Η παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού – Μέρος Β’

Μετάφραση : Σταμάτης Καραγιαννόπουλος από την ιστοσελίδα www.marxist.com

 

Μετά την κρίση του 1929 δεν είχαμε ξαναδεί μια συνεχή πτώση του αμερικάνικου χρηματιστηρίου. Μετά το 1933, η αμερικάνικη οικονομία ανέκαμψε μερικώς, σταδιακά και αργά, παρότι η ανεργία παρέμεινε υψηλή, μέχρι τη νέα ύφεση του 1937. Αυτά ήταν τα χρόνια της «Μεγάλης Ύφεσης». Δεν υπήρξε αληθινή ανάκαμψη μέχρι το ξέσπασμα του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, ο οποίος έδωσε μια ώθηση στην οικονομία, που βασίστηκε στους εξοπλισμούς και την πολεμική βιομηχανία.

Παρότι η κάθε μία περίοδος καπιταλιστικής ανάπτυξης είναι διαφορετική από την άλλη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια παρόμοια κατάσταση σήμερα. Η δεκαετία του 1920 προετοίμασε τον δρόμο για την κατάρρευση του 1929 ακριβώς όπως η πιστωτική έκρηξη και η κερδοσκοπία οδήγησαν στην ύφεση του 2008-9. Όπως ακριβώς υπήρξε πολύ μικρή ανάκαμψη τη δεκαετία του 1930, έτσι είμαστε αντιμέτωποι σήμερα με την προοπτική χρόνων στασιμότητας και λιτότητας.

Η θεμελιώδης διαφορά είναι ότι σήμερα ένας παγκόσμιος πόλεμος αποκλείεται. Ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός δεν μπορεί να επιβληθεί ούτε στο Αφγανιστάν, δεν είναι δυνατόν να γίνει κάτι τέτοιο με την Κίνα και την Ευρώπη. Στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, το καπιταλιστικό σύστημα ήταν ικανό να ξεπεράσει την κρίση υπερπαραγωγής.  Σήμερα αυτή η  δυνατότητα δεν υπάρχει. Συνεπώς, όλες οι αντιθέσεις θα λάβουν εσωτερική έκφραση και θα αντανακλαστούν σε μια τεράστια πάλη ανάμεσα στις τάξεις. Η περίοδος που ανοίγεται μπροστά μας θα είναι η πιο θυελλώδης περίοδος στην παγκόσμια ιστορία.

Η πραγματικότητα είναι ότι το καπιταλιστικό σύστημα έχει αγγίξει τα όριά του. Στο παρελθόν ήταν ικανό να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις σε μια κολοσσιαία κλίμακα. Η πρόσφατη περίοδος της παγκοσμιοποίησης και της εντατικοποίησης του παγκόσμιου εμπορίου, αντανακλά τις τελευταίες προσπάθειες του συστήματος να ξεπεράσει τις αντιφάσεις του. Η πίστη χρησιμοποιήθηκε για να επεκτείνει την αγορά πέρα από τα όριά του καπιταλισμού, αλλά και αυτό τώρα άγγιξε τα όριά του. Κάθε καπιταλιστικό κράτος έχει στην ατζέντα του τη λιτότητα και την μείωση του χρέους.  Το πρόβλημα με την πίστη είναι ότι πρέπει να πληρωθεί πίσω με τόκο. Συνεπώς, η καταναλωτική δαπάνη που συνιστά τα 2/3 της οικονομικής δραστηριότητας των ΗΠΑ συρρικνώνεται.

Ενώ οι εταιρείες διαθέτουν μετρητά δεν είναι έτοιμες να επενδύσουν με δεδομένη την έλλειψη αγορών. Αλλά χωρίς επενδύσεις δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη. Αυτό με τη σειρά του συμπληρώνεται με μια κατάρρευση της ζήτησης. Αυτό είναι ένας «φαύλος κύκλος».

