Διαβάστε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο του συντρόφου μουσικού Παναγιώτη Πάχου.
Μια μικρή ιστορική αναδρομή στο παγκόσμιο ραπ
Υπάρχουν πολλές διαφορετικές οπτικές για το πώς και πότε ξεκίνησε το ραπ, αντί λοιπόν να προσπαθήσουμε με στοιχεία να σας πείσουμε ότι μια άποψη είναι επαρκέστερη της άλλης θα αρκεστούμε να σας πούμε πως ξεκίνησε το ραπ το οποίο εμείς επιλέγουμε ως αφετηρία και με αυτό συνδεόμαστε ψυχικά αλλά και ιδεολογικά.
Το 1968 στην επέτειο των γενεθλίων του MalcolmX, και όχι τυχαία, στο ανατολικό Χάρλεμ ιδρύονται οι last poets. Αν και το όνομα είχε χρησιμοποιηθεί από πολλά γκρουπ στο παρελθόν περιστασιακά και σε επίπεδα γειτονιάς εν τούτοις οι last poets είναι το πρώτο γκρουπ που θα δισκογραφήσει και θα πάρει τα πνευματικά δικαιώματα του ονόματος. Το όνομα αυτό οφείλει την καταγωγή του σε ένα ποίημα του Bra Willie όπως ήταν το καλλιτεχνικό του, Keorapetse William Kgositsile το κανονικό όνομα του καλλιτέχνη ακτιβιστή που γεννήθηκε και δραστηριοποιήθηκε στο Johannesburg μέχρι την εξορία του. Μετά τον βρίσκουμε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου σπουδάζει λογοτεχνία και γίνεται γνωστός για τα επαναστατικά του ποιήματα, με καλέσματα στα όπλα, που φτάνουν μέχρι την Ευρώπη. «Είμαστε οι τελευταίοι ποιητές (last poets) πριν πάρουν τον λόγο τα όπλα» είναι ο πλήρης στίχος του. Σε κατηγορίες ότι η ποίηση του είναι υπερβολικά πολιτική και ίσως διδακτική απαντά ότι «σε καταστάσεις καταπίεσης η μόνη επιλογή που έχεις είναι η να είσαι εργαλείο στο πλευρό των καταπιεστών η όργανο απελευθέρωσης». Όργανο μουσικό θα συμπληρώσουμε εμείς.
Για να επανέλθουμε όμως στους last poets πρέπει να αναφέρουμε ότι αυτού του είδους η ποίηση ταίριαζε με όλο το ιστορικό περιβάλλον που είχαν μεγαλώσει αλλά και με την βαριά κληρονομία από το μεγαλύτερο και απειλητικότερο κίνημα που γνώρισαν πότε οι Ηνωμένες Πολιτείες τους «μαύρους πάνθηρες». Δεν φτιάχτηκε στο όνομα της αγάπης ή βασισμένη στα κηρύγματα του Martin Luther King, αλλά στηρίχθηκε στο όραμα του MalcolmΧ όπως αυτό εκφράστηκε τα τελευταία χρόνια πριν την δολοφονία του. Οι μαύροι πάνθηρες ήταν οπλισμένοι, μιλούσαν ανοιχτά για κομμουνισμό, οργάνωναν συσσίτια, προστάτευαν τις γειτονιές τους από την αστυνομική αυθαιρεσία και οποία άλλη μορφή βίας ενάντια στον κόσμο τους.
Με απαγγελία στίχων λοιπόν που υμνούν αυτούς τους ανθρώπους αλλά και ασκώντας έντονη κριτική στην αποπολιτικοποίηση των μαύρων, με κομμάτια όπως Niggers are Scared of Revolution, ή Wake Up Niggers ή ακόμα και το When the Revolution Comes χτίζεται η εικόνα τους που πολλοί αγάπησαν, κυρίως μαύροι και πολλοί μίσησαν, κυρίως λευκοί. Εκεί εντοπίζουμε εμείς τα πρώτα δείγματα του πως μπορεί ο λόγος να αποτελέσει καλλιτεχνική βάση για μουσική έκφραση και ταυτόχρονα πολιτική ριζοσπαστικοποίηση. Αργότερα μέλη του αρχικού συγκροτήματος φυλακίζονται για κλοπές και το γκρουπ αλλάζει σύνθεση διαρκώς αλλά συνεχίζει να υπάρχει χωρίς όμως να είναι το ίδιο ριζοσπαστικό όπως στους δυο πρώτους δίσκους. Διάσημοι ράπερς αργότερα τους ονομάζουν παππούδες του ραπ.
