Η θεωρία «της διαρκούς επανάστασης» του Τρότσκι μπορεί να περιγραφεί συνοπτικά ως εξής: Η ρωσική μπουρζουαζία δεν ήταν ικανή να ηγηθεί στο επαναστατικό κίνημα, επομένως δεν ήταν δυνατό να διανοηθεί κανείς την πλήρη νίκη της δημοκρατικής επανάστασης στη Ρωσία παρά μόνο με τη μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου με τη στήριξη της αγροτιάς. Μόνο μια εργατική κυβέρνηση, υποστηριζόμενη από τους αγρότες, θα είχε τη δύναμη να λύσει όλο το φάσμα των προβλημάτων που θα γράφονταν στην ημερήσια διάταξη για το ρωσικό επαναστατικό κίνημα. Ούτε μια αστική δικτατορία ούτε καν μια επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς θα ήταν σε θέση να το κάνει αυτό. Η προλεταριακή δικτατορία που αναπόφευκτα εκπληρώνει όχι μόνο σοσιαλιστικά, αλλά επίσης, την ίδια στιγμή, δημοκρατικά καθήκοντα, δίνει ταυτόχρονα γιγάντια ώθηση στη διεθνή σοσιαλιστική επανάσταση. Η νίκη του προλεταριάτου στη Δύση προστατεύει τη Ρωσία από την παλινόρθωση της μπουρζουαζίας και εγγυάται τη δυνατότητά της να προχωρήσει τη σοσιαλιστική οικοδόμηση έως το τέλος8.
«Επαναστατική στα λόγια αυτή η θεωρία στην πραγματικότητα ήταν κοντά στη δεξιά οπορτουνιστική και φιλελεύθερη-αστική γραμμή» -γράφει ο Βασέτσκι. «…Είτε το ήθελε ο Τρότσκι είτε όχι, αντικειμενικά ο σκοπός του προσανατολιζόταν προς εκείνη την εξέλιξη των γεγονότων που θα καταδίκαζε την εργατική τάξη σε απομόνωση και την επανάσταση σε ήττα»9
Ήταν έτσι; Είναι δυνατό να μη βλέπει ο Βασέτσκι ότι η αντίληψη του Τρότσκι κατέληξε να είναι το πρόγραμμα της πραγματοποίησης της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία; Νομίζω ότι το βλέπει, γιατί φυσικά είναι αδύνατο να το παραγνωρίσει κανείς. Και, πιθανότατα, είναι αυτό ακριβώς που εξηγεί επίσης τη διακαή επιθυμία του να αρνηθεί την αντίληψη αυτή. Αλλιώς, θα ήταν υποχρεωμένος να παραδεχθεί ότι ακριβώς ο Τρότσκι, ήδη από το 1905-1906, πολύν καιρό πριν τον Λένιν, εγκαινίασε την ιδέα όχι μόνο της δυνατότητας αλλά επίσης του αναπόφευκτου της σοσιαλιστικής επανάστασης σε μια χώρα. Επιπλέον, ότι αυτό δεν ήταν απλώς κάποιο είδος «ιδιαίτερης κρίσης» αλλά ένα στάδιο στην εξέλιξη του προηγμένου καπιταλισμού, σε μια χώρα όμως που είχε μείνει πίσω στις κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές σχέσεις, που ήταν «ο πιο αδύνατος κρίκος» (Λένιν) στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Τότε θα ήταν επίσης υποχρεωμένος να υποστηρίξει ότι ο Τρότσκι κατά κανένα τρόπο δεν αρνιόταν τον επαναστατικό ρόλο της αγροτιάς, αν η τελευταία ενωνόταν με το προλεταριάτο στα επερχόμενα επαναστατικά γεγονότα. Βλέπετε, σύμφωνα με την αντίληψή του, συνέβη η αγροτιά στη Ρωσία να είναι διατεθειμένη να υποστηρίξει τη δικτατορία του προλεταριάτου στο βαθμό που αυτή εξυπηρετούσε τα συμφέροντά της.
«Μια λογική πολιτική παροτρύνει το προλεταριάτο να σχετιστεί με τη δύναμη των αξιόπιστων ηγετών της μικρομπουρζουαζίας, της διανόησης ή της αγροτιάς», σημείωνε ο Λ. Ντ. Τρότσκι.10 Είναι κι αυτό πάλι «καταδίκη της εργατικής τάξης στην απομόνωση»;
Και, τέλος, αν οι υποστηρικτές της ιστοριογραφικής τάσης που περιγράψαμε αναγνώριζαν στις αντιλήψεις του Τρότσκι το πρόγραμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία, θα υποχρεώνονταν να εγκαταλείψουν επίσης την πιο σημαντική τους θέση για τις «κεντρικές» και «αξεπέραστες διαφορές» ανάμεσα στον «τροτσκισμό» και το λενινισμό.
