Γιορτάζοντας τα διακοσιοστά γενέθλια του Φρίντριχ Ένγκελς, συνιδρυτή των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού μαζί με τον Καρλ Μαρξ, πρέπει να εκμεταλλευτούμε αυτήν την ευκαιρία για να μιλήσουμε για τη ζωή αυτού του μεγάλου άνδρα και τις θαυμάσιες συνεισφορές που έκανε.
Αν και ο Μαρξισμός φέρει το όνομα του Μαρξ, δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε τη ζωτική συμβολή του Ένγκελς και τον οργανικό δεσμό μεταξύ των ζωών αυτών των δύο ανδρών. Χωρίς αμφιβολία, ο Ένγκελς είχε έναν εγκυκλοπαιδικό νου που περιλάμβανε γνώσεις σε τόσα διαφορετικά πεδία, όπως η φιλοσοφία, τα οικονομικά, η ιστορία, η φυσική, η φιλολογία και η στρατιωτική επιστήμη. Οι γνώσεις του για την τελευταία του έδωσαν το παρατσούκλι «Στρατηγός».
Πολύ συχνά, ο Ένγκελς θεωρείται ότι έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με τον Μαρξ. Παρότι ο Μαρξ ήταν ένας τιτάνας από κάθε άποψη, ο Ένγκελς έπαιζε επίσης ρόλο κλειδί σε αυτήν τη σχέση. Όντας πάντα εξαιρετικά μετριόφρων, ο Ένγκελς άφηνε τα πρωτεία στον Μαρξ. Αλλά όταν διαβάζουμε την ογκώδη αλληλογραφία μεταξύ των δύο ανδρών, η εξαιρετική συνεισφορά του Ένγκελς γίνεται εμφανής. Μαζί με τον Μαρξ, ήταν κι εκείνος πολιτικά «γίγαντας».
Πρώιμη ζωή
Έχουν γραφτεί πολλές βιογραφίες του Ένγκελς, μερικές καλές και μερικές κακές. Μια από τις πιο πρόσφατες είναι αυτή του ξιπασμένου Τρίστραμ Χαντ, με τίτλο «The Frock-Coated Communist» («O Καλοντυμένος Κομμουνιστής»), η οποία ξεχωρίζει ως ένας ιδιαίτερα κακός απολογισμός της ζωής του Ένγκελς.
Αλλά τι περισσότερο μπορούμε να περιμένουμε από αυτούς τους ανθρώπους; Οι αστοί ιστορικοί πρέπει να ακονίσουν τα τσεκούρια τους, ειδικά όταν γράφουν για τον Μαρξ και τον Ένγκελς. Ο μικροσκοπικός Τρίστραμ Χαντ δεν αποτελεί εξαίρεση. Δεν έχουμε τίποτα να μάθουμε από τα κουτσομπολιά τέτοιων ψευτο-διανοουμένων.
Γεννημένος σε μια οικογένεια εργοστασιαρχών κλωστοϋφαντουργίας στο Μπάρμεν της Ρηνανίας, ο νεαρός Ένγκελς έσπασε από το ταξικό του υπόβαθρο και πέρασε στο στρατόπεδο της εργατικής τάξης. Από τότε, αφιερώθηκε στην ανατροπή του καπιταλισμού και την χειραφέτηση της εργατικής τάξης. Μαζί με τον Μαρξ, που επίσης προερχόταν από αστικό περιβάλλον, έγινε ένας από τους μεγαλύτερους ηγέτες της εργατικής τάξης.
Λίγα μετά τα είκοσι, ο Ένγκελς «ευθυγραμμίστηκε ανοιχτά» με τον επαναστατικό Χαρτισμό και έγραψε την περίφημη «Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία». Ήρθε σε άμεση επαφή με το εργατικό κίνημα στην Αγγλία και εδώ ήταν που ο Ένγκελς έγινε Κομμουνιστής.
Στα πρώτα του γραπτά, αν και δεν ήταν πλήρως ολοκληρωμένα, είχε, όπως έγραψε ο Μαρξ, «ήδη διατυπώσει ορισμένες γενικές αρχές του επιστημονικού σοσιαλισμού».
