Βλέποντας την κατάσταση του πλανήτη σήμερα, το σίγουρο είναι ότι ο καπιταλισμός, ως ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα που έχει ως βασική κινητήρια δύναμη το κέρδος, είναι ανίκανος να προσφέρει το παραμικρό για την προστασία του περιβάλλοντος, την κλιματική αλλαγή και τον επικείμενο κίνδυνο της λειψυδρίας. Ενώ ο μέσος εργαζόμενος αντιλαμβάνεται ότι οι κλιματικές συνθήκες έχουν μεταβληθεί δραματικά, ότι το περιβάλλον καταστρέφεται και ότι κάτι πρέπει να αλλάξει ριζικά, ο μέσος καπιταλιστής βλέπει «ευκαιρίες» – σαν το όρνιο που μυρίζεται το ετοιμοθάνατο θήραμά του.
Έτσι, αντί για τη μείωση των εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα, βλέπουμε την εμπορευματοποίησή τους (π.χ. με την ίδρυση χρηματιστηρίων ρύπων) και την ανάπτυξη «πράσινων» τεχνολογιών, η οποία βασίζεται στην εξόρυξη πρώτων υλών με τεράστιο κόστος: σε ανθρώπινες ζωές, με παιδική εργασία και με καταστροφή του περιβάλλοντος σε περιοχές όπως η Αφρική και η Λατινική Αμερική.
Στην Ελλάδα, όπου το αστικό κράτος είναι ουσιαστικά χρεοκοπημένο, βιώνουμε την αποσάθρωση κάθε δημόσιας δομής που εξασφαλίζει μια αξιοπρεπή καθημερινότητα: Υγεία, Παιδεία, Μεταφορές, αστικό και φυσικό περιβάλλον. Κάθε νέο μέτρο που εξαγγέλλεται ως λύση σε κάποιο πρόβλημα προκαλεί δικαιολογημένη καχυποψία στον μέσο εργαζόμενο. Ζούμε πλέον σε ένα σκηνικό που θυμίζει οργουελικό μυθιστόρημα, όπου η ονομασία ενός πράγματος σημαίνει ακριβώς το αντίθετό του. Μία τέτοια περίπτωση είναι και το εθνικό σχέδιο για τη «στρατηγική μεταρρύθμιση» στον τομέα των υδάτων που παρουσιάστηκε στα τέλη του περασμένου Ιουλίου.
Σχέδια ιδιωτικοποίησης και αύξησης των τιμών σε ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ
Σύμφωνα με το επίσημο αφήγημα, το σχέδιο αυτό αποσκοπεί σε μια «δομική επανεκκίνηση» ενός τομέα που χαρακτηρίζεται από ελλειμματική διαχείριση, απαρχαιωμένες υποδομές και κατακερματισμένες αρμοδιότητες ως προς τη διαχείριση και αξιοποίηση των υδάτινων πόρων. Ως βασικό επιχείρημα για την αναγκαιότητα της μεταρρύθμισης προβάλλεται και ο κίνδυνος λειψυδρίας που αντιμετωπίζει η χώρα εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής. Ωστόσο, το γεγονός ότι επικεφαλής αυτής της «δομικής επανεκκίνησης» είναι ο Κωστής Χατζηδάκης – γνωστός για τον ρόλο του στις «επιτυχημένες» ιδιωτικοποιήσεις της ΔΕΗ, του ΟΣΕ και της Ολυμπιακής – γεννά εύλογη καχυποψία για τις πραγματικές προθέσεις της κυβέρνησης και θέτει το ερώτημα αν το εν λόγω σχέδιο αποτελεί, στην ουσία, προοίμιο για την ιδιωτικοποίηση του νερού.
Σύμφωνα με τις δηλώσεις του Χατζηδάκη, δυστυχώς, κατά τον ίδιο, το νερό δεν μπορεί να ιδιωτικοποιηθεί καθώς το απαγορεύει το Σύνταγμα. Είναι όμως έτσι; Καταρχάς, δεν υπάρχει ξεκάθαρη διάταξη στο Σύνταγμα που να κατοχυρώνει ρητά το νερό ως δημόσιο ή μη ιδιωτικοποιήσιμο αγαθό. Ωστόσο, το Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) έχει εκδώσει αποφάσεις, που θεωρεί την ύδρευση ως υπηρεσία κοινής ωφέλειας και απορρίπτει την πλήρη ιδιωτικοποίησή της, επικαλούμενο τη συνταγματική προστασία της δημόσιας υγείας και του περιβάλλοντος.
