Στην αρχή του χρόνου, οι προπαγανδιστές του καπιταλισμού έσπευσαν να θριαμβολογήσουν για το τέλος της ύφεσης, στηριγμένοι στην πρόσκαιρη βελτίωση κάποιων οικονομικών μεγεθών της αμερικάνικης οικονομίας.
Όμως, η χαρά τους διήρκεσε μόνο 2-3 μήνες, γιατί αμέσως μετά είχαμε το ξέσπασμα των σκανδάλων κολοσσιαίων εταιριών που εξαπατούσαν τις αρχές και τους μετόχους τους, παρουσιάζοντας κέρδη, ενώ, στην πραγματικότητα, βρίσκονταν είτε στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, είτε στην καλύτερη περίπτωση με σοβαρές ζημιές. Τα στελέχη όμως αυτών των εταιριών πλούτισαν πουλώντας έγκαιρα τις μετοχές τους πριν αποκαλυφθεί η αλήθεια, αδιαφορώντας για την οικονομική καταστροφή εκατοντάδων χιλιάδων μικρομετόχων.
Όπως είναι πασίγνωστο πια, πρώτη έσυρε το χορό της εξαπάτησης και των πτωχεύσεων, η εταιρεία κολοσσός στα πετρέλαια, η ΕΝΡΟΝ, και ακολούθησαν άλλες εταιρίες γίγαντες όπως η ΓΟΥΟΡΛΝΤ ΚΟΜ, η πασίγνωστη ΖΙΡΟΞ, η ΜΠΡΙΣΤΟΛ ΜΑΓΙΕΡ, η ΓΚΛΟΜΠΑΛ ΚΡΟΣΙΝΓΚ, η ΚΟΥΕΣΤ, η εταιρεία λογιστικών ΑΝΤΕΡΣΕΝ, ( που είχε παραποιήσει τα λογιστικά βιβλία της ΕΝΡΟΝ ), η ΤΥΚΟ, η ΓΚΛΟΜΠΑΛ ΚΡΟΣΙΝΓΚ, Η ΜΕΡΚ, καθώς και άλλες μεγάλες εταιρείες ανά τον κόσμο όπως η Γαλλο-αμερικανική ΒΙΒΕΝΤΙ, ο γερμανικός κολοσσός των ΜΜΕ ΧΙΡΣΤ, η Ιρλανδική φαρμακοβιομηχανία ΕΛΑΝ και πολλές άλλες.
Αυτές οι εταιρείες είναι η κορυφή μόνο του παγόβουνου, γιατί, όπως αποκαλύπτεται μέρα με τη μέρα, οι περισσότερες εταιρείες στις ΗΠΑ (και όχι μόνο) παραποιούν τα λογιστικά τους βιβλία.
Το αποτέλεσμα όλων αυτών των σκανδάλων ήταν τα χρηματιστήρια των ΗΠΑ και της Ευρώπης να υποστούν μεγάλες απώλειες, εξανεμίζοντας δισεκατομμύρια δολαρίων, γεν, ευρώ, και άλλων νομισμάτων, προκαλώντας τεράστιες ζημιές στους μικροεπενδυτές. Τα τελευταία 2 χρόνια, οι Αμερικανοί μικρομέτοχοι έχουν χάσει πάνω από 20% της αξίας των μετοχών τους.
Βίαιες μεταβολές
Τι κρύβεται όμως πίσω απ’ τις πρόσφατες, αλλά και τις παλιότερες βίαιες διακυμάνσεις στα χρηματιστήρια; Αυτές οι βίαιες διακυμάνσεις δεν είναι τίποτα άλλο παρά η έκφραση της βίαιης αλλαγής στην ψυχολογία της αστικής τάξης παγκόσμια.
Δέκα χρόνια μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, οι καπιταλιστές διακατέχονται από διαθέσεις απαισιοδοξίας και φόβου για το μέλλον. Οι μέρες της αυτοπεποίθησης είναι πια παρελθόν. Οι μέρες που η πλειοψηφία των οικονομολόγων εξέφραζαν την τυφλή εμπιστοσύνη τους στο « νέο οικονομικό παράδειγμα » της νέας τεχνολογίας, είναι επίσης παρελθόν. Η αλήθεια γίνεται πια αντιληπτή ακόμα και από τους βραδύνους υποστηρικτές της οικονομίας της αγοράς. Το πλοίο του καπιταλισμού μπάζει και βρίσκεται ακυβέρνητο, χωρίς πυξίδα σε άγνωστα νερά.
