Το πρόσφατο χρηματιστηριακό κραχ προάγγελος μιας νέας βαθειάς ύφεσης στην παγκόσμια οικονομία. Μια ανάλυση του Βρετανού μαρξιστή Ρομπ Σιούελ, από την εφημερίδα Socialist Appeal, που συμμετέχει ενεργά στην καμπάνια του αριστερού Εργατικού ηγέτη Τζέρεμυ Κόρμπυν.
Μετάφραση: Απόστολος Δαγρές
Κατά τη «μαύρη Δευτέρα» της 24ης Αυγούστου, οι παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές κατέρρευσαν, από τη Σαγκάη και το Σεντζέν μέχρι το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Οι «κόκκινοι» δείκτες γέμισαν τις οθόνες των υπολογιστών των χρηματιστηρίων παντού, σε έναν παγκόσμιο πανικό ξεπουλήματος. Το σοκ και η δυσπιστία των επενδυτών ήταν διάχυτα παντού. Και παρ’ όλο που ο δείκτης «Dow Jones» ανέκαμψε από τις χειρότερες απώλειές του, η ακραία αστάθεια διαποτίζει ολόκληρο το σύστημα. Θα μπορούσε γρήγορα να επιστρέψει η «ομαλότητα» ή αυτή θα είναι η αρχή μιας σειράς από κρίσεις σε μια ασταμάτητη αλυσίδα γεγονότων;
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η ύφεση της δεκαετίας του 1930 ξεκίνησε με το Κραχ της «Wall Street» το 1929, το οποίο με τη σειρά του παρήγαγε μια ολόκληρη σειρά ανακάμψεων και καταρρεύσεων της αγοράς στα επόμενα τρία έτη. Φυσικά, η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται ποτέ ακριβώς με τον ίδιο τρόπο, αλλά θα ήταν ανόητο να αγνοήσουμε γεγονότα που είναι όμοια.
Η όποια οικονομική σταθερότητα έχει εξαφανιστεί. Το χρηματιστηριακό κραχ της Δευτέρας 24/8 συνοδεύτηκε από μια απότομη αύξηση της αστάθειας παντού. Ο δείκτης αστάθειας «VIX» (http://www.cboe.com/micro/vix-options-and-futures.aspx) – ο αποκαλούμενος «μετρητής φόβου» της WallStreet – έπεσε από το 42% στο 39,77% τη Δευτέρα. Όταν ο συγκεκριμένος δείκτης βρίσκεται πάνω από 20% η ανησυχία των επενδυτών επιτείνεται. Η αύξηση αυτή σηματοδοτεί την 6η συνεχόμενη ημερήσια άνοδο του δείκτη, συμπεριλαμβανομένης της 4ης συνεχόμενης διψήφιας αύξησης του.
Η κατάρρευση των παγκόσμιων χρηματιστηριακών αγορών στις 24/8 εξαφάνισε πολλές εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια από την αξία των μετοχών σε όλο τον κόσμο. Η πρώτη που χτυπήθηκε ήταν η Κίνα. Στη συνέχεια ακολούθησαν άλλες αγορές στην Ασία, έπειτα η Ευρώπη και τέλος η Αμερική, όπου τα χρηματιστήρια τέθηκαν σε ελεύθερη πτώση. Ο Λάρι Σάμερς, πρώην υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ εκτιμώντας μετριοπαθώς την κατάσταση «τουίταρε» : «Αυτό θα μπορούσε να είναι σοβαρό». Ο Βρετανός υπουργός Οικονομικών Τζώρτζ Όσμπορν εξέφρασε τις ανησυχίες του για την Κίνα, αλλά τίποτα περισσότερο. Οι επιφανείς αστοί εμφανίζονται σαν συγχυσμένοι και αποπροσανατολισμένοι επιβάτες πρώτης θέσης σε έναν Τιτανικό, ανησυχώντας απλά για τις ξαφνικές δονήσεις….
