Με αφορμή την αξιοσημείωτη ανάπτυξη του ρεύματος των αναρχικών στις τάξεις της νεολαίας ιδιαίτερα μετά την εξέγερση του Δεκέμβρη του 2008, σε αυτό το άρθρο ασχολούμαστε πολύ συνοπτικά με τις ιδέες ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του αναρχισμού, του Μιχαήλ Μπακούνιν, και με τις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ αυτών των ιδεών και των θεμελιωδών απόψεων του μαρξισμού.
Η τάση του Μπακούνιν και η μαρξιστική τάση συνυπήρξαν στο πλαίσιο της Πρώτης Διεθνούς μετά από την προσχώρηση του πρώτου σε αυτή, το 1868. Μέχρι τότε, ο Μπακούνιν συμμετείχε στον αστικό-φιλελεύθερο «Σύνδεσμο Ειρήνης» και αποχωρώντας από αυτόν, είχε δημιουργήσει τη «Διεθνή Συμμαχία της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας».
Πρέπει να τονιστεί ότι η Διεθνής δε δέχθηκε τον Μπακούνιν αμέσως στους κόλπους της, εξαιτίας του δεξιού πολιτικού του προγράμματος, το οποίο υπεράσπιζε την πάλη για την «εξίσωση των τάξεων», αντί για τον αγώνα για την μέχρι τελική κατάργηση των τάξεων, που βρισκόταν στις ιδρυτικές αρχές της Διεθνούς.
Μέσα στην Πρώτη Διεθνή, υπήρχε συμφωνία της τάσης του Μπακούνιν με τη μαρξιστική τάση πάνω σε βασικά ζητήματα, όπως στο ότι ο καπιταλισμός στηρίζεται στην εκμετάλλευση των εργαζομένων από τους καπιταλιστές, ότι το κράτος είναι ένα όργανο ταξικής καταπίεσης που πρέπει να καταργηθεί, ότι χρειάζεται η πάλη για μια σοσιαλιστική κοινωνία, όπου όλοι θα έχουν την δυνατότητα να αναπτύξουν τις δημιουργικές τους ικανότητες και, φυσικά, στο ότι για να εξασφαλίσει την επιτυχία της, η επανάσταση θα πρέπει να λάβει διεθνείς διαστάσεις.
Διαφορετικές μέθοδοι σκέψης
Υπήρχαν όμως παράλληλα και διαφωνίες για πολύ σοβαρά ζητήματα. Οι διαφωνίες αυτές δεν μπορούν να εξηγηθούν – όπως κάποιοι επιχειρούν συχνά να κάνουν – με βάση τις διαφορετικές «ιδιοσυγκρασίες» των Μαρξ και Ένγκελς, από τη μια πλευρά, και του Μπακούνιν, από την άλλη. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για δυο διαφορετικές φιλοσοφικές μεθόδους σκέψης, που μπορεί μέσα στη δίνη της ανόδου του εργατικού κινήματος εκείνη την περίοδο να κατέληγαν σε πολλά κοινά συμπεράσματα, αλλά, συγχρόνως, αποτελούν τη βάση για τις σημαντικές, διαχρονικές ιδεολογικές διαφορές μεταξύ των μαρξιστών και των αναρχικών.
Η θεμελιακή διαφορά, μεταξύ της μεθόδου ανάλυσης των Μαρξ και Ένγκελς και εκείνης του Μπακούνιν, είναι η διαφορά μεταξύ της υλιστικής-διαλεκτικής αντίληψης της πραγματικότητας, από τη μία πλευρά, και της μηχανιστικής, μεταφυσικής, από την άλλη.