Στην Δύση και συγκεκριμένα στο Los Angeles στο Watts την ίδια ακριβώς περίοδο, ένα δυο χρόνια νωρίτερα, εμφανίζονται οι Watts Prophets ως καλλιτεχνική ριζοσπαστική απάντηση στα όσα συνέβησαν στις αναταραχές, γνωστές και ως Watts Riots, που συμμετείχαν 35.000 κόσμου και 70.000 ήταν συμπαθούντες προς τους εξεγερμένους. Οι Watts Prophets που χρησιμοποιούν ακριβώς το ίδιο μοτίβο, απαγγελία ποίησης με συνοδεία κρουστών αλλά στον δίσκο τους Rappin’ Black in a White World προσθέτουν πιάνο και γυναικεία παρουσία στα φωνητικά. Αυτό το μείγμα θα οδηγήσει αργότερα τον Dj Shadow να πει πως το Rappin’ Black in a White World είναι ένας από τους καλύτερους δίσκους.
Οι Watts Prophets μετά από αυτό τον δίσκο διαλύονται και οι last poets συνεχίζουν να υπάρχουν χωρίς τα αρχικά μέλη τους, όμως δεν είχαν την ίδια δυναμική. Έτσι αυτό το είδος μουσικής ξεχνιέται.
Το 1979 όμως κάνει την εμφάνιση του το Χιπ Χοπ. Η προέλευση του Hip βρίσκεται στην αφροαμερικάνικη αργκό και σημαίνει τώρα, ενώ το Hop εικάζεται ότι προέρχεται από τη λέξη ελπίδα χωρίς ωστόσο να έχει αποδειχθεί. Πάντως ο όρος Χιπ Χοπ χρησιμοποιείται πρώτα για μια χορευτική φιγούρα μπρος-πίσω στο break-dance και μετά για την μουσική που ήταν επαναλαμβανόμενη λόγο της «λούπας».
Οι Sugarhill Gang είναι οι πρώτοι που δισκογραφούν και το Rapper’s Delight είναι το πρώτο Χιπ Χοπ κομμάτι, μουσική για πάρτη με στίχους καθαρά και μόνο για λόγους διασκέδασης.
Σιγά σιγά όμως πριν το τέλος του ‘90 πάλι δυο συγκροτήματα βάζουν την έννοια του πολιτικού μέσα σε αυτή την μουσική πολύ ριζοσπαστικά.
Στην Ανατολή οι Public Enemy και στην δύση οι N. W. A. Ενώ οι μεν πρώτοι έχουν πιο μεστό πολιτικό λόγο και τραβούν πάνω τους όλα τα φώτα της δημοσιότητας, οι δεύτεροι είναι αυτοί που αναστατώνουν τους πάντες. Το λεγόμενο Gangsta Rap τους είναι αυτό που αναγκάζει την Αμερική να πάρει μέτρα για να μην παίζονται τέτοια κομμάτια στα ραδιόφωνα και ο δίσκος τους γίνεται ένας από τους πρώτους που φέρει το αυτοκόλλητο προειδοποίησης για αιχμηρούς στίχους!!!
Στίχοι που δεν χωράνε μέσα στο “political correct” λόγο των Public Enemy βρίσκουν χώρο στα τραγούδια των N.W.A. που αν και λανθασμένα πολιτικά, αντανακλούν καλύτερα την ψυχική διάθεση των ακροατών που ακούν αυτού του είδους την άγρια από την φύση της μουσική. Κουβαλάνε όλα τα κουσούρια της κοινωνίας, ρατσισμό σεξισμό αλλά και το συναίσθημα του αγώνα ενάντια στην βία του κράτους. Μιλάνε για όπλα, για δικαίωμα στην αυτό προστασία και με το πασίγνωστο κομμάτι τους “Fuck the Police” καταφέρνουν να στρέψουν ακόμα και τα βλέμματα του F.B.I. σε αυτούς, στους οποίους στέλνει γράμμα με έμμεσες απειλές και αρνείται να προστατέψει τις συναυλίες τους από κάθε λογής επεισόδια.