Ο Μαρξ
Η συνάντηση και η φιλία του με τον Μαρξ άρχισαν τον Αύγουστο του 1844. Αυτό οδήγησε σε μια δια βίου πολιτική και θεωρητική συνεργασία, η οποία έμελλε να μεταμορφώσει τον κόσμο. Όπως ανακαλούσε αργότερα ο Ένγκελς:
«Όταν, την άνοιξη του 1845, ξανασυναντηθήκαμε στις Βρυξέλλες, ο Μαρξ είχε ήδη αναπτύξει πλήρως την υλιστική θεωρία της ιστορίας στα κύρια χαρακτηριστικά της… και τότε καταπιαστήκαμε με τη λεπτομερή εφαρμογή αυτής της πρόσφατα επεξεργασμένης κοσμοαντίληψης στις πιο ποικίλες κατευθύνσεις».
Αυτή η συνεργασία επρόκειτο να αποφέρει καρπούς με μια σειρά θεωρητικών έργων, όπως η «Γερμανική Ιδεολογία», που κορυφώθηκε λίγα χρόνια αργότερα στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Στη διαδικασία αυτή, οι δύο άνδρες καταπιάστηκαν με την αποδόμηση κάθε είδους μπερδεμένων ιδεών και αντιλήψεων.
«Είναι τρομερό να πρέπει κανείς να παλεύει ακόμα ενάντια σε τέτοιες ανοησίες», έγραφε ο Ένγκελς. «Δεν θα αφήσω τους συντρόφους ήσυχους μέχρι να αντιμετωπιστεί επαρκώς ο Γκρουν [ένας ουτοπικός σοσιαλιστής] και να απομακρύνω τους ιστούς αράχνης από τους εγκεφάλους τους».
Ο στενός δεσμός και η σχέση μεταξύ των δύο ανδρών γινόταν όλο και πιο στενός. Σύμφωνα με τα λόγια του Λένιν:
«Οι παλιοί θρύλοι περιέχουν πολλές συγκινητικές ιστορίες φιλίας. Το ευρωπαϊκό προλεταριάτο μπορεί να υποστηρίξει ότι η επιστήμη του δημιουργήθηκε από δύο μελετητές και αγωνιστές, των οποίων η σχέση μεταξύ τους ξεπερνά τις πιο συγκινητικές ιστορίες των αρχαίων για την ανθρώπινη φιλία».
Ο Τρότσκι, ο οποίος μελέτησε κάθε πτυχή της ζωής και της συνεισφοράς του Ένγκελς, μας παρέχει κι εκείνος μια αποτίμηση του Ένγκελς:
«Ο Ένγκελς αναντίρρητα είναι μια από τις πιο τέλειες, τις πιο ολοκληρωμένες και ευγενικές προσωπικότητες στο πάνθεο των μεγάλων ανδρών. Να αναδημιουργήσεις τη μορφή του, θα ήταν ευάρεστο έργο. Είναι επίσης και ιστορικό καθήκον…
«Πόσο όμορφα συμπληρώνουν ο ένας τον άλλο! Ή μάλλον, πόσο ευσυνείδητα ο Ένγκελς προσπαθεί να συμπληρώσει τον Μαρξ. Όλη του τη ζωή την αναλώνει σ’ αυτό το έργο. Το βλέπει σαν αποστολή του και βρίσκει σ’ αυτό τη δικαίωσή του. Κι αυτό χωρίς το παραμικρό ίχνος αλλοίωσης της προσωπικότητάς του – πάντα ο εαυτός του, πάντα γεμάτος ζωή, πάντα ανώτερος από το περιβάλλον του κι από την εποχή του, με τεράστια πνευματικά ενδιαφέροντα, με μια αληθινή φλόγα μεγαλοφυΐας πάντα άσβεστη μέσα στο καμίνι της σκέψης.
Στο φόντο της καθημερινότητάς τους, ο Ένγκελς κερδίζει τρομερά σε ανάστημα σε σχέση με τον Μαρξ – αν και βέβαια το ανάστημα του Μαρξ δε μικραίνει καθόλου απ’ αυτό. Θυμάμαι ότι αφού διάβασα την αλληλογραφία των Μαρξ – Ένγκελς στο στρατιωτικό μου τραίνο, μίλησα στον Λένιν εκφράζοντας το θαυμασμό μου για τη μορφή του Ένγκελς. Η άποψή μου ήταν ακριβώς αυτή: ότι αντικρύζοντάς τον στη σχέση του με τον τιτάνα Μαρξ, ο πιστός Φρεντ κερδίζει – παρά χάνει – σε ανάστημα.
Ο Λένιν εξέφρασε την επιδοκιμασία του σ’ αυτή την ιδέα, χωρίς ενδοιασμούς, ακόμα και με ενθουσιασμό. Αγαπούσε πάρα πολύ τον Ένγκελς, ιδιαίτερα για την ολότητα του χαρακτήρα του και τον ολοκληρωμένο ανθρωπισμό του. Θυμάμαι πως εξετάσαμε, με κάποια έξαψη, ένα πορτραίτο του Ένγκελς σε νεαρή ηλικία, ανακαλύπτοντας σ’ αυτό τα χαρακτηριστικά που έγιναν τόσο ανάγλυφα στην κατοπινή ζωή του.
