του Χρήστου Κεφαλή*
Η μαρξιστική θεωρία της εξέλιξης των κοινωνιών ενσωμάτωσε την επιστημονική υπόθεση για τον πρωτόγονο κομμουνισμό. Σύμφωνα με αυτή, οι πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες δεν ήταν ανταγωνιστικές αλλά συνεργατικές, βασιζόμενες στην κοινή ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και των αγαθών που ήταν διαθέσιμα στην αρχή του πολιτισμού. Από τη διάλυση των αρχέγονων κομμουνιστικών κοινωνιών, με την ανάπτυξη της ταξικής διαφοροποίησης και του καταμερισμού της εργασίας, τους πολέμους, κλπ, προέκυψαν οι πρώτοι εκμεταλλευτικοί κοινωνικοί σχηματισμοί και τα πρώτα κράτη.
Η θεωρία για τον πρωτόγονο κομμουνισμό πρωτοδιατυπώθηκε από τον προοδευτικό Αμερικανό ανθρωπολόγο Λιούις Χένρι Μόργκαν, βάσει ερευνών του στους ινδιάνους ιθαγενείς των ΗΠΑ. Υιοθετήθηκε από τον Ένγκελς, που της έδωσε μια κεντρική θέση στο φημισμένο έργο του Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους, λαβαίνοντας παραπέρα υποστήριξη από την ανακάλυψη ανάλογων κομμουνιστικών σχέσεων σε φυλές της Λατινικής Αμερικής, της Πολυνησίας, στους Εσκιμώους, κοκ, και υπολειμμάτων τους ακόμη στα κοινοτικά συστήματα στη Ρωσία και την Ινδία. Αν και κατά καιρούς υποχώρησε και αμφισβητήθηκε, η θεωρία του Μόργκαν εξακολουθεί να έχει επιστημονική αναγνώριση, κερδίζοντας εκ νέου έδαφος τις τελευταίες δεκαετίες.
Η πρόσφατη εξέλιξη της επιστήμης της βιολογίας, ανάμεσα στα άλλα θεαματικά επιτεύγματά της, έδωσε γένεση σε μια πολύ εντυπωσιακή υπόθεση, σύμφωνα με την οποία η βιολογική εξέλιξη της ζωής πέρασε επίσης από ένα ανάλογο αρχικό στάδιο «πρωτόγονου κομμουνισμού», πριν διαφοροποιηθούν οι μονοκύτταροι οργανισμοί και προκύψουν αργότερα τα διάφορα είδη των ζώων και των φυτών. Πρόκειται για την υπόθεση του Τελευταίου Καθολικού Κοινού Προγόνου ή LUCA, από τα αρχικά του Last Universal Common Ancestor (αναφερόμενου κάποτε και ως LUA, όταν παραλείπεται το Common). Αυτή η υπόθεση διατυπώθηκε μόλις το 1998 από τον Αμερικανό βιολόγο Carl Richard Woese και έλαβε ικανή υποστήριξη από πρόσφατες επιστημονικές μελέτες, με τη δημοσίευση ιδιαίτερα το 2010 μιας εργασίας του Theobald Douglas στο περιοδικό Nature.
Σε ένα πρόσφατο άρθρο του στο New Scientist, αναδημοσιευμένο στο Βήμα1, ο Μάικλ Μάρσαλ συνοψίζει τα πορίσματα των ως τώρα ερευνών. Σύμφωνα με αυτά, ο LUCA δημιουργήθηκε στην περίοδο από τα 3,8 ως τα 2,9 δισεκατομμύρια χρόνια πριν από την εποχή μας, αντιπροσωπεύοντας την ανώτερη βαθμίδα των πρώτων μορφών ζωής, από την οποία προήλθαν όλες οι υπόλοιπες, νεώτερες μορφές. Ήταν ένα είδος ζωής πολύ πιο απλό και με ιδιομορφίες που το διαφοροποιούν ισχυρά από τους σύγχρονους οργανισμούς, μονοκύτταρους είτε πολυκύτταρους. Έτσι, ενώ σύμφωνα με αρχικές υποθέσεις, ο οργανισμός αυτός διέθετε DNA, τα νεότερα δεδομένα υποδεικνύουν ότι ο LUCA πιθανότατα δεν είχε ή δεν χρησιμοποιούσε καθόλου DNA2. Ο σχετικά υποτυπώδης μεταβολισμός και η σύνθεση των πρωτεϊνών του βασιζόταν στο RNA, ενώ θεωρείται ότι διέθετε και ένα στοιχειώδες οργανίδιο, που έχει βρεθεί σε όλους τους τύπους των μικροοργανισμών.
