Χαιρετίζω την πρωτοβουλία των συντρόφων της Κομμουνιστικής Τάσης και των εκδόσεών τους με την ονομασία Μαρξιστική Φωνή να εκδώσουν και πάλι τα δυο αυτά εξαιρετικά κείμενα του Τρότσκι στην Ελλάδα, με μια βελτιωμένη μετάφραση.
Δυόμισι δεκαετίες έχουν περάσει από τότε που ο Φράνσις Φουκουγιάμα δημοσίευσε ένα βιβλίο με τίτλο Το τέλος της Ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, διακηρύσσοντας έτσι τον οριστικό θρίαμβο της «οικονομίας της αγοράς» και της αστικής δημοκρατίας. Η ιδέα αυτή φάνηκε να επιβεβαιώνεται από τα σχεδόν είκοσι χρόνια καλπάζουσας ανόδου των αγορών, αλλά και τη σχεδόν αδιάκοπη οικονομική ανάπτυξη. Οι πολιτικοί, οι κεντρικοί τραπεζίτες και οι μάνατζερ της Γουόλ Στρητ ήταν πεπεισμένοι ότι είχαν καταργήσει οριστικά τον οικονομικό κύκλο των ανακάμψεων και των υφέσεων.
Τώρα, δυόμισι δεκαετίες μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, δεν έχει μείνει ούτε ο θεμέλιος λίθος των αυταπατών που καλλιέργησε όλα αυτά τα χρόνια η αστική τάξη, αφού πλέον ο κόσμος βιώνει τη βαθύτερη κρίση από τη δεκαετία του 1930. Αντιμέτωποι, λοιπόν, με μια καταστροφική κατάσταση σε παγκόσμια κλίμακα, οι αστοί των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας βρίσκονται σε κατάσταση πανικού. Αυτό που χαρακτηρίζει πολύ γλαφυρά την παρούσα κατάσταση είναι τα λόγια του Τρότσκι τη δεκαετία του 1930, όταν ανέφερε ότι η αστική τάξη «τρέχει προς την καταστροφή με τα μάτια της κλειστά», και μοιάζουν σα να έχουν γραφτεί χθες.
Επί δυο δεκαετίες σχεδόν μετά την πτώση της ΕΣΣΔ, οι αστοί οικονομολόγοι καυχιούνταν ότι δεν υπήρχε πια ύφεση, ότι ο οικονομικός κύκλος είχε καταργηθεί. Αυτό που είναι πράγματι γεγονός, είναι ότι εδώ και δεκαετίες οι αστοί οικονομολόγοι ποτέ δεν μπόρεσαν να προβλέψουν μια ανάκαμψη ή μια ύφεση. Είχαν απλώς επεξεργαστεί μια «θαυμάσια» νέα θεωρία που ονομάζεται «θεωρία της αποτελεσματικής αγοράς». Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει τίποτα νέο σε αυτήν, αφού ταυτίζεται με μια παλαιότερη θεωρία, η οποία υποστήριζε ότι: «Από μόνη της η αγορά θα λύσει τα πάντα, θα ισορροπήσει αυτόματα. Όσο η κυβέρνηση δεν παρεμβαίνει, αργά ή γρήγορα όλα θα πάνε καλά». Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, όμως, έδωσε την περίφημη απάντηση στη θεωρία αυτή: «Αργά ή γρήγορα, θα είμαστε όλοι νεκροί».
Βαδίζοντας πλέον προς τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνα, γίνεται ολοένα και πιο σαφές ότι ο καπιταλισμός έχει εξαντλήσει εντελώς τον προοδευτικό του ρόλο. Έτσι, αντί για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, της επιστήμης και της τεχνολογίας, παρατηρούμε την όλο και μεγαλύτερη υποβάθμιση και τη σταθερή υπονόμευσή τους. Οι παραγωγικές δυνάμεις είναι στάσιμες, τα εργοστάσια κλείνουν σαν να είναι σπιρτόκουτα, ενώ εκατομμύρια εργάτες έχουν μείνει χωρίς δουλειά. Όλα αυτά είναι συμπτώματα που δείχνουν ότι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σε παγκόσμια κλίμακα ασφυκτιά μέσα στα στενά όρια της ατομικής ιδιοκτησίας και του έθνους-κράτους.