Μια σύγκριση, χωρίς προκαταλήψεις, των δύο αντιλήψεων, του Λένιν και του Τρότσκι, δείχνει ότι ήδη στην προ-Φεβρουαριανή περίοδο δεν ήταν λίγα τα κοινά σημεία που υπήρχαν ανάμεσά τους. Ο Λένιν και ο Τρότσκι ταυτίζονταν στο εξής: δεν πίστευαν στον επαναστατικό δυναμισμό της ρωσικής μπουρζουαζίας, γεγονός που τους οδηγούσε στη θέση ότι η επανάσταση στη Ρωσία, από την ίδια την αρχή της, θα υπερέβαινε τα όρια της κλασικής αστικής δημοκρατίας (σε ποιο στάδιο, αυτό ήδη ήταν ένα άλλο ζήτημα). Αλλά, αυτό που ήταν επίσης κοινό και για τους δύο, ήταν η προοπτική ότι μια σειρά σοσιαλιστικών επαναστάσεων του διεθνούς προλεταριάτου θα υποστήριζε το επαναστατικό προτσές στη Ρωσία.
«Η Ρωσική Επανάσταση έχει αρκετές δικές της δυνάμεις για να νικήσει», έγραφε ο Λένιν. «Δεν έχει όμως αρκετές δυνάμεις για να κρατήσει τους καρπούς της νίκης… Η Ρωσική Επανάσταση χρειάζεται μια μη ρωσική εφεδρεία, χρειάζεται βοήθεια απ’ έξω. Υπάρχει στον κόσμο τέτοια εφεδρεία; Υπάρχει: το σοσιαλιστικό προλεταριάτο της Δύσης» (Β.Ι. Λένιν, Άπαντα, τόμ. 13, σελ. 17, Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή).
Αναμφίβολα εκείνα τα χρόνια υπήρχαν επίσης πολλές διαφορές ανάμεσα στις κοινές τους αντιλήψεις. Αμέσως μετά την Επανάσταση του Φλεβάρη, ο Λένιν ήταν πολύ προσεκτικός στην εκτίμηση των προοπτικών για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου στη Ρωσία. Θεωρούσε ότι μόνο μια επαναστατική-δημοκρατική δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς, καθαρίζοντας τη χώρα από τα φεουδαρχικά κατάλοιπα για μια πλατιά και βαθιά ευρωπαϊκή και όχι ασιατική ανάπτυξη του καπιταλισμού, ενισχύοντας το προλεταριάτο στην πόλη και την ύπαιθρο, θα άνοιγε τη δυνατότητα της μετάβασης στο σοσιαλιστικό στάδιο (για μια έκθεση αυτής της θεωρίας βλέπε, για παράδειγμα, τόμ. 11, σελ. 1-131).
Μόνο στις συνθήκες της επαναστατικής θύελλας στη Ρωσία το Μάρτη-Απρίλη του 1917, ο ίδιος ο Λένιν απέσυρε μια σειρά ουσιαστικών θέσεων από τη θεωρία του (και όχι λιγότερες ο Τρότσκι από τη δική του) αλλάζοντας πορεία προς τη σοσιαλιστική επανάσταση. Στη διάρκεια αυτών των αλλαγών, όπως τόνισε αργότερα, ο Λένιν, οι Μπολσεβίκοι «…λύναμε τα καθήκοντα της αστικοδημοκρατικής επανάστασης στη πορεία, ανάμεσα στ’ άλλα, σαν “συμπληρωματικό προϊόν” της κύριας και πραγματικής, της προλεταριακής σοσιαλιστικής επαναστατικής δουλειάς μας» (Λένιν: Άπαντα, τόμ. 44, σελ. 147). Η θέση του Λένιν, λοιπόν, στην πράξη, συνέπιπτε σε όλα τα θεμελιακά ζητήματα με τα συμπεράσματα του Τρότσκι. Για να ικανοποιηθεί κανείς οριστικά σε σχέση μ’ αυτό, το μόνο που χρειάζεται είναι να συγκρίνει τα «Γράμματα από Μακριά» του Λένιν και τις «Θέσεις του Απρίλη» με τη σειρά των άρθρων του Τρότσκι που είχαν δημοσιευθεί στα τέλη του Μάρτη και στις αρχές του Απρίλη 1917 στα περιοδικά της Νέας Υόρκης Νόβι Μιρ και Το Μέλλον. Η ταυτότητα των συμπερασμάτων των δύο επαναστατών είναι φανερή (Λένιν, Άπαντα, τόμ. 31ος, σελ. 11-57, 113-118. Τρότσκι, Άπαντα, τόμ. 3ος, μέρ. Ι, σελ. 3-23). Απ’ αυτήν την άποψη, προκαλεί τη μεγαλύτερη κατάπληξη το συμπέρασμα του Βολκογκόνοφ ότι ο Τρότσκι, γυρνώντας στην Πετρούπολη στα τέλη του Μάη και χωρίς «να έχει ακόμα αποφασίσει οριστικά με ποιους θα πάει τελικά: με τους Μενσεβίκους ή με τους Μπολσεβίκους», καταφέρθηκε με κάθε τρόπο εναντίον των «Θέσεων του Απρίλη» που παρουσίασε ο Λένιν στη συνάντηση των Μπολσεβίκων στις 4 του Απρίλη.11
Έτσι, για τον Τρότσκι δεν υπήρχε ανάγκη να παραδεχθεί ότι είχε λάθος στις διαμάχες του με τον Λένιν στο παρελθόν, όσο κι αν ο Βασέτσκι και ο Βολκογκόνοφ τον κατηγορούν τώρα γι’ αυτό (βλ. Βολκογκόνοφ, Θρίαμβος και Τραγωδία και Βασέτσκι, Εξόντωση).