Οι αστοί σχολιαστές αναγνωρίζουν αυτά τα προβλήματα, αλλά δεν τα καταλαβαίνουν. «Μακράν το βασικό πρόβλημα είναι η τεράστια συσσώρευση χρέους που δημιουργεί αντιξοότητες στην γρηγορότερη εξομάλυνση της μεταπολεμικής ανάπτυξης – γι’ αυτό η μετά χρηματοπιστωτικής κρίσης ανάπτυξη, είναι τυπικά τόσο αργή», δήλωσε ο Kenneth Rogoff, καθηγητής οικονομικών στο Χάρβαρντ. «Είναι καλύτερο να σκεφτόμαστε την παγκόσμια οικονομία να διέρχεται μια “Δεύτερη Μεγάλη Συρρίκνωση” (με την Μεγάλη Ύφεση να είναι η πρώτη), η οποία αφορά όχι μόνο την παραγωγή και την ανεργία αλλά επίσης την πίστωση και την αγορά κατοικίας.» (FT, 9/8/11)

Ο Μαρξ ανέλυσε τον καπιταλισμό πολύ καιρό πριν. Εξήγησε τις αντιφάσεις του συστήματος που βασίζονται στην επιδίωξη του κέρδους. Οι καπιταλιστές προσλαμβάνουν εργάτες με σκοπό να εξάγουν υπεραξία από την εργασία τους. Αυτή η υπεραξία επενδύεται από τους καπιταλιστές για να κάνουν περισσότερα χρήματα, που εξυπηρετούν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Παρ’ όλα αυτά, το εμπόδιο για τον καπιταλισμό είναι το ίδιο το κεφάλαιο. Η εξαγωγή εμπορευμάτων που αναζητούν νέες αγορές αγγίζει τα υψηλότερα επίπεδα στο αποκορύφωμα της ανάκαμψης. Παρ’ όλα αυτά, έρχεται ένα σημείο όπου τα όρια της αγοράς φθάνουν σε σύγκρουση με την απεριόριστη παραγωγή εμπορευμάτων. Αυτό οδηγεί σε μια αναπόφευκτη κρίση υπερπαραγωγής, όπως αυτή που είδαμε το 2008-2009. Όλα φθάνουν σε μια ολοκληρωτική παράλυση. Το καπιταλιστικό σύστημα παραλύει, όχι επειδή οι άνθρωποι δεν χρειάζονται πράγματα, αλλά εξαιτίας της έλλειψης της αναγκαίας ζήτησης, δηλαδή χρημάτων για να αγοραστούν τα εμπορεύματα.

Όπως ο Μαρξ εξήγησε «Η τελική αιτία για όλες τις αληθινές κρίσεις πάντα παραμένει η φτώχεια και η περιορισμένη κατανάλωση των μαζών, με την μορφή της τάσης της καπιταλιστικής παραγωγής να αναπτύξει τις παραγωγικές δυνάμεις σαν να είναι μόνο η απόλυτη καταναλωτική ικανότητα της κοινωνίας που βάζει ένα όριο σε αυτές». («Κεφάλαιο», τόμος 3, σελίδα 615).

Η πίστη μπορεί να ξεπεράσει αυτή την αντίφαση για μια περίοδο, αλλά όχι οριστικά. Αργά ή γρήγορα, η αγορά αγγίζει τα όριά της και η κρίση προκαλείται. «Στην πρώτη της έκφραση, γι’ αυτό το λόγο, ολόκληρη η κρίση εμφανίζεται σαν απλά μια πιστωτική ή νομισματική κρίση» εξηγούσε ο Μαρξ («Κεφάλαιο» τόμος 3, σελίδα 621). Αλλά δεν είναι αυτό το θέμα, έλεγε ο Μαρξ. Είναι η κρίση που δημιουργεί την έλλειψη πίστης και όχι η πίστη που δημιουργεί την κρίση.

 

Κάποιοι στην Αριστερά έχουν αποπειραθεί να εξηγήσουν την κρίση αποκλειστικά αναφερόμενοι στην κερδοφορία, αλλά αυτή είναι μια πολύ μηχανιστική προσέγγιση. Υπάρχει μια απόπειρα να παρουσιάσουν τα επίπεδα των κερδών σαν ένδειξη για την υγεία του καπιταλισμού, αλλά για μια ακόμα φορά αυτό είναι πολύ απλουστευτικό. Η μάζα των κερδών έπεσε το 2009 μετά την μαζική κατάρρευση του παγκόσμιου εμπορίου. Τα κέρδη ανέκαμψαν από τότε. Ακόμα και αν κάποιος εξαιρέσει τις τράπεζες, τα κέρδη των 500 μεγαλύτερων εταιρειών αυξήθηκαν κατά 18.7% τον περασμένο χρόνο, σύμφωνα με την «Morgan Stanley». Τα κέρδη στις ΗΠΑ αυξήθηκαν κατά 528 δις δολάρια. Παρ’ όλα αυτά το να συμπεραίνεται ότι ο καπιταλισμός των ΗΠΑ είναι σχετικά υγιής είναι θεμελιωδώς λαθεμένο, όπως μπορεί να ειδωθεί από την ισχνή ανάκαμψη, την συνεχιζόμενα υψηλή ανεργία και την καταρρέουσα παραγωγικότητα.