Η αστική τάξη δεν έχει καμία στρατηγική και για αυτό καταφεύγει σε πρόχειρες λύσεις. Ο Άλαν Γκρίνσπαν, έκανε 11 μειώσεις επιτοκίων σε 11 μήνες, ακολουθώντας μια εντελώς ανεύθυνη πολιτική από καπιταλιστική άποψη. Αυτή η συμπεριφορά είναι ενδεικτική για όλο τον επιχειρηματικό κόσμο των ΗΠΑ. Μέχρι τώρα, ζούσαν την γιορτή της ανάπτυξης πιστεύοντας ότι δεν υπήρχε κανένα τέλος σε αυτή.
Όμως, τώρα πια ξύπνησαν με ένα βίαιο τρόπο. Τα κέρδη των μεγάλων επιχειρήσεων έχουν καταρρεύσει. Όπως όλοι ξέρουν, τα κέρδη είναι η ζωογόνος πηγή για τον καπιταλισμό. Εάν δεν υπάρχουν κέρδη, δεν υπάρχουν επενδύσεις. Μόνο εάν υπάρξει ανάκαμψη των κερδών, είναι νοητό να υπάρξει μια πραγματική ανάκαμψη.
Τους πρώτους μήνες του 2002, η λεγόμενη ανάκαμψη στις ΗΠΑ στηρίχθηκε αποκλειστικά σε δύο παράγοντες: τη συνέχιση της αύξησης της κατανάλωσης και της συνέχισης της εισροής ξένων κεφαλαίων. Όμως, αυτοί δεν είναι καθόλου σταθεροί παράγοντες, για να στηρίξουν μια ανάκαμψη. Να υπενθυμίσουμε ότι η οικονομία σε τελική ανάλυση δεν μπορεί να στηρίζεται στην κατανάλωση, αλλά στην παραγωγή. Η συνέχιση της αύξησης της κατανάλωσης στην Αμερική βασίστηκε στο δανεισμό, που, όπως έχει εξηγήσει ο Μαρξ, πηγαίνει το σύστημα τεχνητά πέρα από τα όριά του. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχει μια πολύ μεγάλη αύξηση των χρεών, κάτι που δεν μπορεί να διατηρηθεί για μεγάλο διάστημα.
Όλο το οικονομικό οικοδόμημα των ΗΠΑ είναι εντελώς ασταθές. Πέρα από το τρέχον έλλειμμα στο ισοζύγιο πληρωμών και το κολοσσιαίο χρέος εταιρειών και ατόμων, υπάρχει και ένα συνεχώς διευρυνόμενο έλλειμμα στον προϋπολογισμό. Όλα αυτά υπενθυμίζουν τη σοβαρότητα της κρίσης.
Εάν υπήρχαν αυτά τα στοιχεία αστάθειας σε οποιαδήποτε άλλη χώρα η κρίση θα ήταν δεδομένη. Μόνο χάρη στον τεράστιο όγκο της οικονομίας τους μπορούν οι ΗΠΑ να αντέχουν. Όμως το να προσπαθείς να ισορροπήσεις πάνω σε ένα βουνό από χρέη, αργά ή γρήγορα, θα οδηγήσει σε ένα βίαιο κατρακύλισμα.
Κρίση υπερπαραγωγής
Επειδή οι πτώσεις στα χρηματιστήρια γίνονται αμέσως πρώτη είδηση στα μέσα ενημέρωσης μερικοί πολύ επιφανειακοί αναλυτές πιστεύουν ότι η αιτία της κρίσης είναι τα χρηματιστήρια. Αυτό όμως δεν είναι παρά μια οφθαλμαπάτη. Ο πανικός στα χρηματιστήρια είναι μόνο ένα σύμπτωμα της υποβόσκουσας κρίσης. Το ότι οι σημερινές τιμές των μετοχών δεν έχουν καμία σχέση είτε με τα κέρδη των επιχειρήσεων, είτε με τις μελλοντικές τους προοπτικές, είναι σαφές εδώ και πολύ καιρό. Εξηγήσαμε αυτό το γεγονός όταν η οικονομική ανάπτυξη βρισκόταν στο ψηλότερο σημείο της και δεν χρειάζεται να το επαναλάβουμε.
