Στα «Χρώματα της Ιριδας» (1974), ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ξετύλιγε το νήμα της κινηματογραφικής του αφήγησης με έναν παράξενο άνδρα που, κρατώντας μια διάφανη ομπρέλα, βάδιζε ήρεμα προς τη θάλασσα, προχωρώντας όλο και βαθύτερα μέσα στο νερό μέχρι που δεν έμενε άλλο ίχνος του, παρά η ομπρέλα που επέπλεε.
Ο Κώστας Σφήκας με τον «Χρυσό Αλέξανδρο» που του απένειμε το Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης το 2004 για το σύνολο του έργου του «Μεταμόρφωση», η τελευταία ταινία του πρωτοπόρου δημιουργού
Ο Παναγιωτόπουλος δεν είχε επιλέξει τυχαία τον Κώστα Σφήκα γι’ αυτήν τη σκηνή. Ακόμη όμως και αν ήταν τυχαίο το γεγονός, η σκηνή υποτιτλίζει το πέρασμα του Σφήκα από το ελληνικό σινεμά.
Μοναχικός, ακραίος, τολμηρός πρωτοπόρος, έφυγε χθες στα 82 του χρόνια, αφήνοντας σαν διάφανη ομπρέλα την ποιητικότητα της κινηματογραφικής του αλληγορίας. Αυτή επέπλευσε ακόμη κι αν τα μεγάλα βάθη σήμαιναν τον βέβαιο «πνιγμό» του κινηματογραφιστή σε ό,τι αφορά τη σχέση με το ευρύ κοινό.
«Ο κινηματογράφος του Σφήκα δεν έχει καμία σχέση μ’ ό,τι συνηθίσαμε να ονομάζουμε κινηματογράφο. Είναι ένα απίστευτα τολμηρό πείραμα…», προειδοποιούσε το 1974 ο Βασίλης Ραφαηλίδης. Ήταν η χρονιά που ο Σφήκας παρουσίαζε το «Μοντέλο», την πρώτη του μεγάλου μήκους ταινία, αγνοώντας τη σεναριακή λογική υπέρ μιας αλληγορίας η οποία «δεν μπορεί παρά» -συνέχιζε ο Ραφαηλίδης- «να σοκάρει ένα θεατή που έχει συνηθίσει ν’ αντιμετωπίζει τον κινηματογράφο σαν ένα πολλαπλό δεσμό κινήσεων».
Άλλωστε, γι’ αυτή την ιδιαιτερότητα του πιονέρου τον τίμησε το 2004 το 45ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, όταν ο τότε διευθυντής του θεσμού Μισέλ Δημόπουλος του απένειμε τον «Χρυσό Αλέξανδρο» για το σύνολο του έργου του, υπενθυμίζοντας «τον κρίσιμο και γόνιμο ρόλο όσων, παρά τις αντιξοότητες, κατάφεραν να αναπτύξουν ένα σημαντικό έργο». Με κόστος τη μοναχικότητα. Αλλωστε, όπως απλά προειδοποιούσε και ο διανοητής Σάββας Μιχαήλ στην ίδια εκδήλωση, το σινεμά του «δεν μπορεί να έχει μιμητές. Κι όποιος προσπαθήσει να τον μιμηθεί, θα την πατήσει».
Γεννημένος στην Αθήνα το 1927, ο Κώστας Σφήκας εργάστηκε από την εφηβεία του ως ταχυδρομικός υπάλληλος. Αυτοδίδακτος κινηματογραφιστής, συστήθηκε κατ’ αρχάς το 1961 με την ταινία μικρού μήκους «Εγκαίνια». Ακολούθησαν τα ντοκιμαντέρ «Αναμονή» (1962) και «Θηραϊκός Ορθρος» (1968) -το τελευταίο σε συνεργασία με τον Σταύρο Τορνέ. Την εποχή που δεσπόζει η νεορεαλιστική σχολή, οι δυο τους φτιάχνουν ένα φιλμ που αργότερα θα αγοράσει το ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης.
Το 1974 ο Σφήκας έχει δηλώσει ήδη την αποστροφή του για τον αναπαραστατικό κινηματογράφο και είναι η στιγμή να αναπτύξει το ιδιαίτερο ιδίωμά του σε μια έγχρωμη 90λεπτη ταινία. Το «Μοντέλο» θα πάρει το βραβείο καλύτερης καλλιτεχνικής ταινίας στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Μια κόπια του θα ταξιδέψει για το παρισινό «Μπομπούρ».
Οι επόμενες δουλειές του Σφήκα δεν θα απογοητεύσουν τους λίγους αλλά φανατικούς θιασώτες της εναλλακτικής, εικαστικής «γραφής» του: «Μητροπόλεις» (1975), «Αλληγορία» (1986), «Το προφητικό πουλί των Θλίψεων του Πάουλ Κλέε» (1995), «Προμηθεύς Εναντιοδρομών» (1998), «Η Γυναίκα της… και ο Συλλέκτης» (2002), «Μεταμόρφωση» (2007).
Ο Σφήκας συνεργάζεται όμως και με το τηλεοπτικό «Παρασκήνιο» της Cinetic, που από το 1976 τού προσφέρει τη δυνατότητα να γυρίσει ένα σημαντικό αριθμό δοκιμίων: «Θρήνος για τον Γιάννη Χρήστου» (1978), «Φωνές και στέκια του ρεμπέτικου» (1980), «Ο εξπρεσιονισμός στον κινηματογράφο» (1980), «Η ποίησις του Ανδρέα Εμπειρίκου» (1982), «Το Μοντάζ του Αϊζενστάιν» (1983) κ.ά. Αλλά και ως ηθοποιός συμμετείχε στα: «Οι τεμπέληδες της εύφορης κοιλάδας» του Ν. Παναγιωτόπουλου, «Σταγόνα στον ωκεανό» της Ελ. Αλεξανδράκη, «Η εαρινή σύναξις των αγροφυλάκων» του Δ. Αβδελιώδη κ.ά.
ΝΑΤΑΛΙ ΧΑΤΖΗΑΝΤΩΝΙΟΥ