Παρόλα αυτά, τόσο η ΕΥΔΑΠ, όσο και η ΕΥΑΘ, έχουν μετατραπεί (από το 1999 η πρώτη και από το 1997 η δεύτερη) σε νομικές οντότητες ιδιωτικού δικαίου (Ανώνυμες Εταιρίες) και είναι εισηγμένες στο χρηματιστήριο. Μπορεί το ελληνικό δημόσιο να είναι αναγκασμένο προς το παρόν να κατέχει το πλειοψηφικό πακέτο των μετοχών και να ορίζει τη διοίκηση, όμως οι υπόλοιπες μετοχές κατέχονται κυρίως από ξένα funds.
Θα ήταν αφελές να πιστέψουμε ότι οι συγκεκριμένοι «επενδυτές» συμμερίζονται την άποψη πως το νερό αποτελεί ένα μη εμπορεύσιμο αγαθό. Άλλωστε, ο βασικός σκοπός κάθε επένδυσης είναι η αποκόμιση κέρδους – η κυρίαρχη κινητήρια δύναμη του καπιταλιστικού συστήματος. Ήδη, το νερό, τουλάχιστον στα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα της χώρας, έχει εν μέρει ιδιωτικοποιηθεί και αντιμετωπίζεται ως εμπορεύσιμο προϊόν, το οποίο φυσικά αποφέρει σημαντικά κέρδη. Ενδεικτικά, κατά το εννιάμηνο Ιανουαρίου – Σεπτεμβρίου του 2024, η ΕΥΔΑΠ κατέγραψε αύξηση κερδών σχεδόν κατά 50%, κυρίως λόγω της αυξημένης κατανάλωσης, απόρροια των υψηλών θερμοκρασιών. Στο τέλος της χρονιάς, διένειμε περίπου 7,5 εκατομμύρια ευρώ σε μερίσματα.
Ωστόσο, εδώ αναδεικνύεται το θεμελιώδες πρόβλημα: μπροστά στον υπαρκτό κίνδυνο της λειψυδρίας, θα γίνουν αναπόφευκτες οι συστάσεις για μείωση της κατανάλωσης – και μαζί μ’ αυτήν, αναπόφευκτη θα είναι και η μείωση των κερδών. Το ερώτημα που τίθεται λοιπόν είναι: πώς μπορούν τα κέρδη να διατηρηθούν ή και να αυξηθούν σε ένα τέτοιο πλαίσιο; Η απάντηση φαίνεται να δίνεται με δύο τρόπους: αφενός, με την επέκταση των δύο εταιρειών σε νέες περιοχές, απορροφώντας τις υποδομές και τους καταναλωτές γειτονικών δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης· και αφετέρου – και πιο άμεσα – με την αύξηση των τιμολογίων. Και, ως εκ θαύματος, αυτό ακριβώς προβλέπει το κυβερνητικό σχέδιο, όπου μετά την ανακοίνωση του οι μετοχές των δυο εταιριών στο χρηματιστήριο έγιναν περιζήτητες, σημειώνοντας αύξηση 15%!
Βέβαια, η αύξηση των τιμολογίων αιτιολογείται ως απαραίτητη λόγω των έργων που σχεδιάζονται να γίνουν για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, όμως το ποιος τελικά θα υλοποιήσει αυτά τα έργα και πότε, δεν είναι ξεκάθαρο. Ας εξετάσουμε την περίπτωση της ΕΥΔΑΠ Α.Ε., όπου το εξωτερικό υδροδοτικό σύστημα (φράγματα, ταμιευτήρες, εξωτερικά υδραγωγεία, αντλιοστάσια κ.ά.) ανήκει στην ΕΥΔΑΠ Παγίων, έναν δημόσιο φορέα (Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου). Η διαχείριση και η συντήρηση του συστήματος αυτού έχει παραχωρηθεί στην ΕΥΔΑΠ Α.Ε.