Όταν μυρίσεις αρκετά τη βρώμα των Μπλουμ, των Κασέν και των Τορέζ [των ρεφορμιστών και των σταλινικών], όταν έχεις καταπιεί αρκετά μικρόβια μικρότητας και θρασύτητας, χαμέρπειας και αμάθειας, δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να καθαρίσεις τα πνευμόνια σου από το να διαβάσεις την αλληλογραφία των Μαρξ και Ένγκελς, τόσο ανάμεσά τους καθώς και με άλλους ανθρώπους. Στους επιγραμματικούς τους υπαινιγμούς και χαρακτηρισμούς, μερικές φορές φαινομενικά παράδοξους, μα πάντα καλομελετημένους και εύστοχους, υπάρχουν τόσα διδάγματα, τόση πνευματική φρεσκάδα και βουνίσιος αέρας! Ζούσανε πάντα στα ύψη».
Ο Τρότσκι συνεχίζει:
«Οι προγνώσεις του Ένγκελς είναι πάντα αισιόδοξες. Πολύ συχνά ξεπερνούσαν τη τρέχουσα ροή των γεγονότων. Μα είναι άραγε δυνατό, γενικά, να γίνουν ιστορικές προβλέψεις που – για να χρησιμοποιήσουμε μια γαλλική έκφραση – να μην “κάψουν” μερικά ενδιάμεσα στάδια;
Σε τελική ανάλυση ο Ένγκελς έχει πάντα δίκιο. Ό,τι λέει στα γράμματά του στην κυρία Βισνεβέτσκι για την εξέλιξη της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, επιβεβαιώθηκε ολότελα μόνο στην εποχή μετά τον πόλεμο, σαράντα – πενήντα χρόνια αργότερα. Αλλά επιβεβαιώθηκε σίγουρα! Ποιος από τους μεγαλοαστούς πολιτικούς είχε ποτέ έστω και αμυδρή ιδέα για την τωρινή κατάσταση των αγγλοσαξονικών δυνάμεων; Οι Λόϋντ Τζωρτζ, οι Μπάλντουϊν, οι Ρούσβελτ, για να μην αναφέρουμε τους Μακ Ντόναλντ, φαίνονται ακόμα και σήμερα (για την ακρίβεια, σήμερα ακόμα περισσότερο από χθες) σαν τυφλά κουτάβια δίπλα στο διορατικό γέρο-Ένγκελς. Και πόσο χοντροκέφαλοι είναι όλοι αυτοί οι Κέυνς που διακηρύχνουν ότι οι μαρξιστικές προγνώσεις έχουν διαψευστεί!»
(Τρότσκι, «Ημερολόγιο της Εξορίας»)
Ο Υλισμός
Ως νεαροί άνδρες τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ένγκελς ήταν οπαδοί του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου Χέγκελ. Οι διδασκαλίες του ήταν αναμφίβολα επαναστατικές. Η διαλεκτική μέθοδος του Χέγκελ έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος της κοσμοαντίληψής τους, αλλά την εκκαθάρισαν από τον ιδεαλισμό και την τοποθέτησαν «στα πόδια της». Μέσω του Φόϊερμπαχ, έγιναν υλιστές. Η υλιστική φιλοσοφία εξηγεί ότι η ύλη είναι πρωταρχική και οι ιδέες είναι μια αντανάκλαση του υλικού κόσμου.
Ήταν οι πρώτοι που εξήγησαν ότι ο σοσιαλισμός δεν ήταν μια εφεύρεση ονειροπόλων, αλλά πήγαζε από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και της ταξικής πάλης. Ο σοσιαλισμός έγινε επιτέλους μια επιστήμη. «Χωρίς τη γερμανική φιλοσοφία», εξήγησε ο Ένγκελς, «ο επιστημονικός σοσιαλισμός δεν θα είχε υπάρξει ποτέ».
Ο Ένγκελς συνέβαλε ιδιαίτερα στη φιλοσοφία του μαρξισμού με τα μετέπειτα έργα του, ειδικά τον «Λουδοβίκο Φόϊερμπαχ και το Τέλος της Κλασικής Γερμανικής Φιλοσοφίας», το «Αντί-Ντίρινγκ» και τη «Διαλεκτική της Φύσης».