Αξίζει να αναφερθεί ότι το Gangsta Rap παίρνει το όνομα του από το κομμάτι Gangsta Gangsta που περιγράφει ακριβώς τους κινδύνους που έχει η ζωή για τους νέους που μεγαλώνουν στα γκέτο αλλά και πως μπορεί κάποιος αντί να είναι παθητικός σε αυτό να πάρει την κατάσταση ή το όπλο στα χέρια του. Ελλιπές πολιτικά σίγουρα, αληθινό… όσο δεν πάει. Πριν από αυτό οι ίδιοι βάφτιζαν την μουσική τους reality rap, δεν θεωρούσαν τον εαυτό τους ανώτερο των ακροατών τους και δεν προσπαθούσαν να περάσουν μηνύματα παρά μόνο να τους τρομάξουν δίνοντας ίσως μια καρικατούρα αυτού που ζούσαν αλλά και με σαφές μήνυμα στο σύστημα ότι αν δεν σας αρέσουν αυτά που λέμε και κάνουμε είναι θέμα δικό σας γιατί εσείς τα οδηγήσατε εδώ που βρίσκονται. Εμείς είμαστε απλά ο καθρέφτης της κοινωνίας που εσείς κρύβετε κάτω από το χαλί και που εσείς θέλετε συνεχώς να ξεχνάτε.
Το ραπ στην Ελλάδα το φέρνουν οι Public Enemy. Μετά από μια συναυλία τους στο Κατράκειο ο Μιχάλης Μιτακίδης ιδρύει τους Αctive Μember. Στην συνέχεια συγκεντρώνει όλο το έμψυχο υλικό της μετέπειτα ραπ σκηνής και υπό την καθοδήγηση του ιδρύει την Freestyle Productions. Οι πρώτοι δίσκοι των Αctive Μember εμφανίζουν έντονα επιρροή από τα πολιτικά τραγούδια των Public Enemy. Στην συνέχεια παρατηρείται μια έντονη πολιτικοποίηση όλων των ραπ γκρουπ με στίχους που κάνουν άμεση αναφορά στην εργατιά, όπως το κομμάτι «Θυσία» αλλά και αντιφασιστικό στίχο όπως το «Ναζί Καλός Μόνο Νεκρός» από FFC. Το Χιπ Χοπ παρεμβαίνει μόνιμα με πολιτικά τραγούδια στην Ελλάδα. Αλήθεια, ποιός δεν θυμάται το Νικήτα Κλιντ να καίει το διαβατήριο του μπροστά στις κάμερες ως ένδειξη αλληλεγγύης στους Σέρβους; Κομμάτια όπως το «Κυνήγι Μαγισσών» ή «Με το Ζερβό» καθιερώνουν το πολίτικο Χιπ Χοπ στην Ελλάδα και τους Αctive Μember ως τον καλύτερο τους εκπρόσωπο. Ταυτόχρονα μια μερίδα ελλήνων ράπερς αντιγράφει τα αμερικανικά gangsta πρότυπα που καταλήγουν σε έναν άκρατο υλισμό και μια τάση ψευτομαγκιάς. Πολλές κόντρες, διασπάσεις μετά διασπάσεων και δημιουργία νέων γκρουπ.
Το Χιπ Χοπ εγκλωβίζεται και παύει να έχει την απήχηση που είχε εκτός από αυτό που μετασχηματίστηκε σε Χιπ Χοπ σκυλάδικο, μια τέλεια μουσική υπόκρουση για τα μπασάτα κωλοφτιαγμένα αμάξια που οδηγούν οι κάγκουρες.
Μέσα σε αυτή την αδράνεια και ενώ πολλοί νέοι βρίσκουν τον δρόμο τους μέσα σε ελευθεριακούς χώρους και καταλήψεις, ή απλά μέσω του ιντερνετ για να εκφράσουν τις απόψεις τους, φτάνουμε στα τραγικά γεγονότα που συνέβησαν στην Αμφιάλη.