Για τον Μπακούνιν, το «καλό», δηλαδή η ισότητα, η δικαιοσύνη, η αλληλεγγύη και η ελευθερία είναι «φυσικό», είναι στοιχείο της φύσης και συνδέεται άμεσα με το «αυθόρμητο». Το «κακό», δηλαδή η εκμετάλλευση, η θρησκεία, το κράτος, εμφανίζεται σαν κάτι «αφύσικο», χωρίς όμως να παρουσιάζεται μια επιστημονική εξήγηση σχετικά με το γιατί προέκυψε. Αντίθετα οι μαρξιστές, χρησιμοποιώντας σαν μέθοδο το διαλεκτικό υλισμό, που εξετάζει τα πράγματα και τα φαινόμενα στη φύση, στην ιστορία και στην κοινωνία, από τη σκοπιά της εξέλιξης, της κίνησης και της αλληλεπίδρασής τους, αρνούνται τον μηχανιστικό και μεταφυσικό τρόπο με τον οποίο οι αναρχικοί αναζητούν «αιώνιες αλήθειες και ηθικές». Ο μαρξισμός εξηγεί τη διαλεκτική σχέση που συνδέει τα προβλήματα της ανθρωπότητας με την οικονομική παραγωγή και την κοινωνική διάρθρωση της εκάστοτε ιστορικής εποχής, στοιχεία που επιδρούν καθοριστικά στις επιστήμες, τον πολιτισμό και στο τι θεωρείται κάθε φορά «ηθικό» και «καλό». Έτσι, η κοινωνική επανάσταση και ο σοσιαλισμός είναι για το μαρξισμό μια κοινωνική και ιστορική αναγκαιότητα, σαν αποτέλεσμα της συγκεκριμένης βαθμίδας της κοινωνικής εξέλιξης, όπως αυτή προσδιορίζεται από την αντίστοιχη βαθμίδα ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, ενώ για τον αναρχισμό του Μπακούνιν είναι μια ηθική προσταγή που διατρέχει τους αιώνες, σαν ένα «φυσικό καθήκον».
Το κράτος και ο σοσιαλισμός
Καρπός αυτής τις θεμελιακής διαφοράς είναι σε τελική ανάλυση οι πολιτικές διαφορές. Η σημαντικότερη από αυτές σχετίζεται με το ζήτημα του κράτους.
Σύμφωνα με τον Μπακούνιν, η επανάσταση πρέπει να καταργήσει μια για πάντα το κράτος και την εξουσία, τα οποία αποτελούν το κακό που γεννά όλες τις ανισότητες στην κοινωνία. Οι Μαρξ και Ένγκελς, αντίθετα, εξήγησαν πως το κράτος και η εξουσία δεν είναι κάποια κατάρα που κυνηγά την ανθρωπότητα, αλλά το όπλο, με το οποίο η άρχουσα τάξη διασφαλίζει τα συμφέροντα και τον εκμεταλλευτικό της ρόλο. Δεν είναι λοιπόν δυνατό οι εργαζόμενοι μέσα από την επανάσταση να καταργήσουν μονομιάς το κράτος, καθώς για να γίνει αυτό, θα πρέπει να καταργηθούν αυτόματα, ως «δια μαγείας» και οι κοινωνικές τάξεις, που η ύπαρξή τους αποτελεί την αιτία γέννησης του κράτους.
Για την κατάργηση του κράτους και της εξουσίας, δεν υπάρχουν εύκολοι και γρήγοροι δρόμοι. Μόνο μέσα από την αποφασιστική εξάλειψη των υλικών όρων που γεννούν τη διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις, στη βάση της κοινωνικοποιημένης ιδιοκτησίας και του σοσιαλιστικού σχεδιασμού της παραγωγής, το εργατικό κράτος (για την ακρίβεια το «ημι-κράτος», όπως το αποκαλούσε ο Λένιν για να καταδείξει το θεμελιακό του διαχωρισμό από το καταπιεστικό για την κοινωνική πλειοψηφία αστικό κράτος) θα οδηγηθεί στον ίδιο του το μαρασμό, καθώς η κοινωνία θα μεταβάλλεται σε αταξική. Στις σημερινές συνθήκες καπιταλιστικής παρακμής, μόνο ο μαρξισμός αποτελεί μια πραγματική επαναστατική απειλή για κάθε εκμεταλλευτή και καταπιεστή. Ο λόγος είναι ότι στηρίζεται στην υλιστική-διαλεκτική προσέγγιση της κοινωνίας, που εκτιμά πώς ο καπιταλισμός αποτελεί πλέον ένα εμπόδιο για την εργαζόμενη ανθρωπότητα, ώστε να οργανωθεί, να παράγει και να ζήσει για τον ίδιο της τον εαυτό. Μπροστά σε αυτή την επιστημονικά τεκμηριωμένη επαναστατική άποψη, ο αναρχισμός, με τυπικό εκπρόσωπο του το ρεύμα του Μπακούνιν, παρέμεινε απλά μια ηθική κραυγή διαμαρτυρίας, μια πολλές φορές ηρωική, αλλά τυφλή εξέγερση απέναντι στα δεινά της καταπίεσης, που εξαιτίας της έλλειψης επιστημονικής βάσης δεν μπορεί να δώσει σοβαρές πολιτικές λύσεις. Ο μόνος δρόμος, λοιπόν, για να αγωνιστούμε αποτελεσματικά ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα είναι να στηριχθούμε στις επιστημονικές, επαναστατικές ιδέες του μαρξισμού κι όχι στα ηθικά γιατροσόφια του αναρχισμού.
Πάτροκλος Ψάλτης