Ο Ένγκελς, μαζί με τον Μαρξ, αντιλαμβανόταν την αποφασιστική σημασία της εργατικής τάξης. Στην «Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία», που εκδόθηκε το 1845, εξηγεί ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο μια τάξη που υποφέρει, αλλά και μια τάξη που αγωνίζεται για τη χειραφέτησή της. Η κοινή του δουλειά με τον Μαρξ, το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», φέρνει αυτές τις ιδέες στην ωριμότητά τους.
Η Διαλεκτική
Με την αποτυχία της επανάστασης του 1848, ο Μαρξ και ο Ένγκελς βρέθηκαν στην Αγγλία – ο Μαρξ στο Λονδίνο και ο Ένγκελς στο Μάντσεστερ. Στο Μάντσεστερ, ο Ένγκελς πήγε να εργαστεί για την εταιρεία του πατέρα του, στο «καταραμένο εμπόριο», για να παρέχει υλική βοήθεια στον Μαρξ.
Η αλληλογραφία μεταξύ των δύο ανδρών λάμβανε χώρα σχεδόν σε καθημερινή βάση. Μέσα από τις επιστολές τους, αντάλλασσαν πλούσιες ιδέες, σκέψεις και ανακαλύψεις.
Το 1870, ο Ένγκελς μετακόμισε τελικά στο Λονδίνο έτσι ώστε αυτός και ο Μαρξ να μπορούν να συμμετέχουν άμεσα στην κοινή πνευματική συνεργασία τους, καθώς και να συμμετέχουν ενεργά στο έργο της Πρώτης Διεθνούς. Αυτό το έργο είχε τεράστια σημασία για τη σύνδεση των πρωτοπόρων εργαζομένων όλων των χωρών σε μια οργάνωση.
Μέχρι τότε ο Μαρξ είχε τελειώσει τη συγγραφή του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» και επεξεργαζόταν υλικό για δύο ακόμη τόμους. Όταν τελείωσε τον πρώτο τόμο τον Αύγουστο του 1867 έγραψε στον Ένγκελς:
«Λοιπόν, αυτός ο τόμος έχει τελειώσει. Το χρωστάω μόνο σε ΕΣΕΝΑ ότι αυτό έγινε δυνατό! Χωρίς την αυτοθυσία σου για μένα, δεν θα μπορούσα ποτέ να αφιερώσω την τεράστια ποσότητα εργασίας που απαιτήθηκε…»
Ενώ ο Μαρξ πέρασε τον περισσότερο χρόνο του συγγράφοντας το «Κεφάλαιο», ο Ένγκελς ασχολήθηκε με άλλες πολεμικές, οι οποίες του επέτρεψαν να σκιαγραφήσει τις βασικές ιδέες του Μαρξισμού. Αυτό περιελάμβανε το «Αντι-Ντίρινγκ», στο οποίο ασχολήθηκε με τη φιλοσοφία, τις φυσικές και τις κοινωνικές επιστήμες. Έγραψε επίσης την «Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους», στην οποία εφάρμοσε την υλιστική αντίληψη στο μακρινό παρελθόν της ανθρώπινης ιστορίας. Και έγραψε τον «Λουδοβίκο Φόϊερμπαχ και το Τέλος της Γερμανικής Κλασικής Φιλοσοφίας».
«Ο Μαρξ και εγώ», έγραφε ο Ένγκελς, «ήμασταν ουσιαστικά οι μόνοι άνθρωποι που διέσωζαν τη συνειδητή διαλεκτική [από την καταστροφή του ιδεαλισμού, συμπεριλαμβανομένου του Εγελιανισμού] και την εφάρμοζαν στη υλιστική κατανόηση της Φύσης… Η Φύση είναι η απόδειξη της διαλεκτικής, και πρέπει να ειπωθεί για τη σύγχρονη φυσική επιστήμη ότι έχει παράσχει εξαιρετικά πλούσιο και καθημερινά αυξανόμενο υλικό για αυτή τη δοκιμασία, και έτσι έχει αποδείξει ότι σε τελική ανάλυση οι διαδικασίες της Φύσης είναι διαλεκτικές και όχι μεταφυσικές».