Αυτή η ανάκαμψη είναι σε βάρος της εργατικής τάξης. Παρά την έκρηξη των κερδών, οι πραγματικοί μισθοί στις ΗΠΑ αυξήθηκαν μόνο κατά 68 δις δολάρια από την έναρξη της ανάκαμψης. Την ώρα που τα κέρδη στη Γερμανία αυξήθηκαν κατά 113 δις ευρώ, οι εργατικοί μισθοί αυξήθηκαν μόνο κατά 36 δις ευρώ.

Στη Βρετανία, η εικόνα είναι μακράν χειρότερη, όπου τα κέρδη αυξήθηκανκατά 14 δις λίρες, αλλά οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν κατά 2 δις λίρες. Το εργατικό μερίδιο στο εθνικό εισόδημα έχει καταρεύσει από το 1980 στις χώρες του ΟΟΣΑ, κάτι που εξηγεί σε μεγάλο βαθμό την άνοδο του ποσοστού κέρδους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Πιο σημαντικό ακόμα είναι το ότι ο καπιταλισμός μπορεί να βρίσκεται στην αρχή ενός καθοδικού σπιράλ. «Μιλάμε για μια καθοριστική συστημική κρίση» εξήγησε ο Willem Buiter, σημαίνον στέλεχος της «Citigroup». Αντιμέτωπες με μια ακόμα ύφεση, οι διεθνείς κεντρικές τράπεζες και οι κυβερνήσεις δεν έχουν τα «πυρομαχικά» για να ασχοληθούν με αυτή.

Το καπιταλιστικό σύστημα υφίσταται μια ολόκληρη σειρά από σοκ. Οι αντιφάσεις της ατομικής ιδιοκτησίας και των εθνικών κρατών έχουν έλθει στην επιφάνεια. Δεν είναι αυτό ή το άλλο πρόβλημα που καθορίζει την κρίση, αλλά η γενική, οργανική ασθένεια του συστήματος. Στο παρελθόν, η παγκόσμια οικονομία θα είχε ανακάμψει. Για παράδειγμα, μετά την ύφεση του 1982, η οικονομία των ΗΠΑ αναπτύχθηκε κατά 5,6%, ενώ σήμερα αντίθετα μόλις  1.6% . Το καπιταλιστικό σύστημα βρίσκεται σε ένα ολοκληρωτικό αδιέξοδο. Κανέναν ποσό επιχορήγησης δεν θα του κάνει καλό. Τα «ναρκωτικά» δεν ενεργούν πλέον.

Η εργατική τάξη είναι αντιμέτωπη με μια λιτότητα χωρίς προηγούμενο. Όλες οι κατακτήσεις του παρελθόντος δεν μπορούν να γίνουν ανεκτές από τον καπιταλισμό. Μόνο με την ανατροπή του συστήματος μπορεί ο εφιάλτης του καπιταλισμού να γίνει παρελθόν. Σε αυτή τη βάση, ένα σοσιαλιστικό σχέδιο της παραγωγής μπορεί να οργανωθεί, επιτρέποντας να χρησιμοποιηθούν πλήρως οι πλουτοπαραγωγικές πηγές της κοινωνίας σύμφωνα με τα συμφέροντα της πλειοψηφίας και με αυτό μια τεράστια επέκταση των παραγωγικών δυνάμεων μπορεί να επιτευχθεί.

Η φτώχεια, η ανεργία, η έλλειψη στέγης και όλα τα υπόλοιπα δεινά του καπιταλισμού, μπορεί να εξαλειφτούν μια για πάντα. Το δίλλημα «Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα» που τέθηκε και εξηγήθηκε από την Ρόζα Λούξεμπουργκ είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Για μας η μόνη επιλογή είναι ο σοσιαλισμός.