Ο Μαρξ εξήγησε ότι η τελική αιτία κάθε κρίσης είναι η υπερπαραγωγή. Το καπιταλιστικό σύστημα είναι ένα άναρχο σύστημα και κάθε ατομικός καπιταλιστής, οδηγούμενος απ’ τη δίψα του για υπεραξία, παράγει για την αγορά, άσχετα από το αν η αγορά μπορεί να αφομοιώσει τα προϊόντα του. Στις περιόδους ανάπτυξης, όλοι τους στριμώχνονται στις αγορές, οι πωλήσεις αυξάνουν, τα κέρδη εξακοντίζονται στα ύψη, η ζήτηση αυξάνει συνεχώς οδηγώντας σε αύξηση των επενδύσεων και της παραγωγής, μέχρι που φθάνουν σε ένα σημείο όπου η αγορά είναι πια κορεσμένη. Σε αυτό το σημείο η σπειροειδής πορεία ακολουθεί την αντίθετη κατεύθυνση, με πτώση των πωλήσεων, των τιμών και των κερδών. Οι καπιταλιστές δεν μπορούν πια να εισπράξουν την παραγόμενη υπεραξία, σταματούν να επενδύουν, προκαλώντας την κρίση. Αυτό ακριβώς έγινε τα τελευταία χρόνια.
Ένα παράδειγμα χαρακτηριστικό αυτής της διαδικασίας είναι η πολυεθνική Γκλόμπαλ Κρόσινγκ, η οποίοι μέχρι πρόσφατα εθεωρείτο από τις πιο δυναμικές εταιρείες τηλεπικοινωνιών, πριν οδηγηθεί στη χρεοκοπία. Η εταιρεία σκέφτηκε ότι μπορούσε να κερδίζει τεράστια ποσά εάν δανειζόταν μερικά δις δολάρια, για να προχωρήσει στην παραγωγή καλωδίων οπτικών ινών και στη συνέχεια να τα πουλήσει. Δυστυχώς, το ίδιο ακριβώς σκέφτηκαν και πολλοί άλλοι βιομήχανοι. Το αποτέλεσμα ήταν η αγορά οπτικών ινών να κορεστεί, να υπάρξει υπερπροσφορά και οι τιμές να καταρρεύσουν.
Κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης, τα δάνεια είναι εύκολα και φθηνά και οι επενδυτές είναι πρόθυμοι να ριψοκινδυνέυσουν με τον όποιο παράτολμο τρόπο. Η προηγούμενη ανάκαμψη δεν ήταν εξαίρεση. Το χρήμα δεν ήταν εμπόδιο. Οποιαδήποτε καλή επιχειρηματική ιδέα με την πρόθεση ενός «dot com» μπορούσε να προσελκύσει τεράστια κεφάλαια μέσα σε μια νύχτα, χωρίς πολλές ερωτήσεις. Προφανώς ευυπόληπτες τράπεζες και εταιρείες επενδύσεων ακολούθησαν αυτό το καταναλωτικό όργιο με «αυταπάρνηση».
Τώρα όμως τα πάντα έχουν αλλάξει. Ο τομέας της νέας τεχνολογίας ήταν ο πρώτος που μπήκε σε κρίση. Οι επενδυτές συνειδητοποίησαν ξαφνικά ότι δεν ήταν καθόλου πιθανό να πάρουν όχι κέρδη, αλλά ούτε καν τα κεφάλαιά τους. Η καθήλωση των μετοχών είναι η έκφραση αυτής της καθυστερημένης διαπίστωσης. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες είναι που οι εταιρείες κατέφυγαν στην «δημιουργική λογιστική» (δηλαδή στην απάτη) προκειμένου να πείσουν αυτούς που είχαν μετοχές ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος για πανικό, ότι τα λεφτά τους ήταν ασφαλισμένα στις τράπεζες και ότι όλα βαίνουν καλώς.
Τι αποκαλύπτεται όμως; Αποκαλύπτεται ότι τα προηγούμενα χρόνια της ανάπτυξης διευθυντικά στελέχη επιχειρήσεων παραποιούσαν στα παρασκήνια τα λογιστικά στοιχεία και αντάμειβαν τους εαυτούς τους πλουσιοπάροχα. Αυτοί ήταν οι ίδιοι άνθρωποι που ξεζούμισαν αλύπητα τους εργαζόμενους, απαιτώντας και πετυχαίνοντας τελικά, όλο και μεγαλύτερη παραγωγικότητα, με απολύσεις κλείσιμο τμημάτων, τρομοκρατία, ασκώντας μια αδυσώπητη πίεση, προκειμένου να αποσπάσουν και την τελευταία σταγόνα υπεραξίας.