Αλλά η πιο σημαντική ίσως ιδιότητα του πρώτων οργανισμών, από τους οποίους προήλθε εξελικτικά ο LUCA, είναι ότι δεν ήταν μονωμένοι από το περιβάλλον και τους άλλους οργανισμούς. Οι κυτταρικές μεμβράνες τους ήταν πολύ πιο ατελείς και απλές, επιτρέποντας την άμεση ανταλλαγή υλικών. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί στην αρχέγονη οργανική σούπα του ωκεανού ένα είδος υπεροργανισμού, του οποίου τα ατομικά μέρη ή κύτταρα επικοινωνούσαν ευχερώς μεταξύ τους, σε μια μορφή συνεργατικής επιβίωσης. Αυτός ο υπεροργανισμός ήταν ουσιαστικά ο LUCA.
Όπως το θέτει ο αρθρογράφος:
«Τα πλέον πρόσφατα αποτελέσματα… οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο οικουμενικός κοινός μας πρόγονος ή LUCA… προέκυψε από την πάλη των πρώιμων μορφών ζωής για επιβίωση, μια πάλη η οποία είχε ως συνέπεια να μετατραπούν οι ωκεανοί σε ένα τεράστιο “παζάρι” ανταλλαγών γενετικού υλικού. Κύτταρα τα οποία αγωνίζονταν να επιβιώσουν μόνα τους αντάλλασσαν χρήσιμα υλικά μεταξύ τους – χωρίς ανταγωνισμό – πράγμα που οδήγησε στη δημιουργία ενός παγκόσμιου μεγα-οργανισμού»3.
Αυτή ακριβώς η μη ανταγωνιστική συμβίωση και ανταλλαγή υλικών στα πλαίσια ενός οργανικού συνόλου φέρνει έντονα στο μυαλό την εικόνα του πρωτόγονου κομμουνισμού. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι επρόκειτο για ένα πρότυπο σχέσεων μεταξύ των οργανισμών ριζικά διαφορετικό εκείνου που αντιπροσωπεύει ο δαρβινικός «αγώνας για την ύπαρξη» στην εξέλιξη των ειδών. Ενώ στο σύγχρονο στάδιο, μετά την εμφάνιση των ζώων και των φυτών, η «επιβίωση του ικανότερου» προϋποθέτει συχνά τον ανταγωνισμό μεταξύ των ειδών (θηράματα-θηρευτές) ή και ατόμων του ίδιου είδους –χωρίς αυτό να σημαίνει βέβαια την εξαφάνιση των συνεργατικών σχέσεων– στην πρώιμη μορφή της ζωής η επιβίωση φαίνεται να ήταν το αποτέλεσμα της αρμονικής συνύπαρξης και ένταξης μέσα στην κοινότητα. Μιας ένταξης η οποία ήταν μάλιστα τόσο προηγμένη, ώστε ουσιαστικά να θεωρείται ότι ο LUCA ήταν «ένας και μοναδικός οργανισμός»4.
