«Βλέποντας την κατάσταση στο σύνολό της, η κρίση σκάβει όπως ο καλός γεροτυφλοπόντικας.» (Μαρξ στον Ένγκελς, 22 Φεβρουαρίου 1858)
Το έτος 2021 ξεκίνησε με δραματικά γεγονότα. Η κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού εξαπλώνεται σαν το κύμα από τη μια χώρα και ήπειρο στην άλλη. Παντού βλέπουμε την ίδια εικόνα χάους, οικονομικής κατάρρευσης και ταξικής πόλωσης. Δεν πρόλαβε να ξεκινήσει η νέα χρονιά και ένας ακροδεξιός όχλος εισέβαλε στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ στην Ουάσινγκτον μετά την παρότρυνση του πρώην προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ. δίνοντας στο κέντρο του δυτικού ιμπεριαλισμού την εικόνα ενός αποσαθρωμένου κράτος.
Αυτά τα γεγονότα, σε συνδυασμό με τις πολύ μεγαλύτερες διαδηλώσεις του κινήματος Black Lives Matter το περασμένο καλοκαίρι, δείχνουν πόσο έχει βαθύνει η πόλωση στην αμερικάνικη κοινωνία. Στο άλλο άκρο του κόσμου, μεγάλα κινήματα σε Ινδία και Ρωσία εξέφρασαν τις ίδιες διεργασίες: η δυσαρέσκεια των μαζών αυξάνεται και η άρχουσα τάξη δεν μπορεί να κυβερνήσει με τον τρόπο που το έκανε παλιά.
Η πανδημία εξακολουθεί να μαίνεται εκτός ελέγχου. Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές, έχουν υπάρξει περισσότερα από 100 εκατομμύρια κρούσματα παγκοσμίως και σχεδόν τρία εκατομμύρια θάνατοι. Αυτά τα νούμερα είναι πρωτοφανή, αν δεν λάβουμε υπόψη τα θύματα των παγκόσμιων πολέμων. Και τα νούμερα συνεχίζουν να αυξάνονται ανεξέλεγκτα.
Αυτή η τρομερή μάστιγα είχε καταστροφικές συνέπειες στις φτωχές χώρες σε όλο τον κόσμο και έχει επίσης επηρεάσει σοβαρά ορισμένες από τις πλουσιότερες χώρες. Στις ΗΠΑ υπήρξαν 30 εκατομμύρια κρούσματα και ο αριθμός των θανάτων έχει ξεπεράσει το μισό εκατομμύριο. Και η Βρετανία έχει ανάμεσα στα υψηλότερα ποσοστά θανάτων αναλογικά με τον πληθυσμό της: πάνω από 4 εκατομμύρια κρούσματα και πάνω από 100.000 θανάτους. Η παρούσα κρίση λοιπόν δεν είναι μία συνηθισμένη κρίση. Αυτή είναι κυριολεκτικά μια κατάσταση ζωής ή θανάτου για εκατομμύρια ανθρώπους. Πολλοί από αυτούς τους θανάτους θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί αν είχαν ληφθεί έγκαιρα τα κατάλληλα μέτρα.
Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα
Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να λύσει το πρόβλημα: είναι ο ίδιος το πρόβλημα. Σε τελική ανάλυση, η πανδημία COVID-19 είναι το αποτέλεσμα της καταστροφής του περιβάλλοντος από τον καπιταλισμό. Η ανεξέλεγκτη αποψίλωση των δασών και η μεγάλης κλίμακας καπιταλιστική γεωργία δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για τον αυξημένο ρυθμό επιδημιών που προκαλούνται από ιούς που μεταφέρονται από τα ζώα στον άνθρωπο. Όπως προειδοποίησε ο Ένγκελς: «ας μην κολακευόμαστε υπερβολικά για την κατάκτηση της φύσης από τον άνθρωπο. Γιατί για κάθε τέτοια κατάκτηση, αυτή θα πάρει την εκδίκησή της.»