«Η μεγάλη βασική ιδέα», εξήγησε ο Ένγκελς, «ότι ο κόσμος δεν πρέπει να κατανοηθεί ως ένα σύμπλεγμα έτοιμων πραγμάτων, αλλά ως ένα σύμπλεγμα εξελισσόμενων διαδικασιών, στις οποίες τα πράγματα που μοιάζουν αμετάβλητα όπως και οι εικόνες τους στο μυαλό μας, οι έννοιες, βρίσκονται στην πραγματικότητα σε συνεχή αλλαγή μεταξύ γέννησης και θανάτου… αυτή η μεγάλη θεμελιώδης ιδέα έχει, ιδιαίτερα από την εποχή του Χέγκελ, διαπεράσει τόσο απόλυτα τη συνηθισμένη συνείδηση, που πλέον σε αυτό το γενικό επίπεδο σχεδόν ποτέ δεν αμφισβητείται. Αλλά η αποδοχή αυτής της θεμελιώδους ιδέας στα λόγια και η πρακτική εφαρμογή της στον κάθε τομέα έρευνας είναι δύο διαφορετικά πράγματα…
Για τη διαλεκτική φιλοσοφία τίποτα δεν είναι τελικό, απόλυτο, ιερό. Αποκαλύπτει τον παροδικό χαρακτήρα των πάντων και μέσα στο καθετί· τίποτα δεν μπορεί να αντέξει μπροστά του, εκτός από την ίδια την αδιάκοπη διαδικασία του γίγνεσθαι και του θανάτου, της ατελείωτης ανάβασης από το χαμηλότερο στο υψηλότερο. Και η ίδια η διαλεκτική φιλοσοφία δεν είναι τίποτα περισσότερο από την απλή αντανάκλαση αυτής της διαδικασίας στον σκεπτόμενο εγκέφαλο».
Επομένως, σύμφωνα με τους Μαρξ και Ένγκελς, η διαλεκτική είναι «η επιστήμη των γενικών νόμων της κίνησης, τόσο του εξωτερικού κόσμου όσο και της ανθρώπινης σκέψης».
Το «Κεφάλαιο»
Η έμπνευση του Μαρξ και του Ένγκελς μεγάλωνε καθώς το κίνημα μεγάλωνε κι εκείνο. Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς συνέχισε μόνος του ως ηγέτης του ευρωπαϊκού σοσιαλιστικού κινήματος, το οποίο είχε γίνει μια μαζική δύναμη. Οι συμβουλές του ήταν περιζήτητες και αξιοποίησε την τεράστια γνώση και εμπειρία του στα γηρατειά του.
Όπως ο Μαρξ, έτσι και ο Ένγκελς γνώριζε πολλές ξένες γλώσσες και απαντούσε μέσω μιας μαζικής αλληλογραφίας σε μια σειρά ερωτημάτων. Είναι εντυπωσιακό ότι αυτή η αλληλογραφία καλύπτει 13 τόμους των «Απάντων» τους, αποτελούμενη από 3.957 γράμματα και επιστολές. Αυτά αποκαλύπτουν τον συναρπαστικό στενό δεσμό μεταξύ τους και του κοινού έργου τους.
Ο Μαρξ πέθανε πριν μπορέσει να βάλει τις τελευταίες πινελιές στο τεράστιο έργο του για την πολιτική οικονομία. Χρησιμοποιώντας τα προσχέδια που άφησε ο Μαρξ, ο Ένγκελς έβαλε τη δική του έρευνα στην άκρη και ανέλαβε το κολοσσιαίο έργο να ολοκληρώσει το έργο του Μαρξ, να επεξεργαστεί και να δημοσιεύσει το δεύτερο και τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου». Μόνο αυτός μπορούσε να αποκρυπτογραφήσει τον ακατανόητο γραφικό χαρακτήρα του Μαρξ.
Όπως έγραφε στον Λαβρόφ: «Ανησυχώ ακόμα περισσότερο, γιατί είμαι ο μόνος ζωντανός που μπορεί να αποκρυπτογραφήσει αυτό το χειρόγραφο και αυτές τις συντομογραφίες λέξεων και προτάσεων».
Για να επιτελέσει αυτό το καθήκον αφιερωνόταν στη δουλειά αυτή κάθε μέρα από τις 10 π.μ. έως τις 5 μ.μ. Έπρεπε επίσης να επεξεργαστεί το έργο και να κάνει τις απαραίτητες προσθήκες. Έτσι προσπάθησε να ολοκληρώσει το έργο «αποκλειστικά στο πνεύμα του συγγραφέα».
Σε σχέση με το δεύτερο και τον τρίτο τόμο του «Κεφαλαίου», ο Λένιν έγραφε επιδοκιμαστικά: «Αυτοί οι δύο τόμοι του Κεφαλαίου είναι έργο δύο ανδρών: του Μαρξ και του Ένγκελς».