Η σύγκριση με τον πρωτόγονο κομμουνισμό δεν αποτελεί προϊόν ιδεολογικής αυθαιρεσίας. Απεναντίας, είναι τόσο προφανής ώστε οι ίδιοι οι επιστήμονες συμφωνούν ότι επρόκειτο για ένα είδος κοινοκτημονικής, κομμουνιστικής συμβίωσης, όπου τα κύτταρα «μοιράζονταν τα αγαθά τους για το κοινό όφελος». Ο Μάρσαλ παραθέτει παραπέρα σχετικές απόψεις μερικών από τους πρωτεργάτες της νέας θεωρίας:
«“Ο LUCA ήταν ένας αδέξιος τύπος ο οποίος προσπαθούσε να λύσει τα προβλήματα της επιβίωσης πάνω στην πρώιμη Γη”, λέει ο Gaetano-Anolles, ο οποίος πιστεύει ότι τα πρώιμα κύτταρα πρέπει να μοιράζονταν μεταξύ τους γονίδια και πρωτεΐνες. Νέα και χρήσιμα μόρια θα πρέπει να περνούσαν χωρίς ανταγωνισμό από κύτταρο σε κύτταρο και να γίνονταν παγκόσμια. Κύτταρα τα οποία απομονώνονταν από αυτό το αλισβερίσι ήταν καταδικασμένα. Αυτή η ελεύθερη ανταλλαγή και η έλλειψη ανταγωνισμού είχε ως συνέπεια ο πρωτόγονος ωκεανός να λειτουργεί ουσιαστικά σαν ένας και μοναδικός μεγα-οργανισμός. “Υπάρχει ένα πολύ σοβαρό επιχείρημα υπέρ της άποψης της ελεύθερης ανταλλαγής γονιδίων, ενζύμων και μεταβολιτών”, λέει ο Mulkidjanian. Απομεινάρια αυτού του συστήματος ανταλλαγών εντοπίζονται και σήμερα σε μικροβιακές κοινότητες οι οποίες επιζούν μόνο όταν είναι μεικτές. Και οι μη στεγανές μεμβράνες του LUCA θα διευκόλυναν την κοινοκτημοσύνη»5.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εκτίμηση των επιστημόνων για την απουσία DNA στον LUCA. Το DNA είναι το εξειδικευμένο κυβερνητικό-οργανωτικό κέντρο του κυττάρου. Η απουσία του στην πρώτη μορφή της ζωής φέρνει έτσι εύλογα στο μυαλό τη μαρξιστική θέση για την απουσία του κράτους και της ειδικής διακυβέρνησης στον πρωτόγονο κομμουνισμού. Αυτό φυσικά δεν υπονοεί γενικά την απουσία κάθε διακυβέρνησης, αφού ο ρόλος του DNA παιζόταν από το RNA, υποδείχνει όμως την ιστορικότητα των τύπων οργάνωσης και τη διαδοχή ποικίλων μορφών τους σε όλες τις εξελικτικές διαδικασίες.
Ο ενιαίος υπερ-οργανισμός που αντιπροσώπευε ο LUCA ήταν ασταθής, για μια σειρά λόγους. Λόγω της απουσίας DNA, λένε οι Massimo di Giulio και Gaetano-Anolles, διέθετε «ατελή έλεγχο στο είδος των πρωτεϊνών που συνέθετε». Το αποτέλεσμα ήταν να παρουσιάζονται συχνά λάθη στην πρωτεϊνοσύνθεση, ώστε «οι παραγόμενες πρωτεΐνες να είναι ενίοτε πολύ διαφορετικές από αυτό που κωδίκευαν οι οδηγίες»6. Ενώ αυτό μπορούσε να αποτελεί πηγή εξέλιξης, ήταν ταυτόχρονα και πρόξενος αστάθειας, που οδήγησε μοιραία στην αποσύνθεση του υπερ-οργανισμού, κατά την περίοδο της εμφάνισης του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα. Έτσι, «Πριν από 2,9 δισεκατομμύρια χρόνια ο LUCA διαιρέθηκε σε τρεις τύπους ζωής: στα μονοκύτταρα βακτήρια και αρχαιοβακτήρια και στους πιο πολύπλοκους ευκαρυωτικούς οργανισμούς από τους οποίους προέκυψαν τα φυτά και τα ζώα»7.