Η ταχεία επιβράδυνση στην Κίνα
Το χρηματιστήριο της Σαγκάης έπεσε κατά 11,5% μια εβδομάδα νωρίτερα, προκαλώντας την παρέμβαση των αρχών. Η παρέμβασή τους ωστόσο, είχε μικρή επίδραση. Διοχέτευαν χρήμα στην αγορά, αλλά η αστάθεια συνεχιζόταν. Τη «Μαύρη Δευτέρα» 24/8, το χρηματιστήριο της Σαγκάης γνώρισε τη χειρότερη του μέρα από το Φεβρουάριο του 2007. Μετά το άνοιγμά του, η αγορά κατέρρευσε στο πρώτο δευτερόλεπτο – με πτώση 9% – που εξαφάνισε τα κέρδη ολόκληρου του έτους! Αυτή η πτώση είχε αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο, επηρεάζοντας τις παγκόσμιες χρηματιστηριακές αγορές, σαν ανεξέλεγκτος ιός. Την Τετάρτη 26/8, ο δείκτης της Σαγκάης συνέχισε πτωτικά κατά 7,6%.
Οι κινεζικές αρχές αντέδρασαν και με άλλες «ενέσεις» ρευστότητας, τροφοδοτώντας με 200 δις δολάρια την αγορά, για να τη στηρίξουν. Επιπλέον, έκαναν αρκετές μικρές μειώσεις επιτοκίων. Η πιο πρόσφατη μείωση ήταν η πέμπτη από το Νοέμβριο. Ενώ στο παρελθόν αυτή η ρευστότητα είχε αποτέλεσμα, αυτή τη φορά δεν κατάφερε να «σώσει» την κατάσταση.
Η αρχική αιτία της κατάρρευσης της χρηματιστηριακής αγοράς ήταν οι φόβοι της δραματικής επιβράδυνσης της κινεζικής οικονομίας, της δεύτερης μεγαλύτερης παγκόσμιας οικονομίας. Όλα τα τελευταία στοιχεία για τη βιομηχανική ανάπτυξη και τις εξαγωγές έδειξαν επιδείνωση της οικονομίας. Υπάρχουν σοβαροί σχολιαστές που πιστεύουν πως ο πραγματικός ρυθμός ανάπτυξης της κινεζικής οικονομίας είναι μόνο γύρω στο 3,5%. Ολόκληρο το καλοκαίρι, οι κινεζικές εξαγωγές έπεσαν κατά 8%. Οι εισαγωγές είχαν επίσης συρρικνωθεί κατά ένα ανάλογο ποσό. Αυτή η δραματική επιβράδυνση ανάγκασε το Πεκίνο να υποτιμήσει το κινέζικο «γουάν» στις 11 Αυγούστου, σε μια προσπάθεια να αντιστρέψει την κατάσταση, προκαλώντας όμως χάος στις «αναδυόμενες οικονομίες».
Ο Πρόεδρος της Κίνας, XiJinping, είχε επιχειρήσει να δώσει έναν ευχάριστο τόνο για την οικονομική κατάσταση. «Θα πρέπει να είμαστε σίγουροι ότι η οικονομική ανάπτυξη εξακολουθεί να έχει ευοίωνες προοπτικές», δήλωσε στους αξιωματούχους στη βορειοανατολική Κίνα τον περασμένο μήνα.
Τέτοιες διαβεβαιώσεις είναι περίπου τόσο καθησυχαστικές όσο και οι δηλώσεις του Τζορτζ Μπους ότι «τα θεμέλια της αμερικανικής οικονομίας είναι υγιή», λίγο πριν από την κατάρρευση της Lehman Brothers.
Βίαιη επιστροφή στην πραγματικότητα
Λαμβάνοντας υπόψη ότι η κινέζικη ανάπτυξη ωφέλησε κατά πολύ την παγκόσμια οικονομία στο παρελθόν με τη μείωση των τιμών των βασικών εμπορευμάτων, παρέχοντας αγορές και τομείς για κερδοφόρες επενδύσεις, τώρα έχει μετατραπεί στο αντίθετό της, εξάγοντας τα προβλήματα και τις αδυναμίες της. Καταλαμβάνοντας παραπάνω από 15% της παγκόσμιας οικονομίας, η Κίνα συνεισφέρει περίπου το 25% της παγκόσμιας ανάπτυξης, σύμφωνα με το ΔΝΤ.