Τώρα όμως είναι εκτεθειμένοι ως διεφθαρμένοι εγκληματίες που οδήγησαν τις επιχειρήσεις τους στην χρεοκοπία. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά των επικεφαλής της βιομηχανίας στη σημερινή Αμερική! Είναι ειρωνεία το ότι αυτοί οι ίδιοι άνθρωποι αγόρευαν ως αυθεντίες πριν λίγα χρόνια για τη διαφθορά και την ανεπάρκεια των γραφειοκρατών της Σοβιετικής Ένωσης….
Ένα καθεστώς σε κρίση
Οι τωρινές αποκαλύψεις είναι επιζήμιες με πολλούς τρόπους. Από οικονομική σκοπιά το ότι ο κόσμος ξέρει πως μερικές από τις μεγαλύτερες εταιρείες παραποίησαν τους ισολογισμούς τους για να παρουσιάσουν μεγαλύτερα κέρδη, θα υπονομεύσει την εμπιστοσύνη του ακόμα περισσότερο. Εάν οι επενδυτές γνωρίζουν ότι εξαπατήθηκαν και ότι πρόκειται να χάσουν τα χρήματά τους, θα είναι πιο δύσκολο για τις εταιρείες να συγκεντρώνουν χρήματα για τις επενδύσεις τους.
Και δεν είναι μόνο αυτό. Πολύ πριν απ’ το ξέσπασμα των σκανδάλων, πολλοί άνθρωποι στις ΗΠΑ είχαν αρχίσει να αμφισβητούν το πολιτικό σύστημα, κάτι που φαίνεται στο χωρίς προηγούμενο ποσοστό αποχής από τις πρόσφατες προεδρικές εκλογές, που οδήγησε στην εκλογή του προέδρου Μπους, με εκλογικά μαγειρέματα.
Στο παρελθόν οι Αμερικάνοι θεωρούσαν τον κόσμο των «ιδιωτικών επιχειρήσεων» ως τα «άγια των αγίων». Τώρα όμως η διάθεση της κοινωνίας έχει αρχίσει να αλλάζει. Ο πρόεδρος Μπους και ο αντιπρόεδρος Ντικ Τσέινι έχουν αρχίσει να αμφισβητούνται επίσης έντονα. Ο Μπους, όταν αποκαλύφθηκε ότι ως διευθυντής της πετρελαιοβημαχανίας «Χάνκεν Ένερτζι» πούλησε έγκαιρα τις μετοχές πλουτίζοντας, ενώ οι μετοχές της εταιρείας μετά από λίγο κατρακύλησαν. Ο Ντικ Τσέινι ως πρόεδρος της εταιρείας πετρελαίου Χολιμπάρτον κατηγορήθηκε επίσης για εξαπάτηση των μετόχων. Ο Μπους και ο Τσέινι, στο τέλος φυσικά δεν οδηγήθηκαν στη δικαιοσύνη, με διάφορες δικαιολογίες.
Όμως τώρα τόσο η κυβέρνηση Μπους όσο και οι «Δημοκρατικοί» συναγωνίζονται για το ποιος θα προτείνει σκληρότερα μέτρα ενάντια στις εταιρείες που παρανομούν, προκειμένου να αναστηλώσουν την χαμένη εμπιστοσύνη του κόσμου. Αλλά κανένας νόμος δεν μπορεί να εμποδίσει τους κεφαλαιούχους να εξαπατούν τους μικροεπενδυτές και το ίδιο το αστικό κράτος.
Ακόμα και όταν κατηγορηθούν, πληρώνοντας αδρά δικηγόρους με διασυνδέσεις, στο τέλος αθωώνονται. Ο Δημοκρατικός γερουσιαστής Πάτρικ Λίαχι που είναι πρόεδρος της Επιτροπής Δικαιοσύνης της Γερουσίας είπε πρόσφατα ότι αν κλέψεις μια τηλεόραση αξίας 500 δολαρίων μπορεί να πας φυλακή. Προφανώς αν κάποιος κλέψει 500 εκατομμύρια δολάρια από την εταιρεία του και τους μικρομετόχους του, δεν παθαίνει τίποτα. Αυτό είναι κάτι που το ξέρει όλος ο κόσμος.