Αυτή είναι και η θεμελιώδης αιτία για την παρούσα κρίση, η οποία έχει αποκαλύψει τη χρεοκοπία του καπιταλισμού, με την πιο κυριολεκτική έννοια της λέξης. Τα δεινά της Ελλάδας παρέχουν την απτή επιβεβαίωση της νοσηρής κατάστασης του ευρωπαϊκού καπιταλισμού και καθρεφτίζουν το μέλλον του. Η παρούσα κρίση δεν είναι μια συνηθισμένη κρίση, δεν είναι προσωρινή. Αποτελεί ένα θεμελιώδες σημείο καμπής, το σημείο στο οποίο ο καπιταλισμός έχει φτάσει σ’ ένα ιστορικό αδιέξοδο.
Η επικαιρότητα του μαρξισμού
Το πιο επίκαιρο βιβλίο που μπορεί κανείς να διαβάσει σήμερα είναι το Κομμουνιστικό Μανιφέστο, γραμμένο το 1847. Βεβαίως, αυτή ή εκείνη η λεπτομέρεια θα πρέπει να αλλάξει, αλλά, σε όλες τις βασικές τους γραμμές, οι ιδέες του Κομμουνιστικού Μανιφέστου είναι ακριβείς σήμερα όπως ήταν και όταν πρωτογράφτηκε. Αντίθετα, η συντριπτική πλειοψηφία των βιβλίων που γράφτηκαν την εποχή του Μανιφέστου έχουν πλέον μόνο ιστορικό ενδιαφέρον.
Το πιο εντυπωσιακό στοιχείο στο Μανιφέστο είναι ο τρόπος με τον οποίο προβλέπει τα θεμελιώδη φαινόμενα που μας απασχολούν σε παγκόσμια κλίμακα αυτή τη στιγμή. Ας δούμε ένα παράδειγμα, χωρίς να ξεχνάμε ότι, τη στιγμή που ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραφαν, ο κόσμος των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών εξακολουθούσε να είναι η «μουσική ενός πολύ μακρινού μέλλοντος». Παρά το γεγονός αυτό, εξήγησαν πως η «ελεύθερη οικονομία» και ο ανταγωνισμός θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στη συγκέντρωση του κεφαλαίου και στη μονοπωλιοποίηση των παραγωγικών δυνάμεων.
Είναι ειλικρινά κωμικό να διαβάζει κανείς τους ισχυρισμούς των υπερασπιστών της «ελεύθερης οικονομίας» σχετικά με το υποτιθέμενο λάθος του Μαρξ για το ζήτημα αυτό, ενώ, στην πραγματικότητα, αυτό ήταν ακριβώς μία από τα πιο λαμπρές και ακριβείς προβλέψεις του. Σήμερα είναι ένα απολύτως αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η διαδικασία της συγκέντρωσης του κεφαλαίου που προέβλεψε ο Μαρξ έχει συμβεί, συμβαίνει και μάλιστα έχει φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα κατά τη διάρκεια των τελευταίων δέκα ετών.
Για δεκαετίες, οι αστοί κοινωνιολόγοι προσπάθησαν να διαψεύσουν τους ισχυρισμούς αυτούς και να «αποδείξουν» ότι η κοινωνία γίνεται πιο ίση και ότι, κατά συνέπεια, η ταξική πάλη είναι τόσο απαρχαιωμένη, όσο και το ξύλινο άροτρο. Η εργατική τάξη έχει εξαφανιστεί, έλεγαν, και «είμαστε όλοι μεσαία τάξη». Όσο για τη συγκέντρωση του κεφαλαίου, το μέλλον, έλεγαν, βρίσκεται στις μικρές επιχειρήσεις, γιατί «το μικρό είναι όμορφο».
Πόσο ειρωνικοί ακούγονται σήμερα αυτοί οι ισχυρισμοί! Ολόκληρη η παγκόσμια οικονομία κυριαρχείται πλέον από όχι περισσότερες από διακόσιες γιγαντιαίες εταιρείες, η μεγάλη πλειονότητα των οποίων έχει έδρα στις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα, υπάρχει μια συνεχής αύξηση των ανισοτήτων. Σε όλες τις χώρες το μερίδιο των κερδών στο εθνικό εισόδημα βρίσκεται σε επίπεδο υψηλού ρεκόρ, ενώ το μερίδιο των μισθών είναι σε επίπεδο χαμηλού ρεκόρ.