Ενώ η Κίνα επιχειρεί να μετατραπεί σε μια πιο ισορροπημένη οικονομία, ο ρυθμός ανάπτυξής της έχει δεχθεί ένα ισχυρό χτύπημα. Τα επίπεδα της συσσώρευσης κεφαλαίου έχουν γίνει μη βιώσιμα. Με λιτότητα στην Ευρώπη και στασιμότητα των μισθών στην Αμερική, η αγορά για τα κινεζικά εμπορεύματα έχει φθάσει στα όριά της. Η υπερπαραγωγή έχει επηρεάσει πολλούς τομείς της οικονομίας, δημιουργώντας μια φούσκα ακινήτων και μια εκκολαπτόμενη τραπεζική κρίση. Αυτό δεν θα μπορούσε να έρθει σε χειρότερη στιγμή για τον παγκόσμιο καπιταλισμό, ο οποίος εξακολουθεί να αγωνίζεται να ξεφύγει από την κρίση του 2008. Η επιβράδυνση στην Κίνα υπό τις παρούσες συνθήκες, ωθεί την παγκόσμια οικονομία προς μια νέα ύφεση.
Οι χρηματιστηριακές αγορές ανθούσαν για αρκετά χρόνια, ενώ η πραγματική οικονομία κατέρρεε. Οι αγορές έχουν γίνει όλο και πιο αποκομμένες από την πραγματικότητα. Οι τιμές των μετοχών δεν αντικατοπτρίζουν πλέον την υγεία της οικονομίας ή τη μελλοντική κερδοφορία της. Με σχεδόν μηδενικά επιτόκια, δημιουργούν «φθηνό» χρήμα, μια τεράστια στοίβα από χρήματα που διοχετεύονται στο χρηματιστήριο σε αναζήτηση τυχοδιωκτικών κερδών. Στις 9 Μαρτίου, ημέρα που η «ποσοτική χαλάρωση» ξεκίνησε στη Βρετανία, ο δείκτης «FTSE 100» ανήλθε στις 3542 μονάδες. Στις 27 Απριλίου του τρέχοντος έτους ήταν 7103 μονάδες, με μια αύξηση 100,5%. Υπάρχει ένα παρόμοιο «μοτίβο» μεταξύ των τριών γύρων της «ποσοτικής χαλάρωσης» στις ΗΠΑ, με την απόδοση του δείκτη «S&P 500», να είναι πάνω από 200%.
Η κατάσταση μπορεί να παρομοιαστεί με ένα κινούμενο σχέδιο, που περπατά πέρα από την άκρη του γκρεμού, συνεχίζει να περπατάει στο κενό μέχρι … που η βαρύτητα το τραβάει προς τα κάτω. Στον πλασματικό κόσμο των χρηματιστηρίων, αργά ή γρήγορα θα έπρεπε να υπάρχει μια «διόρθωση», όπου οι τιμές θα προσέγγιζαν τις πραγματικές τιμές. Αλλά μια τέτοια «διόρθωση» όπως η σημερινή, υπό τις παρούσες ασταθείς συνθήκες μπορεί να έχει καταλυτικές συνέπειες: μπορεί να επιταχύνει την εμφάνιση μιας βαθιάς ύφεσης.
Η τέλεια καταιγίδα
Η μοίρα ολόκληρης της Ασίας συνδέεται άμεσα με την Κίνα. Η «βουτιά» στα κινεζικά χρηματιστήρια εξαπλώθηκε αμέσως στις ασιατικές αγορές. Σύντομα η Κίνα προκάλεσε μια «επιδημία». Καθ ‘όλη τη διάρκεια του Αυγούστου ο πανευρωπαϊκός δείκτης «FTSE Eurofirst 300» υποχώρησε 12%, πλησιάζοντας την πτώση του 12,68% τον Οκτώβριο του 2008.
«Θυμάστε την τραπεζική κρίση του 2008; Λοιπόν, οι ευρωπαϊκές μετοχές βρίσκονται σήμερα σε καλό δρόμο για να επιτύχουν χειρότερες επιδόσεις από εκείνες τις σκοτεινές ημέρες..», γράφτηκε στους «Financial Times» (24/8/15).
Γενικότερα, έχει επικρατήσει μια «τέλεια καταιγίδα», που επηρεάζει βασικούς τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Στις λεγόμενες αναδυόμενες αγορές, οι οποίες ήταν στο παρελθόν «σωσίβια» της παγκόσμιας οικονομίας, τα πάντα υποχωρούν: τα νομίσματα, τα χρηματιστήρια και οι τιμές των βασικών εμπορευμάτων. Τα χρήματα είναι άφθονα και πολύ φθηνά, αλλά αυτό δεν κάνει καμία διαφορά. Η προτεινόμενη αύξηση των επιτοκίων στις Ηνωμένες Πολιτείες – η πρώτη από το 2006 – έχει συνταράξει όλες αυτές τις οικονομίες.