Εδώ και πάλι έρχεται στο μυαλό ο μαρξιστικός απολογισμός για την αστάθεια και την αναγκαία αποσύνθεση της πρωτόγονης κοινότητας, λόγων των ενδογενών της αντιφάσεων.
Στη μελέτη του Douglas το 2010 υποστηριζόταν ότι η αρχική θεωρία του Woese, όντας ορθή στην πρόβλεψη για την ανταλλαγή των γονιδίων, είναι «λαθεμένη στην πρόγνωσή της για την κοινότητα των οργανισμών»8. Ως επιχείρημα προβαλλόταν ότι, με βάση τα τωρινά δεδομένα, η προέλευση των σύγχρονων οργανισμών οφείλεται αποκλειστικά στη γενετική κληρονομιά του LUCA, ενώ όλες οι άλλες πρώιμες μορφές οργανισμών υποτίθεται ότι εξαφανίστηκαν. Το συμπέρασμα του Douglas, ωστόσο, βασίζεται σε μια μονόπλευρη θεώρηση, η οποία προϋποθέτει την κοινότητα ως απαλλαγμένη από κάθε στοιχείο ανταγωνισμού, έτσι που η ανακάλυψη ενός ή περισσότερων τέτοιων στοιχείων να θεωρείται επαρκής κατάρριψη της ύπαρξης της κοινότητας. Στην πραγματικότητα, η συνεργασία και ο ανταγωνισμός πρέπει να συνυπάρχουν σε κάθε μορφή ζωής ως αλληλοαποκλειόμενα αντίθετα, έτσι που ο χαρακτηρισμός ενός προτύπου ως συνεργατικού δεν υπονοεί την πλήρη απουσία κάθε ανταγωνισμού, αλλά την πρωτοκαθεδρία μόνο του ενός στοιχείου, στη δοσμένη περίπτωση της συνεργασίας, απέναντι στο άλλο. Δεδομένης της συνεχούς ανταλλαγής μεταξύ των οργανισμών σε εκείνο το στάδιο είναι εύλογο να υποθέσουμε ότι στοιχεία ή δομές και από εξαφανισμένους οργανισμούς διατηρήθηκαν έμμεσα μέσω αυτής της συνεχούς αλληλεπίδρασης.
Σύμφωνα με την αρχική υπόθεση του Woese, ας σημειωθεί, η ανταλλαγή γονιδίων ήταν πολύ πιο σημαντική σε εκείνο το στάδιο της ζωής από την κληρονομικότητα, και οι τρεις σύγχρονοι τύποι των οργανισμών προέκυψαν ανεξάρτητα, «μέσα από μια θάλασσα ανταλλαγής γονιδίων». Αν αυτή η υπόθεση είναι σωστή, τότε ο LUCA δεν ήταν ένας αδιαφοροποίητος οργανισμός, αλλά οι μονάδες του θα πρέπει να παρουσίαζαν μια ορισμένη διαφοροποίηση9. Όπως και να έχει, γίνεται πλέον δεκτό ότι η δομή του LUCA ήταν πιο περίπλοκη από ό,τι είχε υποτεθεί αρχικά10.
Θα ήταν ίσως πειρασμός να επεκταθούν παραπέρα οι αναλογίες, ανάμεσα στα τρία στάδια στην αποσύνθεση της πρώιμης ζωής, με τα στάδια που διέγνωσε ο Μόργκαν για την πρωτόγονη κοινωνία (άγρια κατάσταση, βαρβαρότητα, πολιτισμός). Κάτι τέτοιο, ωστόσο, θα μας πήγαινε πολύ μακριά. Η ουσιώδης αναλογία, η οποία αναγνωρίζεται ήδη από την επιστήμη, αφορά την πορεία από μια κατάσταση αρχικής ενότητας στην ολοένα αυξανόμενη και ανταγωνιστική διαφοροποίηση. Αυτή η κατ’ εξοχήν διαλεκτική εξέλιξη παρουσιάζεται τόσο γενικά στη φύση, όσο και στο επίπεδο της ζωής και της κοινωνίας· όσον αφορά όμως τον τύπο της διαφοροποίησης έχει καθοριστικό ρόλο η ιδιοτυπία του κάθε επιπέδου, έτσι που θα ήταν τουλάχιστον παράτολμο και μάλλον άχρηστο να επιχειρηθούν τέτοιες συναγωγές.