Ο κόσμος ξεχειλίζει από προσωπικό πλούτο: 153,2 τρισεκατομμύρια δολάρια συνολικά, σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση Πλούτου της Allianz για το 2015! Με τον πλούτο αυτό θα μπορούσαν να πληρωθούν τρεις φορές τα κρατικά χρέη όλου του πλανήτη.
Παντού οι φτωχοί γίνονται φτωχότεροι και οι πλούσιοι πλουσιότεροι. Η φιλανθρωπική οργάνωση «Oxfam International» δημοσίευσε επίσης μια έκθεση που δείχνει ότι το μερίδιο του παγκόσμιου πλούτου που ανήκει στο πλουσιότερο 1% αυξήθηκε από 44% το 2009 σε 48% το 2014, ενώ το φτωχότερο 80% κατέχει σήμερα μόλις το 5,5% του παγκόσμιου πλούτου. Από το τέλος του 2015, το πλουσιότερο 1% του παγκόσμιου πληθυσμού κατέχει ήδη περισσότερο πλούτο (50,4%) από όσο το υπόλοιπο 99%!
Οι πιο οξυδερκείς αστοί έχουν καταλάβει τον κίνδυνο που δημιουργεί αυτή η πόλωση μεταξύ πλούσιων και φτωχών για το σύστημά τους. Ο ΟΟΣΑ αναφέρει ότι τα πορίσματά του εγείρουν κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, πέραν αυτών της οικονομικής φύσεως. Η Γουίνι Μπιανγίμα, εκτελεστική διευθύντρια της Oxfam, δήλωσε ότι «η αυξημένη συγκέντρωση πλούτου που έχει παρατηρηθεί από τη βαθιά ύφεση του 2008-2009 και έπειτα είναι επικίνδυνη και πρέπει να αντιστραφεί».
Από την έναρξη της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2008, περισσότερες από 61 εκατομμύρια θέσεις εργασίας έχουν χαθεί. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Διεθνούς Οργάνωσης Εργασίας (ΔΟΕ), ο αριθμός των ανθρώπων που είναι άνεργοι θα συνεχίσει να αυξάνεται τα επόμενα πέντε χρόνια, ξεπερνώντας τα 212 εκατομμύρια το 2019. Αν συμπεριλάβουμε τον τεράστιο αριθμό των ανθρώπων που εργάζονται με μερική απασχόληση, ο πραγματικός αριθμός των ανέργων παγκοσμίως δε θα είναι μικρότερος από 850 εκατομμύρια. Ο αριθμός αυτός και μόνο αρκεί για να αποδείξει ότι ο καπιταλισμός έχει γίνει ανυπόφορο εμπόδιο στην πρόοδο.
Ας πάρουμε ένα άλλο, ακόμη πιο εντυπωσιακό πεδίο επιβεβαίωσης των ιδεών του Μανιφέστου: την παγκοσμιοποίηση. Η συντριπτική κυριαρχία της παγκόσμιας αγοράς είναι το σημαντικότερο φαινόμενο της εποχής μας και αυτό υποτίθεται ότι είναι μια πρόσφατη ανακάλυψη. Στην πραγματικότητα, η παγκοσμιοποίηση είχε προβλεφθεί και εξηγηθεί από τον Μαρξ και τον Ένγκελς σχεδόν 170 χρόνια πριν. Ωστόσο, όταν γράφτηκε το Μανιφέστο δεν υπήρχαν καθόλου εμπειρικά δεδομένα για να υποστηριχτεί μια τέτοια υπόθεση. Η μόνη πραγματικά αναπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία τότε ήταν η Αγγλία. Οι νεοσύστατες βιομηχανίες της Γαλλίας και της Γερμανίας (που δεν υπήρχε καν ως ενιαία οντότητα) προστατεύονταν πίσω από υψηλά τείχη δασμών, πράγμα για το οποίο υπάρχει βολική λήθη σήμερα, καθώς οι δυτικές κυβερνήσεις και οι οικονομολόγοι προβαίνουν σε πύρινες παραινέσεις στον υπόλοιπο κόσμο για την ανάγκη να «ανοίξουν» όλες οι οικονομίες.