Η πτώση των τιμών των βασικών εμπορευμάτων και η προσδοκία για αύξηση του επιτοκίου των ΗΠΑ έχει φέρει τους αστούς σε πολύ δύσκολη θέση. Η συρρίκνωση των εξαγωγών, ιδίως με μείωση της ζήτησης και η υπερπαραγωγή στην Κίνα, οδηγεί σε έναν πόλεμο εξαγωγών και νομισματικών υποτιμήσεων. Όλοι προσπαθούν να κάνουν τις εξαγωγές τους φθηνότερες.
Τα χρέη των «αναδυόμενων» αγορών γίνονται αφόρητα, καθώς οι οικονομίες τους επιβραδύνονται. Το μέγεθος του χρέους έχει διπλασιαστεί τα τελευταία 5 χρόνια κατά 4.5 τρις δολάρια. Αλλά με τα χρέη να αποτιμώνται σε δολάρια, κάθε αύξηση της αξίας του δολαρίου (ωθείται από την υποσχόμενη αύξηση των επιτοκίων στις ΗΠΑ) προσθέτει βάρη και αυξάνει το κόστος των υπηρεσιών. Η θηλιά σφίγγει ολοένα και περισσότερο.
Οι «αναδυόμενες» αγορές έχουν βιώσει μια δραματική φυγή κεφαλαίων, κυρίως από την Κίνα. Η φυγή αυτή έχει διπλασιαστεί τους τελευταίους 13 μήνες, φτάνοντας το ποσό των 1 τρις δολαρίων. Η υποτίμηση του κινεζικού νομίσματος θα επιταχύνει τις εκροές, που άγγιξαν τα επίπεδα ρεκόρ των 70 δις δολαρίων τον Ιούλιο. Οι μετοχές των «αναδυόμενων» αγορών, καθώς και τα νομίσματα, έχουν μειωθεί κατά 10% αυτό το έτος. Αυτό συνιστά εμπορικό πόλεμο χωρίς δασμολογικούς φραγμούς.
Η αναταραχή έχει σαν αποτέλεσμα το «ρίνγκιτ», νόμισμα της Μαλαισίας, να μειωθεί κατά 1,4% έναντι του δολαρίου, σε ασυνήθιστα επίπεδα μετά την ασιατική κρίση του 1998. Η «ρουπία» της Ινδονησίας είναι επίσης στο πιο χαμηλό σημείο της από τη δεκαετία του 1990. Το «μπατ» της Ταϊλάνδης είναι στο χαμηλότερο επίπεδό του από το 2009. Η κρίση έχει εξαπλωθεί ταχύτατα προς τη Νότια Αφρική και τη Βραζιλία, αποδεικνύοντας και πάλι ότι η παγκοσμιοποίηση έχει σηματοδοτήσει μια παγκόσμια κρίση.
Η τιμή του πετρελαίου, που ήταν στα 150 δολάρια το βαρέλι, λόγω της κατάρρευσης της ζήτησης, έχει πέσει στα 39,05 δολάρια το βαρέλι πετρελαίου «West Texas» και 44.24 δολάρια το βαρέλι του «Brent». Αντί να είναι μια πηγή δύναμης, η κατάρρευση των τιμών είναι προϊόν ενός παγκόσμιου αποπληθωρισμού.
Μια οργανική κρίση
Η «ανάκαμψη» έχει πλέον εξαντληθεί. Οι επενδύσεις είναι στάσιμες ή πέφτουν. Οι καπιταλιστές των ΗΠΑ κάθονται σε ένα «βουνό» 2 τρις δολαρίων, ανίκανοι να αναπτύξουν τις παραγωγικές δυνάμεις, όπως στο παρελθόν. Στο μεταξύ, οι παραγωγικές δυνάμεις εξεγείρονται ενάντια στα στενά όρια της αγοράς και της ατομικής ιδιοκτησίας. Αυτή η εποχή της «παγκόσμιας στασιμότητας» δεν είναι αυτή της ισορροπίας. Αντίθετα, είναι πολύ μακριά από αυτή. Ο οικονομικός κύκλος ανάκαμψης – ύφεσης έχει αλλάξει. Πλέον οι ανακάμψεις είναι αδύναμες, ενώ οι υφέσεις είναι βαθιές και παρατεταμένες.