Με απλά λόγια, από τη μία πλευρά το ελληνικό δημόσιο εκμισθώνει τους υδάτινους πόρους στην ΕΥΔΑΠ Α.Ε., η οποία καταβάλλει αντίτιμο ανάλογο με την ποσότητα ακατέργαστου νερού που προμηθεύεται. Από την άλλη πλευρά, το ίδιο το δημόσιο πληρώνει την ΕΥΔΑΠ Α.Ε. για τη διαχείριση και συντήρηση του εξωτερικού υδροδοτικού συστήματος. Ένα σημαντικό μέρος των έργων που περιλαμβάνονται στο περίφημο σχέδιο διαφαίνεται ότι θα χρηματοδοτηθεί από το δημόσιο – δηλαδή, από τον ελληνικό λαό. Στη συνέχεια, ωστόσο, οι πολίτες θα κληθούν να πληρώσουν για δεύτερη φορά τα ίδια έργα, μέσω της αύξησης των τιμολογίων. Την τυπική επικύρωση αυτών των αυξήσεων προβλέπεται να αναλάβει – ποιος άλλος; – η «αμαρτωλή» ΡΑΑΕΥ (Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας και Υδάτων), μάλλον με κριτήριο την «επιτυχία» της στη ρύθμιση της αγοράς ενέργειας.
«Πάρτι» καπιταλιστικής κερδοσκοπίας σε όλη την επικράτεια
Ας περάσουμε τώρα στο σκέλος του κυβερνητικού σχεδίου που αφορά τη διαχείριση του νερού στην υπόλοιπη χώρα. Εδώ ξεδιπλώνεται η δεύτερη πράξη μιας συντονισμένης προσπάθειας ιδιωτικοποίησης του νερού, κατά τα πρότυπα της ΕΥΔΑΠ και της ΕΥΑΘ. Το εγχείρημα, ωστόσο, είναι σαφώς πιο περίπλοκο, καθώς εμπλέκονται περισσότερες από 120 Δημοτικές Επιχειρήσεις Ύδρευσης – Αποχέτευσης (ΔΕΥΑ), μαζί με έναν μεγάλο αριθμό δημόσιων φορέων και οργανισμών.
Η πρώτη πράξη αυτής της προσπάθειας ξεκίνησε με την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και την απότομη άνοδο των τιμών του ηλεκτρικού ρεύματος. Το αποτέλεσμα ήταν μια δραματική αύξηση του λειτουργικού κόστους για τις δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης. Σε αντίθεση με την ΕΥΔΑΠ και την ΕΥΑΘ, που διαθέτουν ευρύ πελατολόγιο και μεγαλύτερη οικονομική ανθεκτικότητα, οι μικρές ΔΕΥΑ δεν μπορούσαν να απορροφήσουν το κόστος. Το κράτος, ενώ εκείνη την περίοδο επιδοτούσε τα νοικοκυριά και τις επιχειρήσεις για το ενεργειακό κόστος, άφησε – ίσως όχι τυχαία – τις δημοτικές επιχειρήσεις ύδρευσης στο έλεος των εξελίξεων. Έκτοτε, ξεκίνησε η συστηματική συσσώρευση χρεών τους προς τη ΔΕΗ Α.Ε., τα οποία πλέον αγγίζουν τα 400 εκατομμύρια ευρώ. Το 2022, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας πρότεινε το ελληνικό δημόσιο να καλύψει το 70% αυτών των χρεών, με αντάλλαγμα τη συγχώνευση των δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης, πρόταση που δεν ευδοκίμησε.
Τρία χρόνια μετά και με την πρόφαση της καλύτερης διαχείρισης και του κινδύνου της λειψυδρίας, η ίδια ιδέα επανέρχεται ως «σχέδιο Χατζηδάκη». Το σχέδιο προβλέπει – και πάλι – τη συγχώνευση των δημοτικών επιχειρήσεων ύδρευσης, μέσα από διάφορα μοντέλα που παρουσιάζονται σε πέντε πιθανά σενάρια. Το πιο ακραίο από αυτά εισηγείται τη δημιουργία μιας ενιαίας νομικής οντότητας ιδιωτικού δικαίου, στην οποία θα μεταβιβαστούν όλες οι υποδομές και εγκαταστάσεις ύδρευσης. Φήμες στον αστικό τύπο θέλουν την ΔΕΗ Α.Ε. να παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή την νέα εταιρία. Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, οι εταιρίες ενέργειας φαίνονται να θέλουν να μπουν στο κερδοσκοπικό παιχνίδι του νερού. Ένας τέτοιος έμμεσος δρόμος είναι η κατασκευή μονάδων αφαλάτωσης στα νησιά των Κυκλάδων – μια ενεργοβόρα διαδικασία επεξεργασίας νερού, που κάθε άλλο παρά φιλική προς το περιβάλλον είναι.