Ο Ιστορικός Υλισμός, η μέθοδος ανάλυσης της Ιστορίας που χρησιμοποιεί ο μαρξισμός, μας διδάσκει ότι οι υλικές συνθήκες καθορίζουν τις συνειδήσεις. Το πρόβλημα είναι, όμως, ότι η συνείδηση υστερεί από την αντικειμενική κατάσταση, οι μαζικές οργανώσεις έχουν μείνει πίσω και, πάνω απ’ όλα, η ηγεσία της εργατικής τάξης έχει μείνει ακόμη πιο πίσω. Αυτή είναι η κύρια αντίφαση της τρέχουσας περιόδου. Θα πρέπει να επιλυθεί και θα επιλυθεί.
Οι ιδεαλιστές παρουσιάζουν πάντα τη συνείδηση ως την κινητήρια δύναμη όλης της ανθρώπινης προόδου. Αλλά ακόμη και η πιο επιφανειακή μελέτη της Ιστορίας δείχνει ότι η ανθρώπινη συνείδηση τείνει πάντα να μένει πίσω από τα γεγονότα. Μακριά από το να είναι επαναστατική, είναι εγγενώς βαθιά συντηρητική. Στους περισσότερους ανθρώπους δεν αρέσει η ιδέα της αλλαγής και, ακόμη λιγότερο, μια βίαιη αναταραχή που μετατρέπει τις υπάρχουσες συνθήκες. Έχουν την τάση να προσκολλώνται στις γνωστές ιδέες, τους γνωστούς θεσμούς, την παραδοσιακή ηθική, τη θρησκεία και τις αξίες της υπάρχουσας κοινωνικής τάξης. Αλλά, διαλεκτικά, τα πράγματα αλλάζουν στο αντίθετό τους. Αργά ή γρήγορα, η συνείδηση θα ευθυγραμμιστεί με την πραγματικότητα, με έναν εκρηκτικό τρόπο. Αυτό ακριβώς είναι μια επανάσταση.
Ο μαρξισμός εξηγεί ότι, σε τελική ανάλυση, το κλειδί για όλη την κοινωνική ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Όσο η κοινωνία πάει μπροστά, δηλαδή, εφόσον είναι σε θέση να αναπτύσσει τη βιομηχανία, τη γεωργία, την επιστήμη και την τεχνολογία, φαίνεται να είναι βιώσιμη για τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι άνδρες και οι γυναίκες, γενικά δεν αμφισβητούν την υπάρχουσα κοινωνία, την ηθική και τους νόμους της. Αντίθετα, τα βλέπουν ως κάτι φυσικό και αναπόφευκτο, όπως η ανατολή και η δύση του ήλιου.
Τα μεγάλα γεγονότα, όμως, και οι ριζικές ιστορικές αλλαγές είναι απαραίτητα για να μπορέσουν οι μάζες να αποτινάξουν το βαρύ φορτίο της παράδοσης, τη συνήθεια και τη ρουτίνα, και να αγκαλιάσουν τις νέες ιδέες. Αυτή είναι η θέση της υλιστικής αντίληψης της Ιστορίας, την οποία έξοχα διατύπωσε ο Καρλ Μαρξ στην περίφημη φράση «το κοινωνικό είναι καθορίζει τη συνείδηση». Χρειάζονται μεγάλα γεγονότα για να αποκαλυφθεί το αβάσιμο της παλαιάς τάξης πραγμάτων και να πείσουν τις μάζες για την ανάγκη της πλήρους ανατροπής της. Αυτή η διαδικασία δεν είναι αυτόματη και απαιτεί χρόνο. Κατά την προηγούμενη δεκαετία φαινόταν ότι η ταξική πάλη στην Ευρώπη ήταν ένα στοιχείο του παρελθόντος. Αλλά τώρα, όπως έχουν δείξει τα γεγονότα της τελευταίας επταετίας στην Ελλάδα, όλες οι συσσωρευμένες αντιφάσεις έρχονται στην επιφάνεια, προετοιμάζοντας το έδαφος για μια έκρηξη της ταξικής πάλης παντού.