Όπως εξήγησε ο Τρότσκι:
«Ο Ένγκελς δεν ήταν μόνο ένας μεγαλοφυής άνθρωπος αλλά και η ψυχή της ευσυνειδησίας. Στο έργο της συγγραφής, όπως και στις πρακτικές υποθέσεις, δεν μπορούσε να ανεχθεί την προχειρότητα και την ανακρίβεια. Έλεγχε κάθε κόμμα (με την κυριολεκτική έννοια του όρου) του μεταθανάτιου έργου του Μαρξ και διατήρησε ένα ειδικό αρχείο για το ζήτημα των δευτερευόντων ορθογραφικών σφαλμάτων».
Ο ηγέτης
Ο Ένγκελς θεωρούσε τη συγγραφή της «Καταγωγής της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους», που γράφτηκε ένα χρόνο μετά το θάνατο του Μαρξ, ως «εκπλήρωση» της «κληρονομιάς» του Μαρξ. Αυτό το έργο μπορεί να θεωρηθεί ως ένα από τα βασικότερα έργα του σύγχρονου σοσιαλισμού.
Μετά το θάνατο του Μαρξ, ο Ένγκελς έγινε με φυσικό τρόπο ο άμεσος και αδιαμφισβήτητος ηγέτης του παγκόσμιου σοσιαλισμού μέχρι το θάνατό του δώδεκα χρόνια αργότερα.
Τον Ιούνιο του 1884, όταν ο Μπερνστάιν και ο Κάουτσκι διαμαρτυρήθηκαν στον Ένγκελς για τις πιέσεις των διαφόρων «πολυμαθών» φιλισταίων του κόμματος, ο Ένγκελς απάντησε: «Το κύριο ζήτημα είναι να μην υποχωρήσουμε ιδεολογικά σε τίποτα και, επιπλέον, να παραμείνουμε απόλυτα ήρεμοι».
Καθ’ όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο Ένγκελς ανέλαβε την υπεράσπιση του επιστημονικού σοσιαλισμού, απαντώντας στις διαστρεβλώσεις και τις παρανοήσεις.
«Σύμφωνα με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας», έγραφε στον Γιόζεφ Μπλοχ τον Σεπτέμβριο του 1890, «το τελικά καθοριστικό στοιχείο στην Ιστορία είναι η παραγωγή και η αναπαραγωγή της πραγματικής ζωής. Κάτι περισσότερο από αυτό ούτε ο Μαρξ ούτε εγώ ισχυριστήκαμε ποτέ».
«Ως εκ τούτου, αν κάποιος το διαστρεβλώσει αυτό λέγοντας ότι το οικονομικό στοιχείο είναι το μόνο καθοριστικό, μετατρέπει αυτήν την πρόταση σε μια χωρίς νόημα, αφηρημένη, παράλογη φράση. Η οικονομική κατάσταση είναι η βάση, αλλά τα διάφορα στοιχεία του εποικοδομήματος – οι πολιτικές μορφές της ταξικής πάλης και τα αποτελέσματά της, δηλαδή: οι θεσμοί που θεσπίστηκαν από τη νικηφόρα κοινωνική τάξη μετά από μια επιτυχημένη μάχη κλπ., οι νομικές μορφές, ακόμη και οι αντανακλάσεις όλων αυτών των πραγματικών αγώνων στα μυαλά των συμμετεχόντων, οι πολιτικές, δικαιονομικές, φιλοσοφικές θεωρίες, οι θρησκευτικές απόψεις και η περαιτέρω ανάπτυξή τους σε συστήματα δογμάτων – ασκούν επίσης την επιρροή τους στην πορεία των ιστορικών αγώνων και σε πολλές περιπτώσεις υπερισχύουν στον καθορισμό της μορφής τους».
Μετριοφροσύνη
Ο Ένγκελς ήταν αγανακτισμένος με εκείνους τους νέους «Μαρξιστές», οι οποίοι πίστευαν ότι είχαν κατανοήσει τον Μαρξισμό και μπορούσαν να τον εφαρμόσουν με ασυδοσία, χωρίς να έχουν κατακτήσει πραγματικά τις αρχές του.
«Στη διάρκεια της ζωής του Μαρξ», έγραφε ο Ένγκελς στον Γιόχαν Φίλιπ Μπέκερ, «έκανα αυτό που μου αναλογούσε – έπαιζα το δεύτερο βιολί – και νομίζω ότι το έκανα αρκετά καλά. Ήμουν τόσο ευτυχής που είχα ένα τόσο υπέροχο πρώτο βιολί σαν τον Μαρξ.