Η θεωρία για τον LUCA δεν βασίζεται σε άμεσα στοιχεία, καθώς δεν υπάρχουν απολιθώματα οργανισμών από εκείνη την εποχή, αλλά σε έμμεσα. Έχει όμως ήδη μια ισχυρή τεκμηρίωση, προερχόμενη κυρίως από την εξακρίβωση κοινών δομών με την έρευνα της πρωτεϊνικής σύστασης των τωρινών οργανισμών. Όπως εκτιμάται, δομές που είναι κοινές σε όλους τους οργανισμούς πρέπει να ανάγονται σε εκείνο το απώτατο παρελθόν· αλλιώς θα έπρεπε να λείπουν από ορισμένους. Οι αρκετά όμοιες δομές ώστε να έχουν την προέλευσή τους στον LUCA ανέρχονται περίπου σε 5 ως 11%11 του συνόλου.
Ο μαρξισμός δεν συνδέεται οπωσδήποτε με μια ορισμένη θεωρία για τη δομή και την εξέλιξη της ύλης. Θα μπορούσε, λοιπόν, κάλλιστα η υπόθεση του LUCA να διαψευστεί ή να τροποποιηθεί ουσιαστικά στο μέλλον, χωρίς αυτό να συνεπάγεται μια διάψευση της μαρξιστικής θεωρίας. Ωστόσο, ο LUCA, έχοντας ήδη βρει ισχυρή αποδοχή και υποστήριξη στην επιστημονική κοινότητα, συμβαδίζει τόσο εμφανώς με τις βάσεις της υλιστικής διαλεκτικής, που δεν μπορεί να μη δει κανείς εδώ ένα λαμπρό βήμα προς την επιστημονική επιβεβαίωση και θεμελίωση του μαρξισμού, ένα βήμα που έχει όλες τις πιθανότητες να αποδειχτεί εξίσου σημαντικό με τη μελέτη της πρωτόγονης κοινωνίας από τον Μόργκαν.
Το ουσιαστικό μάθημα από αυτήν και άλλες ανάλογες επιστημονικές εξελίξεις, αφορά τον ποιοτικό, συχνά ριζικό μετασχηματισμό των μορφών και των σχέσεων σε όλα τα στάδια της εξέλιξης κάθε αντικειμένου και σε κάθε πεδίο και επίπεδο της φύσης. Σε αντίθεση με ό,τι θέλει να μας κάνει να πιστέψουμε η κυρίαρχη ιδεολογία, οι υφιστάμενες σήμερα μορφές και σχέσεις, δεν είναι ίδιες με εκείνες που υπήρχαν στο παρελθόν, ούτε είναι ίδιες με αυτές που θα υπάρξουν στο μέλλον. Η αλλαγή, το παραμέρισμα του παλιού, γίνεται σε κάθε στάδιο αναπόφευκτο, και αυτό στην εποχή μας μιλά υπέρ του σοσιαλισμού.
Σημειώσεις
1. Michael Marschall, «LUCA, ο κοινός μας πρόγονος», Βήμα, 11/12/2011.
2.Βλέπε το σχετικό άρθρο στη Wikipedia και τις αναφερόμενες στο άρθρο του Μάρσαλ νεότερες απόψεις του Poole.
3. Michael Marschall, ό.π.
4. Ό.π.
5. Ό.π.
6. Ό.π.
7. Ό.π.
8. Βλέπε Last universal common ancestor.
9. Anthony M. Poole, «What is the Last Universal Common Ancestor (LUCA)?».
10. «Last Universal Common Ancestor More Complex Than Previously Thought», ScienceDaily, 5/10/2011.
11. Michael Marschall, ό.π.
*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι χημικός και συγγραφέας, μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης.