Η ύφεση του 2008 ήταν μια κρίσιμη καμπή. Συγκαταλέγεται στις μεγαλύτερες κρίσεις από τη δεκαετία του 1930. Ο μόνος λόγος που δεν βιώσαμε μια βαθιά ύφεση όπως στη δεκαετία του ’30, ήταν οι μαζικές «διασώσεις» σε παγκόσμια κλίμακα – και όχι μόνο στην Κίνα – που επέτρεψαν στον καπιταλισμό να κρατήσει το κεφάλι του πάνω από το νερό. Αλλά όλες οι παλιές αντιθέσεις έχουν αναδυθεί πάλι στην επιφάνεια. Η τρέχουσα κρίση αντανακλά μια οργανική κρίση του καπιταλιστικού συστήματος, καθώς κανένας από τους κρίσιμους δείκτες, της ανάπτυξης, της απασχόλησης, της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας, δεν μπορεί να ανακάμψει.
Η περιοδική υπερπαραγωγή εκδηλώνεται σε βαθιές υφέσεις, όπως το 2008. Μπορεί να υπάρχουν όλα τα είδη των κρίσεων, όπου η γραμμή της καπιταλιστικής παραγωγής μπορεί να «σπάσει» με οποιαδήποτε αφορμή, συμπεριλαμβανομένων και των χρηματιστηριακών κραχ, τα οποία δεν συνδέονται αυτόματα με τις αντιφάσεις του τρόπου παραγωγής. Οι κρίσεις στις χρηματιστηριακές αγορές, σε τελική ανάλυση, είναι σύμπτωμα των διεργασιών που εκτυλίσσονται στην πραγματική οικονομία. Μπορούν να λειτουργήσουν ως έναυσμα για πραγματική κρίση στην οικονομία. Αυτό συνέβη με το μεγάλο κραχ του 1929 στην Αμερική.
Το σκάνδαλο των «subprime» και η κατάρρευση της «Lehman Brothers» ενήργησαν με τον ίδιο τρόπο το 2007- 8. Το εάν αυτή η τρέχουσα κρίση στη χρηματιστηριακή αγορά οδηγήσει αυτόματα σε μια νέα ύφεση δεν μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα. Σαφώς, τα στοιχεία υπάρχουν για μια ακόμα παγκόσμια ύφεση, αλλά το ποια στοιχεία θα την πυροδοτήσουν είναι αδύνατο ακόμα να ειπωθεί. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που μπορούν να παίξουν αυτό το ρόλο. Το μόνο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι η οικονομική «ανάκαμψη» έχει εξαντληθεί. Προετοιμάζεται μια νέα ύφεση.
Όπως ο Μαρξ εξήγησε στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου «η τελική αιτία της πραγματικής κρίσης παραμένει πάντα η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών σε σύγκριση με την τάση της καπιταλιστικής παραγωγής για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων με τέτοιο τρόπο που μόνο η απόλυτη δύναμη της κατανάλωσης της κοινωνίας θα είναι το όριό τους.»
Σήμερα, δεδομένης της λιτότητας και των περικοπών των πραγματικών μισθών, η «περιορισμένη κατανάλωση» είναι εμφανής. Οι επενδύσεις, η «ψυχή» του καπιταλισμού, είναι ελάχιστες ή ακόμα και μηδενικές. Όλες οι δομικές αντιφάσεις του καπιταλισμού για άλλη μια φορά έρχονται στην επιφάνεια. Το σκηνικό στήνεται για μια ακόμη πιο σοβαρή ύφεση από την πιο πρόσφατη.
Οι στρατηγικοί αναλυτές του κεφαλαίου φοβούνται ότι όλα τα μέσα για την καταπολέμηση της τελευταίας κρίσης έχουν εξαντληθεί. Οι αστικές κυβερνήσεις επιβαρύνουν τα κράτη με τεράστια χρέη και τα επιτόκια είναι στο μηδέν. Περιορίζονται μόνο στο να κάνουν μικροεπεμβάσεις στις οικονομίες, όπως στην κινέζικη. Αυτό δεν θα τους σώσει. Η παρούσα αναταραχή στη χρηματιστηριακή αγορά είναι απλά μια πρόγευση της θύελλας πρόκειται να ξεσπάσει.
Ρομπ Σιούελ – από την βρετανική εφημερίδα «Socialist Appeal»
(τεύχος Σεπτεμβρίου 2015)
