικών δυνάμεων. Η εργατική τάξη είναι τώρα μια αποφασιστική πλειοψηφία σε όλες τις προηγμένες καπιταλιστικές χώρες και διαδραματίζει αποφασιστικό ρόλο, σε χώρες όπως η Τουρκία, η Βραζιλία, η Αίγυπτος και η Ινδονησία. Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η ευρωπαϊκή αστική τάξη είχε μεγάλα κοινωνικά αποθέματα υποστήριξης στην αγροτιά. Αυτό εξηγεί εν μέρει, γιατί μπόρεσε να κινηθεί ταχύτατα προς την κατεύθυνση του φασισμού στην Ιταλία, τη Γερμανία και την Ισπανία.
Σήμερα η αλλαγή της ταξικής ισορροπίας αποκλείει μια γρήγορη λύση. Η παρούσα κατάσταση μπορεί να διαρκέσει για χρόνια με εξάρσεις και υφέσεις. Το κίνημα θα λάβει χώρα σε μια σειρά από κύματα, όπως στην Ισπανία, όπου η επανάσταση άρχισε στην πραγματικότητα το 1930 με ένα κύμα απεργιών και διαδηλώσεων ακόμη και πριν από την πτώση της μοναρχίας το 1931.
Σε μια επαναστατική περίοδο όπως αυτή, όλη αυτή η προσωρινή ησυχία και οι ήττες είναι απλώς το προοίμιο για νέες εκρήξεις, που θα θέσει όλα τα προηγούμενα κινήματα στη σκιά. Η Ισπανική Επανάσταση πέρασε μέσα από μια ολόκληρη σειρά από στάδια, πριν τελικά ηττηθεί στις ημέρες του Μάιου του 1937 στη Βαρκελώνη.
Σε αυτά τα επτά χρόνια υπήρχαν περίοδοι μεγάλων επαναστατικών γεγονότων, όπως το 1931 με την πτώση της Μοναρχίας, αλλά και περίοδοι απελπισίας και απογοήτευσης, όπως το 1933-1934. Υπήρξαν φοβερές ήττες όπως η ήττα της Κομμούνας της Αστούριας το 1934 και ακόμη και μαύρης αντίδρασης, όπως στο «Bienio Negro» (Δύο Μαύρα έτη) του 1933 – 35.
Σήμερα στην Ευρώπη, μια παρόμοια διαδικασία λαμβάνει χώρα παντού σε πιο αργό ή πιο γρήγορο ρυθμό και σε μεγαλύτερη ή μικρότερη ένταση. Η Ελλάδα είναι ο πιο αδύναμος κρίκος στην αλυσίδα του ευρωπαϊκού καπιταλισμού, αλλά υπάρχουν πολλοί αδύναμοι κρίκοι. Η διαδικασία στην Ελλάδα έχει προχωρήσει περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, αλλά δείχνει μόνο σε μια ιδιαίτερα έντονη μορφή τι θα συμβεί σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Μετάφραση – επιμέλεια: Αποστόλης Δαγρές, Διονύσης Βούρτσης, Άγγελος Ηρακλείδης
{fcomment}