Ελπίζαμε ότι τουλάχιστον αυτή τη φορά το Χιπ Χοπ ενωμένο θα σταθεί στο ύψος του και θα αντιμετωπίσει με κάποιο τρόπο την πρόκληση του ναζισμού. Το πρώτο λάθος είναι ότι αντί να γίνει έκκληση για ενότητα και κοινή δράση των γκρουπ που δρουν τόσο καιρό αντιφασιστικά – αντικαπιταλιστικά, η έκκληση γίνεται με γνώμονα τις προσωπικές γνωριμίες του Παύλου και αντί να γίνει κάποιου τύπου συνέλευσης μεταξύ όλων των ράπερ που θα ήθελαν να πάρουν μέρος σε αυτό, γίνεται μια συνέντευξη τύπου, με στόχο να μην μιλήσουν πολιτικά αλλά να αναφερθούν μόνο στο πρόσωπο του Παύλου. Μέχρι εδώ όλα καλά, δυστυχώς όμως μίλησαν και πολιτικά και μάλιστα με τον πιο χυδαίο απολιτίκ τρόπο. Αναπαράγοντας την θεωρία των ακρών, τα κλισέ των ΜΜΕ για την κατασπατάληση του κρατικού χρήματος στην ΕΡΤ, για τις αδικαιολόγητες απεργίες καθηγητών, για το θεάρεστο έργο που επιτελεί ο κύριος Δένδιας και πρότειναν ως λύση ενάντια στον φασισμό την αγάπη. Πράγματι πολύ όμορφο πράγμα η αγάπη αλλά σαν όπλο ενάντια στον φασισμό δεν νομίζουμε ότι μπορεί να λειτουργήσει. Κανείς δεν μίλησε για αριστερά, κανείς δεν μίλησε ανοιχτά κατά του φασισμού παρά μόνο ο Πέτρος Πουντίδης γνωστός και ως Τοτέμ που κράτησε μια πραγματικά αξιοσέβαστη στάση ανάμεσα σε όλους τους υπόλοιπους. Το χειρότερο όμως είναι ότι σε αυτή την παρέα υπήρχε και ο Ευθύμης, γνωστός πλέον για τους αναρχικούς στίχους του στην αρχή, «θέλω να τους δω να τρέχουν» κλπ και μετέπειτα εθνικιστής με βραβείο από την νεολαία Βορίδη και στίχους στα αρχαιοελληνικά που δεν καταδέχτηκε να πει μια συγγνώμη για όσα έχει κάνει. Προφανώς καλύτερα, κάποιος που δεν μετανοεί γιατί να πει συγγνώμη??
Εμείς λοιπόν μιλάμε για πολιτική, μιλάμε για αντιφασισμό, μιλάμε για επανάσταση, μιλάμε για κομμουνισμό.
Είναι έξω από τον κόσμο μας η θεωρία των δυο άκρων, έτσι όπως τη θέτει τουλάχιστον η ατζέντα της κυβέρνησης. Εμείς θέτουμε το ερώτημα ποιος είναι αυτός τελικά που καθορίζει τι είναι άκρο στην πολιτική και στην κοινωνία; Ποιος καθορίζει ποιες συμπεριφορές είναι νόμιμες ή αντικοινωνικές κάθε φορά; Μήπως τελικά η θεωρία των δυο άκρων δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αντανάκλαση στο πεδίο της πολιτικής θεωρίας με στόχο μια ηγεμονία που θα εδράζεται στο φόβο, ενός ακήρυχτου εμφυλίου πολέμου που έχει σκοπό την διάλυση κάθε συλλογικότητας και την καθυπόταξη της πλειοψηφίας της κοινωνίας; Ποιος δεν καταλαβαίνει ότι κεντρικός σκοπός της ακροδεξιάς ατζέντας της σημερινής κυβέρνησης είναι η ποινικοποίηση της πολιτικής ζωής με στόχο κάθε λογής αριστερά. Η πολιτική σύγκρουση διευθετείται ως ζήτημα δημόσιας τάξης με τις ανάλογες επιπτώσεις για τους εμπλεκόμενους.
Πριν λίγα χρόνια η κουκούλα, σύμβολο πολλών ράπερς, δεν αποτελούσε ποινικό αδίκημα. Σήμερα είναι ιδιώνυμο και προβλέπεται προφυλάκιση. Μέχρι την προηγούμενη εβδομάδα πολλοί από εμάς σε πορείες είχαμε κουβαλήσει κοντάρια με κάποια σημαία, προχθές είχαμε δυο συλλήψεις για αυτό τον λόγο.
Εμείς πιστεύουμε ότι υπάρχουν άκρα. Η φτώχεια ενάντια στον πλούτου, ο εκμεταλλευτής ενάντια στον εκμεταλλευόμενο, η ελευθερία και η ισότητα ενάντια στο φασισμό ή στο κακέκτυπο δημοκρατίας που οικοδομείται σήμερα, η δικαιοσύνη ενάντια στη νομοκρατία.
Η θεωρία της έκτακτης ανάγκης θεμελιώθηκε από ένα σπουδαίο στοχαστή, τον Καρλ Σμιτ λίγο πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, αλλά δυστυχώς σήμερα παίρνει σάρκα και οστά πιο συχνά από πότε. Όπως διαπιστώνει εύστοχα ο Αγκάμπεν, «η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης» δηλαδή η στιγμή που το κράτος αποφασίζει να εξέλθει του χώρου που ορίζει ο νόμος αναστέλλοντας ουσιαστικά τις ελευθερίες και τις δημοκρατικές αρχές χωρίς να το εξαγγέλλει προκειμένου να πάρει μέτρα κατά το δοκούν, είναι συστατικό στοιχείο της δυτικής νομικής κουλτούρας. Η νομική παράδοση της δημοκρατίας δεν εδράζεται στο σεβασμό της λαϊκής κυριαρχίας αλλά στην προάσπιση του ιδίου του θεσμού του αστικού κράτος και των συμφερόντων που εξυπηρετεί. Εμείς λοιπόν έχουμε μια εικόνα για το πώς διαχειρίζεται και το πώς πρόκειται να διαχειριστή ο καπιταλισμός την κρίση του.