Όταν ο Μαρξ και ο Ένγκελς έγραψαν το Μανιφέστο ήταν δύο νεαροί είκοσι εννέα και είκοσι επτά χρονών αντίστοιχα. Έγραφαν σε μια περίοδο μαύρης αντίδρασης. Η εργατική τάξη ήταν φαινομενικά σε παράλυση. Το Μανιφέστο γράφτηκε στις Βρυξέλλες, όπου οι συντάκτες του είχαν αναγκαστεί να καταφύγουν ως πολιτικοί πρόσφυγες. Και όμως, όταν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είδε για πρώτη φορά το φως της ημέρας, τον Φεβρουάριο του 1848, η επανάσταση είχε ήδη ξεσπάσει στους δρόμους του Παρισιού και κατά τους επόμενους μήνες διαδόθηκε σαν πυρκαγιά στο σύνολο σχεδόν της Ευρώπης.
Μπαίνουμε σε μια πολύ ταραχώδη περίοδο που θα διαρκέσει για μερικά χρόνια, παρόμοια με την περίοδο στην Ισπανία του 1930-1937. Θα υπάρχουν ήττες και αποτυχίες, αλλά μέσα σε αυτές τις συνθήκες οι μάζες θα μάθουν πολύ γρήγορα. Φυσικά, δεν πρέπει να υπερβάλλουμε: είμαστε ακόμα στις αρχές μιας διαδικασίας ριζοσπαστικοποίησης. Αλλά είναι πολύ σαφές εδώ ότι είμαστε μάρτυρες της αρχής μιας αλλαγής της συνείδησης των μαζών. Ένας αυξανόμενος αριθμός ανθρώπων αμφισβητούν τον καπιταλισμό. Είναι ανοικτοί στις ιδέες του μαρξισμού με έναν τρόπο που δε συνέβαινε πριν. Κατά την επόμενη περίοδο, ιδέες που περιορίστηκαν σε μικρές ομάδες επαναστατών θα ακολουθηθούν από εκατομμύρια.
Μπορούμε να απαντήσουμε ως εκ τούτου στον κ. Φουκουγιάμα ως εξής: η Ιστορία δεν έχει τελειώσει. Στην πραγματικότητα, έχει μόλις ξεκινήσει. Όταν οι μελλοντικές γενιές θα κοιτάζουν πίσω στο σημερινό «πολιτισμό» μας, θα έχουν περίπου την ίδια στάση που έχουμε εμείς έναντι του κανιβαλισμού. Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη υψηλότερου επιπέδου ανθρώπινης ανάπτυξης είναι η κατάργηση της καπιταλιστικής αναρχίας και η καθιέρωση ενός ορθολογικού και δημοκρατικού σχεδίου παραγωγής, στο οποίο οι άνδρες και οι γυναίκες θα μπορούν να πάρουν τη ζωή και τις τύχες τους στα χέρια τους.
«Αυτό είναι αδύνατο! Ουτοπία!» θα πουν οι αυτοαποκαλούμενοι «ρεαλιστές». Αλλά αυτό που είναι εντελώς εκτός πραγματικότητας είναι να φαντάζεται κανείς ότι τα προβλήματα της ανθρωπότητας θα λυθούν στο υφιστάμενο σύστημα, που έχει φέρει τον κόσμο σε αυτήν τη θλιβερή κατάσταση. Το να λέει κάποιος ότι η ανθρωπότητα είναι ανίκανη να βρει μια καλύτερη λύση από τους νόμους της ζούγκλας είναι μια τερατώδης δυσφήμηση του ανθρώπινου γένους. Με την αξιοποίηση των κολοσσιαίων δυνατοτήτων της επιστήμης και της τεχνολογίας, την απαλλαγή από τα τερατώδη δεσμά της ατομικής ιδιοκτησίας και του εθνικού κράτους, θα γίνει δυνατό να επιλυθούν όλα τα προβλήματα που απειλούν την ανθρωπότητα με καταστροφή. Η αληθινή Ιστορία θα αρχίσει μόνον όταν οι άνθρωποι θα έχουν βάλει τέλος στην καπιταλιστική δουλεία.