«Και τώρα που καλούμαι απροσδόκητα να αντικαταστήσω το Μαρξ σε θεωρητικά θέματα και να παίξω το πρώτο βιολί, δεν μπορώ να το κάνω χωρίς να κάνω σφάλματα τα οποία κανείς δεν αναγνωρίζει πιο καθαρά από εμένα.
«Αλλά μόνο όταν έρθουν πιο θυελλώδεις καιροί, θα εκτιμήσουμε πραγματικά αυτό που έχουμε χάσει από την απουσία του Μαρξ. Κανείς από εμάς δεν έχει αυτό το εύρος όρασης με το οποίο, όποτε ήταν απαραίτητο να ενεργήσει γρήγορα, έκανε το σωστό και αντιμετώπιζε το αποφασιστικό ζήτημα. Είναι αλήθεια, σε ήρεμους καιρούς, μερικές φορές τα γεγονότα με απέδειξαν σωστό, αλλά στις επαναστατικές στιγμές η κρίση του ήταν απλώς αξεπέραστη».
Με αυτήν την ταπεινότητα ο Ένγκελς έδειξε την αγάπη του για τον Μαρξ και το σεβασμό του προς τη μνήμη του. Έγραψε στο Φραντς Μέρινγκ:
«Όταν κάποιος έχει υπάρξει αρκετά τυχερός ώστε να περάσει σαράντα χρόνια συνεργαζόμενος με έναν άνδρα όπως ο Μαρξ, τότε θα τείνει, κατά τη διάρκεια της ζωής του, να λαμβάνει λιγότερη αναγνώριση από ό,τι αισθάνεται ότι του αρμόζει· όταν ο σημαντικότερος άνθρωπος πεθάνει, ωστόσο, ο λιγότερο σημαντικός μπορεί εύκολα να αρχίσει να υπερεκτιμάται – και αυτό ακριβώς φαίνεται να συνέβη στην περίπτωσή μου· όλα αυτά θα τεθούν τελικά στις σωστές αναλογίες από την Ιστορία, και τότε δεν θα βρίσκομαι στον κόσμο και δεν θα γνωρίζω τίποτα γι’ αυτό». (14η Ιουλίου του 1893)
Οπορτουνισμός
Ο Ένγκελς έπαιξε κολοσσιαίο ρόλο βοηθώντας στην καθοδήγηση των δυνάμεων της Δεύτερης Διεθνούς. Παρακολούθησε το Τρίτο Συνέδριο της Διεθνούς στη Ζυρίχη. Στην τελική συνεδρία, απευθύνθηκε στους αντιπροσώπους πρώτα στα αγγλικά, μετά στα γαλλικά και μετά στα γερμανικά.
Μελέτησε τις εφημερίδες των τμημάτων και τις ειδικές συνθήκες σε κάθε χώρα. Έγραψε επιστολές και δέχτηκε πολλούς επισκέπτες στο σπίτι του στο Regent’s Park Road. Μπορούσε να συνομιλεί μαζί τους άνετα στα αγγλικά, τα γαλλικά, τα ιταλικά και μπορούσε να διαβάσει ισπανικά και σχεδόν όλες τις σλαβικές και σκανδιναβικές γλώσσες.
Στα τελευταία του χρόνια, δεν φοβήθηκε να αμφισβητήσει τις οπορτουνιστικές ιδέες που είχαν εμφανιστεί στο ισχυρό γερμανικό και γαλλικό τμήμα. Έριξε μια βόμβα στους οπορτουνιστές με τη νέα του εισαγωγή στον «Εμφύλιο Πόλεμο στη Γαλλία» του Μαρξ. Σε αυτήν, τόνισε ότι το κράτος «δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένας μηχανισμός καταπίεσης μιας τάξης από μια άλλη, και μάλιστα και στη φιλελεύθερη δημοκρατία όχι λιγότερο από ό,τι στη μοναρχία».
Ως παράδειγμα επισήμανε τις Ηνωμένες Πολιτείες:
«Δύο μεγάλες συμμορίες πολιτικών κερδοσκόπων, που εναλλάσσονται στην κρατική εξουσία και την εκμεταλλεύονται με τα πιο διεφθαρμένα μέσα και για τους πιο διεφθαρμένους σκοπούς – και το έθνος είναι ανίσχυρο ενάντια σε αυτά τα δύο μεγάλα πολιτικά καρτέλ, που υποτίθεται είναι υπηρέτες του, αλλά στην πραγματικότητα το κυριαρχούν και το λεηλατούν».