Αυτή η πανδημία έχει αναδείξει το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς. Έχει αποκαλύψει τις μεγάλες διαχωριστικές γραμμές στην κοινωνία. Τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα σε εκείνους που είναι καταδικασμένοι να αρρωστήσουν και να πεθάνουν και εκείνους που μπορούν να προστατευθούν και να θεραπευθούν. Έχει αποκαλύψει τη σπατάλη του καπιταλισμού, το χάος και την αναποτελεσματικότητά του και προετοιμάζει την όξυνση της ταξικής πάλης σε κάθε χώρα του κόσμου. Οι αστοί πολιτικοί αρέσκονται να χρησιμοποιούν στρατιωτικές αναλογίες για να περιγράψουν την παρούσα κατάσταση. Λένε ότι βρισκόμαστε σε πόλεμο με έναν αόρατο εχθρό, αυτόν τον τρομερό ιό. Καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι όλες οι τάξεις και τα κόμματα πρέπει να ενωθούν και να στηρίξουν τις υπάρχουσες κυβερνήσεις. Αλλά υπάρχει μεγάλη απόσταση ανάμεσα στα λόγια και τις πράξεις.
Η υπόθεση της σχεδιασμένης οικονομίας και ενός διεθνούς πλάνου προβάλουν ως αναγκαιότητα. Η κρίση είναι παγκόσμια. Ο ιός δεν σέβεται τα σύνορα ή τους συνοριακούς ελέγχους. Η κατάσταση απαιτεί μια διεθνή απάντηση, τον συντονισμό της επιστημονικής κοινότητας και την αξιοποίηση όλων των πόρων του πλανήτη για την υλοποίηση ενός παγκόσμιου σχεδίου δράσης. Αντ ‘αυτού, είχαμε το θέαμα της διαμάχης ανάμεσα σε Βρετανία και ΕΕ σχετικά με τα λιγοστά εμβόλια, τη στιγμή που ορισμένες από τις φτωχότερες χώρες ουσιαστικά στερούνται πρόσβασης σε αυτά.
Γιατί όμως υπάρχει έλλειψη εμβολίων; Τα προβλήματα της παραγωγής εμβολίων – για να αναφέρουμε μόνο ένα παράδειγμα – αντικατοπτρίζουν την αντίφαση ανάμεσα στις πιεστικές κοινωνικές ανάγκες και τους μηχανισμούς της οικονομίας της αγοράς. Εάν ήμασταν πραγματικά σε πόλεμο με τον ιό, οι κυβερνήσεις θα κινητοποιούσαν όλους τους πόρους για την αντιμετώπιση του. Από καθαρά ορθολογική σκοπιά, η καλύτερη πολιτική θα ήταν η αύξηση της παραγωγής εμβολίων όσο το δυνατόν γρηγορότερα.
Η παραγωγική ικανότητα θα έπρεπε να διευρυνθεί, κάτι που μπορεί να γίνει μόνο με τη δημιουργία νέων εργοστασίων. Όμως, οι μεγάλοι ιδιωτικοί κατασκευαστές εμβολίων δεν έχουν κανένα συμφέρον για να διευρύνουν την παραγωγή, διότι θα τους κόστιζε ακριβότερα. Εάν αύξαναν την παραγωγική ικανότητα έτσι ώστε να τροφοδοτηθεί ολόκληρος ο κόσμος μέσα σε 6 μήνες, τα νέα εργοστάσια θα κατέληγαν σε αχρηστία. Τα κέρδη θα ήταν τότε πολύ λιγότερα σε σύγκριση με τα τωρινά σενάρια, όπου τα υπάρχοντα εργοστάσια θα παράγουν εμβόλια με ρυθμούς που θα μπορέσουν να καλύψουν τις ανάγκες του πλανήτη μέσα σε κάποια χρόνια.
Ένα ακόμη εμπόδιο στη μαζική παραγωγή του εμβολίου είναι η άρνηση των μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών να παραιτηθούν από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στα «δικά τους» εμβόλια (στις περισσότερες περιπτώσεις τα εμβόλια αυτά αναπτύχθηκαν με γιγάντιες κρατικές επιδοτήσεις) έτσι ώστε άλλες εταιρείες να μπορούν να τα παράγουν φθηνά. Οι φαρμακευτικές εταιρείες βγάζουν πολλά δισεκατομμύρια σε κέρδη, αλλά προβλήματα που σχετίζονται τόσο με την παραγωγή όσο και με τον εφοδιασμό οδηγούν σε ελλείψεις παντού. Εν τω μεταξύ, κινδυνεύουν εκατομμύρια ζωές.