Πριν από πολλά χρόνια ο Ανατόλ Φρανς έγραψε για τη «μεγαλοπρεπή ισότητα του νόμου» ο οποίος απαγορεύει και στους πλούσιους και στους φτωχούς να κοιμούνται κάτω από γέφυρες, να ζητιανεύουν στους δρόμους ή να κλέβουν ψωμί… Επίσης ο Σόλωνας που κάτι ήξερε από νόμους είχε πει ότι: «οι νόμοι είναι σαν τον ιστό της αράχνης. Οι μικροί πιάνονται αλλά οι μεγάλοι τον ξεσκίζουν».
Το ένα χτύπημα μετά το άλλο
Σε παγκόσμια κλίμακα, ο καπιταλισμός δέχεται το ένα χτύπημα μετά το άλλο. Νέες κρίσεις και συγκρούσεις ξεσπάνε, ενώ οι προηγούμενες δεν έχουν λυθεί. Όσοι νομίζουν ότι η σημερινή κατάσταση είναι προσωρινή κάνουν λάθος. Το να πεις απλά ότι η σημερινή κρίση είναι μια κυκλική κρίση δεν λες τίποτα. Είναι αναγκαίο να τοποθετήσει κανείς αυτή την κρίση μέσα στο ιστορικό της πλαίσιο.
Είναι ολοφάνερο ότι η σημερινή κρίση είναι μέρος μιας μεγαλύτερης περιόδου κρίσης του συστήματος και γι’ αυτό οι επιπτώσεις της είναι βαθύτατες σε όλα τα επίπεδα. Την περίοδο απ’ το 1948 μέχρι το 1974 υπήρξαν κυκλικές κρίσεις, τις οποίες όμως κανείς δεν πρόσεξε γιατί το σύστημα βρισκόταν σε μια μακρά ανοδική περίοδο.
Η σημερινή κρίση η οποία απέχει πολύ απ’ το να τελειώσει, δεν έχει ακόμα εκφραστεί με τη μορφή μαζικής ανεργίας, εξαιτίας των μέτρων που υιοθέτησε ο Γκρίνσπαν, με αυξήσεις των ποσών δανεισμού, εκπτώσεις, μειώσεις αποθεμάτων, κ.λ.π. Όμως πολλοί οικονομολόγοι έχουν επισημάνει ότι όλες οι πρόσφατες κρίσεις ακολούθησαν τη μορφή του διπλού v (w), δηλαδή μια μικρή ανάκαμψη να διαδέχεται τη κρίση για να ακολουθήσει μια βαθύτερη ύφεση. Αυτή είναι και η πιθανότερη προοπτική για τη σημερινή κρίση.
Όμως το σημαντικότερο είναι ότι σήμερα η ύφεση ήταν το σύνθημα για το ξετύλιγμα μια πρωτοφανής κρίσης εμπιστοσύνης, αμφισβήτησης, ερωτημάτων και παγκόσμιας αστάθειας, η οποία δεν περιορίζεται μόνο στην οικονομία. Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχουν ολοφάνερα συμπτώματα που δείχνουν ότι το καπιταλιστικό σύστημα πάσχει από μια ανίατη αρρώστια.
Οι συνθήκες ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων έχουν μετατραπεί σε καθημερινή κόλαση. Στις πιο αδύνατες οικονομίες, τις οποίες ονόμασαν «αναπτυσσόμενες» υπάρχουν σημάδια διάλυσης και κοινωνικής και οικονομικής κατάρρευσης.
Οι αντιδράσεις απέναντι σε αυτή τη φρικτή πραγματικότητα υπάρχουν ήδη. Η επανάσταση στην Αργεντινή, οι επαναστατικές εξελίξεις στη Βενεζουέλα, αλλά και σε όλη την Λατινική Αμερική, οι κινητοποιήσεις εκατομμυρίων εργατών στην Ελλάδα, στην Ιταλία, την Ισπανία, τη Γερμανία καθώς και σε πολλές άλλες χώρες, δείχνουν ολοφάνερα ότι το εργατικό κίνημα δεν μένει απαθές, αλλά έχει αρχίσει ήδη να κινείται μαζικά. Και είμαστε μόνο στην αρχή…