Ολοκληρώνοντας την εισαγωγή του γράφει τις ακόλουθες λέξεις που απευθύνονται στους οπορτουνιστές μέσα στη γερμανική Σοσιαλδημοκρατία:
«Πρόσφατα, ο Σοσιαλδημοκράτης φιλισταίος για άλλη μια φορά γεμίζει με τεράστιο τρόμο ακούγοντας τις λέξεις: Δικτατορία του Προλεταριάτου. Ωραίοι και καλοί μου κύριοι, θέλετε να μάθετε πώς μοιάζει αυτή η δικτατορία; Κοιτάξτε την Κομμούνα του Παρισιού. Αυτή ήταν η Δικτατορία του Προλεταριάτου».
Συνέχισε με μια επίθεση κατά του ρεφορμισμού και του «κοινοβουλευτικού κρετινισμού» στο κόμμα. Οι γραφειοκράτες στην ηγεσία του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος παρέλειψαν πολλά χωρία αυτού του κειμένου για να μετριάσουν την κριτική του και να τον κάνουν να φαίνεται ως υπερασπιστής του πασιφισμού.
Αυτό που απέρριπτε ο Ένγκελς όμως δεν ήταν γενικά η επαναστατική δράση, αλλά οι ενέργειες πρόωρων αναταραχών μιας μικρής μειοψηφίας, και οι μορφές των οδομαχιών που δεν αντιστοιχούσαν στις νέες τεχνολογικές συνθήκες. Όταν ανακάλυψε τι είχε γίνει στο όνομά του, έγινε έξαλλος. Αυτές οι οπορτουνιστικές τάσεις αργότερα δημιούργησαν τον Μπερνσταϊνισμό και το ρεβιζιονισμό, που τελικά οδήγησαν στην προδοσία του Αυγούστου του 1914.
Κομμουνισμός
Παρά την προχωρημένη του ηλικία, ο Ένγκελς ήταν νέος στην καρδιά και σίγουρα είχε την αίσθηση του χιούμορ, δηλώνοντας ότι «ήταν ακόμα νέος παρά την ηλικία του». Σε ένα άλλο γράμμα έγραψε:
«Αυτή είναι η θέση μου: 74 χρόνια που αρχίζω να τα νιώθω, και δουλεύω αρκετά για δύο άνδρες των 40. Ναι, αν μπορούσα να χωριστώ σε έναν Φ.Ε. των 40 και έναν Φ.Ε. των 34, κάτι που θα έκανε 74, τότε θα ήμασταν εντάξει. Αλλά όπως έχει η πραγματικότητα, το μόνο που μπορώ να κάνω είναι να συνεχίζω να δουλεύω και ό,τι μπαίνει μπροστά μου να το ξεπερνάω όσο και όπως καλύτερα μπορώ». (Επιστολή του Ένγκελς προς τη Λάουρα Λαφάργκ, 17 Δεκεμβρίου 1894)
Σε ένα από τα τελευταία του γράμματα προς τον Λαβρόφ, δηλώνει:
«Δεν μπορώ να παραπονεθώ, αλλά αρχίζω να συνειδητοποιώ ότι τα 74 δεν είναι 47. Ωστόσο, τα γεγονότα θα πρέπει να μας βοηθήσουν να διατηρήσουμε τις ζωτικές μας δυνάμεις, ολόκληρη η Ευρώπη θερμαίνεται, οι κρίσεις ζυμώνονται παντού, ιδιαίτερα στη Ρωσία. Η κατάσταση δεν μπορεί να διαρκέσει ως έχει για πολύ εκεί. Τόσο το καλύτερο». (18/12/94)
Σε μια επιστολή του προς τον Μπέμπελ, καταλήγει στο συμπέρασμα: «Και ενώ θα περνάς ένα ψήφισμα για αυτά τα ζητήματα θα μπορούσες να πιείς ένα μπουκάλι με καλό κρασί· καν’ το αυτό στην μνήμη μου». Αυτό ήταν χαρακτηριστικό του Ένγκελς, ο οποίος έζησε πλήρως τη ζωή του.
Ο Ένγκελς πέθανε στις 5 Αυγούστου του 1895 – ένας επαναστάτης κομμουνιστής μέχρι το μεδούλι. Η τέφρα του σκορπίστηκε στη θάλασσα του Beachy Head στο Ίστμπουρν. Χωρίς αμφιβολία το επαναστατικό του πνεύμα ζει στη Μαρξιστική τάση, η οποία υπερασπίζεται την κληρονομιά του, και στον αγώνα για τον παγκόσμιο σοσιαλισμό.