Στην βιασύνη τους να ξαναρχίσουν την παραγωγή (και επομένως να βγάλουν νέα κέρδη) ξανά, οι πολιτικοί και οι καπιταλιστές προσπαθούν να «κόψουν δρόμο». Οι εργαζόμενοι συνωστίζονται ξανά στους χώρους εργασίας χωρίς επαρκή προστασία. Αυτό ισοδυναμεί με την επιβολή θανατικής ποινής σε πολλούς από αυτούς τους εργαζομένους και τις οικογένειές τους.
Όλες οι ελπίδες των αστών πολιτικών βασίστηκαν στα νέα εμβόλια. Ωστόσο, η διάθεση των εμβολίων έχει καθυστερήσει και η αποτυχία ελέγχου της εξάπλωσης του ιού – η οποία αυξάνει τον κίνδυνο ανάπτυξης νέων στελεχών ανθεκτικών στα εμβόλια – έχει σοβαρές επιπτώσεις, όχι μόνο για την ανθρώπινη ζωή και την υγεία, αλλά και για την οικονομία.
Οικονομική κρίση
Η παρούσα οικονομική κρίση είναι η πιο σοβαρή των τελευταίων 300 χρόνων, σύμφωνα με την Τράπεζα της Αγγλίας. Το 2020, 255 εκατομμύρια θέσεις εργασίας χάθηκαν παγκοσμίως, τέσσερις φορές περισσότερες από ό,τι το 2009.
Οι λεγόμενες αναδυόμενες οικονομίες βρίσκονται επίσης σε καθοδική πορεία. Η Ινδία, η Βραζιλία, η Ρωσία και η Τουρκία βρίσκονται σε κρίση. Η οικονομία της Νότιας Κορέας συρρικνώθηκε πέρυσι για πρώτη φορά τα τελευταία 22 χρόνια. Αυτό συνέβη παρά τις κρατικές επιδοτήσεις ύψους περίπου 283 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Στη Νότια Αφρική, η ανεργία έφτασε το 32,5% και το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 7,2% το 2020. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη συρρίκνωση της οικονομίας της χώρας από το 1931 κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, και αυτό παρά τη δαπάνη ισοδύναμης του 10% του ΑΕΠ σε ένα πακέτο στήριξης της οικονομίας.
Η κρίση βυθίζει εκατομμύρια ανθρώπους όλο και πιο βαθιά στη φτώχεια. Τον Ιανουάριο του 2021, η Παγκόσμια Τράπεζα υπολόγισε ότι 90 εκατομμύρια άνθρωποι θα οδηγηθούν στην ακραία φτώχεια. Ο Economist της 26ης Σεπτεμβρίου 2020 έγραψε: «Τα Ηνωμένα Έθνη παρουσιάζουν μία ακόμη πιο ζοφερή εικόνα. Ορίζουν τους ανθρώπους ως φτωχούς εάν δεν έχουν πρόσβαση σε πράγματα όπως καθαρό νερό, ηλεκτρικό ρεύμα, επαρκές φαγητό και σχολεία για τα παιδιά τους.
Σε συνεργασία με ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, εκτιμά ότι η πανδημία θα μπορούσε να ρίξει 490 εκατομμύρια ανθρώπους από 70 χώρες στη φτώχεια, αντιστρέφοντας σχεδόν μια δεκαετία προόδων σε αυτό τον τομέα». Το Παγκόσμιο Πρόγραμμα Σίτισης (WFP) των Ηνωμένων Εθνών το έθεσε ως εξής: «Σε 79 χώρες με επιχειρησιακή παρουσία του WFP και όπου υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα, εκτιμάται ότι έως και 270 εκατομμύρια άνθρωποι είναι απόλυτα επισφαλείς σε τρόφιμα ή διατρέχουν υψηλό κίνδυνο το 2021, μία πρωτοφανής αύξηση κατά 82% σε σχέση με τα επίπεδα πριν από την πανδημία». Αυτό από μόνο του δίνει μια ιδέα για την παγκόσμια κλίμακα της κρίσης.