Το μόνο βέβαιο είναι πως, παρά τις διακηρύξεις του για την αντιμετώπιση της λειψυδρίας, το συγκεκριμένο σχέδιο προορίζεται να εξελιχθεί σε ένα ακόμη πάρτι κερδοσκοπίας – όπως ακριβώς συνέβη και με την περίπτωση της ενέργειας, κάτι που οι Έλληνες καπιταλιστές και οι αστοί αναλυτές ελπίζουν να επαναληφθεί. Βεβαίως, στην περίπτωση του νερού υπάρχουν περισσότεροι περιορισμοί απ’ ό,τι στον τομέα της ενέργειας, και ακριβώς αυτούς προσπαθεί να παρακάμψει το εν λόγω σχέδιο.
Εδώ αποκαλύπτεται και ένα βασικό χαρακτηριστικό των Ελλήνων καπιταλιστών, ως μια άρχουσα τάξη διαχρονικά παρασιτική και στηριζόμενη στο κράτος σαν βασική πηγή εύκολου κέρδους. Στις σημερινές συνθήκες παγκόσμιας καπιταλιστικής κρίσης και υπό το βάρος ενός αστικού κράτους στο όριο της χρεοκοπίας, συνεχίζουν και κλιμακώνουν το όργιο της κερδοσκοπίας τους. Συνεχίζουν να κάνουν «μπίζνες» με το δημόσιο και ανταγωνίζονται ποιος θα προλάβει να ξεζουμίσει περισσότερο τον εργαζόμενο λαό, ιδιωτικοποιώντας και εμπορευματοποιώντας κάθε βασικό αγαθό που είναι απαραίτητο για τη ζωή μιας οικογένειας: υγειονομική περίθαλψη, ρεύμα, νερό, διόδια, αεροδρόμια, ακτοπλοϊκές μεταφορές.
Μόνη διέξοδος ο σοσιαλισμός!
Το πρόβλημα της λειψυδρίας αποτελεί έναν σοβαρό και άμεσο κίνδυνο, και σίγουρα απαιτεί μια ολιστική και συνολική προσέγγιση. Βασικές όμως προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο είναι η αναγνώριση του νερού ως κοινωνικού αγαθού, αναγκαίου για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη – και όχι ως εμπορεύσιμου προϊόντος με σκοπό το κέρδος, καθώς και ο δημοκρατικός σχεδιασμός της οικονομίας αντί της εγγενούς αναρχίας της καπιταλιστικής οικονομίας.
Σήμερα, περίπου το 80% της συνολικής κατανάλωσης νερού προέρχεται από τη γεωργία, ενώ ιδιαίτερα στα νησιά, οι τεράστιες ξενοδοχειακές εγκαταστάσεις που κατακλύζουν τις ακτές αυξάνουν κατακόρυφα τις ανάγκες για ύδρευση και αποχέτευση. Με δεδομένη τη σημερινή παρακμή του ελληνικού καπιταλισμού και της παρασιτικής άρχουσας τάξης, είναι ξεκάθαρο πως μόνο μια εργατική κυβέρνηση, εφαρμόζοντας ένα επαναστατικό – σοσιαλιστικό πρόγραμμα, θα μπορούσε να υλοποιήσει ένα ορθολογικό σχέδιο διαχείρισης των υδάτινων πόρων. Ένα τέτοιο σχέδιο θα στόχευε στην εξοικονόμηση νερού μέσα από την αναδιοργάνωση της αγροτικής παραγωγής και την εφαρμογή σύγχρονων, βιώσιμων μεθόδων άρδευσης, καθώς και στον τερματισμό της ανεξέλεγκτης κερδοσκοπίας γύρω από τον τουρισμό, ιδιαίτερα στα νησιά.
Δυστυχώς, σήμερα δεν υπάρχει κανένα κόμμα που να υπερασπίζεται και να προωθεί ένα τέτοιο πρόγραμμα. Ωστόσο, αυτό το πρόγραμμα το υπερασπίζεται στις γραμμές των πρωτοπόρων αγωνιστών, ως αναγκαίο «όπλο» στον αγώνα της εργατικής τάξης και της νεολαίας ενάντια στην καπιταλιστική βαρβαρότητα στην Ελλάδα και διεθνώς, η Επαναστατική Κομμουνιστική Διεθνής και το ελληνικό τμήμα της – η Επαναστατική Κομμουνιστική Οργάνωση. Πάλεψε κι εσύ μαζί μας σ’ αυτόν τον αγώνα!
Ιωσήφ Σπάρταλης