Η γενική αστάθεια σε όλο τον κόσμο συνδέεται οργανικά με την αυξανόμενη φτώχεια. Είναι αίτιο και αποτέλεσμα. Είναι η θεμελιώδης αιτία πολλών πολέμων και εμφύλιων πολέμων. Η Αιθιοπία είναι ένα μόνο παράδειγμα. Η Αιθιοπία παρουσιάζονταν ως μοντέλο. Κατά την περίοδο 2004-2014 η οικονομία της αναπτύχθηκε κατά 11% ετησίως και θεωρήθηκε ως μία καλή χώρα για επενδύσεις. Τώρα έχει βυθιστεί στο χάος με το ξέσπασμα μαχών στην επαρχία Τιγκράι, όπου 3 εκατομμύρια άνθρωποι χρειάζονται επειγόντως τρόφιμα.
Δεν πρόκειται για μεμονωμένη περίπτωση. Ο κατάλογος των χωρών που επλήγησαν από πολέμους κατά την προηγούμενη περίοδο είναι πολύ μακρύς και ο κατάλογος των ανθρώπινων δεινών είναι φρικτός: Αφγανιστάν: δύο εκατομμύρια θάνατοι· Υεμένη: 100.000 θάνατοι· Οι πόλεμοι των ναρκωτικών στο Μεξικό οδήγησαν σε πάνω από 250.000 θανάτους. Ο πόλεμος εναντίον των Κούρδων στην Τουρκία σε 45.000 θανάτους· Σομαλία, 500.000 θάνατοι Ιράκ, τουλάχιστον ένα εκατομμύριο θάνατοι · Νότιο Σουδάν περίπου 400.000 θάνατοι.
Στη Συρία, τα Ηνωμένα Έθνη υπολόγισαν τον αριθμό των θανάτων σε 400.000, αλλά αυτό το νούμερο μοιάζει να είναι πολύ μικρό. Ο πραγματικός αριθμός δεν μπορεί ποτέ να γίνει γνωστός, αλλά είναι βέβαιο ότι θα είναι τουλάχιστον 600.000. Στους τρομερούς εμφύλιους πολέμους στο Κονγκό, πιθανώς πάνω από 4 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Αλλά και εκεί πάλι, κανείς δεν ξέρει τον πραγματικό αριθμό. Πιο πρόσφατα είχαμε τη σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Και έτσι η λίστα συνεχίζει να μεγαλώνει. Τέτοια πράγματα δεν θεωρούνται πλέον αξιοσημείωτα για να μπουν στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων. Όμως εκφράζουν πολύ ξεκάθαρα αυτό που κάποτε είπε ο Λένιν: Ο καπιταλισμός είναι τρόμος χωρίς τέλος. Η συνεχιζόμενη ύπαρξη του καπιταλιστικού συστήματος απειλεί να δημιουργήσει συνθήκες βαρβαρότητας στη μια χώρα μετά την άλλη.
Κρίση του καθεστώτος
Από μαρξιστική σκοπιά, η μελέτη της οικονομίας δεν είναι ένα αφηρημένο ακαδημαϊκό ζήτημα. Έχει βαθιά επίδραση στη διαμόρφωση της συνείδησης όλων των τάξεων.
Όπου και να κοιτάξουμε τώρα βλέπουμε κρίση, όχι μόνο οικονομική κρίση, αλλά και κρίση του καθεστώτος. Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η κρίση είναι τόσο σοβαρή, τόσο βαθιά, που η άρχουσα τάξη χάνει τον έλεγχο των παραδοσιακών εργαλείων που χρησιμοποιούσε στο παρελθόν για να διοικεί την κοινωνία.
Ως αποτέλεσμα αυτού, η άρχουσα τάξη χάνει όλο και περισσότερο την ικανότητα της να ελέγχει τα γεγονότα. Αυτό έγινε ιδιαίτερα σαφές στην περίπτωση των ΗΠΑ. Αλλά ισχύει και για πολλές άλλες χώρες. Αρκεί να αναφέρουμε τα ονόματα των Τραμπ, Μπόρις Τζόνσον και Μπολσονάρο για να τονίσουμε αυτό το ζήτημα.
Διεθνής Εκτελεστική Επιτροπή της IMT (Διεθνής Μαρξιστική Τάση)
Γράφτηκε τον Μάρτιο του 2021
Μετάφραση: Ηλίας Κυρούσης