Η αριστερά από την άλλη δεν φαίνεται να συμμερίζεται την άποψη μας. Aπονεύρωσε τις καλύτερες δυνάμεις της ξεχνώντας εξολοκλήρου το μίσος που έθρεψε γενιές εργατών για την αστική τάξη και τη θέληση αυτοθυσίας. Το μόνο που της απέμεινε ήταν ο ρόλος του διαπραγματευτή με το κράτος.
Σήμερα που η διαπραγμάτευση έχει εκλείψει από την πολιτική ατζέντα του κράτους, σήμερα που η κρίση και η πολιτική της κυβέρνησης κονιορτοποιεί και πολώνει, η αριστερά προσπαθεί να εφεύρει έναν μεσαίο κοινωνικό και πολιτικό χώρο για να του απευθύνει πολιτικό κάλεσμα. Με αυτό τον τρόπο στήνει την αντιφασιστική της πολιτική και προσπαθεί να αντιμετωπίσει τη θεωρία των δυο άκρων. Η αγωνία της αριστεράς δεν είναι να πολώσει προς τη μια ή την άλλη κατεύθυνση, αλλά να μην ενταχθεί σε κάποιο άκρο από αυτά που οριοθετεί το σύστημα με αποτέλεσμα αυτό να την σπρώχνει όλο και πιο δεξιά. Απέναντι στην βία των φασιστών προβάλλει την μετριοπαθή δράση λες και έχει κάποιο αντίκρισμα σε κανέναν μας κοινωνικά η φράση «θα τους ταράξουμε στην νομιμότητα» ή θα πρέπει να νιώσουμε καλύτερα αν για κάθε σφαγμένο μετανάστη γίνεται και μια επερώτηση στην βουλή. Από την άλλη γίνεται ξεκάθαρο ότι το πνεύμα των μέτρων που παίρνει το παρεάκι του Σαμαρά αυτή την στιγμή ενάντια στη χρυσή αυγή στοχεύει την αριστερά, αφού η ίδια η κυβέρνηση έχει προηγουμένως υιοθετήσει όλη την ακροδεξιά ατζέντα.
Ακόμα και ο αντιφασισμός των συμπατριωτών μας είναι ενδεδυμένος με την ελληνική σημαία. έστεκε απαθής μπροστά στο στρατόπεδο συγκέντρωσης της Μανωλάδας, στα στρατόπεδα συγκέντρωσης γενικά ανά την χώρα, απέναντι στα αλλεπάλληλα μαχαιρώματα μεταναστών, πογκρόμ, ακόμα και δολοφονίες, έμοιαζε να συγκινείτε τώρα που ο θάνατος έκρουσε την πόρτα του περιούσιου λαού.
Σε λίγο καιρό λοιπόν που τα λόγια μας θα είναι παράνομα και οι στίχοι μας διαβατήριο για τη φυλακή δεν μπορούμε να αναμένουμε σχεδόν απαθείς την κατάκτηση της κυβερνητικής εξουσίας για να προστατεύουμε.
Το απόστημα του ναζισμού πρέπει να πολεμηθεί σε όλα τα επίπεδα και ασφαλώς το ραπ είναι ένα μέσο, ένα όπλο πριν τα κανονικά όπλα. Δεν μας καθησυχάζει καθόλου το γεγονός ότι τα ηγετικά στελέχη της είναι πλέον στην φυλακή. Γνωρίζουμε πως η νίκη αυτή ανήκει στο σύστημα και χωρίς την επαγρύπνηση όλων μας θα γεννηθούν νέες χρυσές αυγες και μάλιστα πολύ πιο επικίνδυνες. Άλλωστε η χρυσή αυγή έχει ήδη κερδίσει αφού έστρεψε κόσμο προς τα δεξιά για να λυθούν τα προβλήματα του και το κυριότερο ανάγκασε την κυβέρνηση να ασπαστεί προεκλογικά αλλά και να υλοποιήσει μετεκλογικά αρκετά πράγματα, αν όχι όλα από την ακροδεξιά της ατζέντα. Ο φασισμός κερδίζει ξεκάθαρα όχι όταν φοβόμαστε αλλά όταν φοβόμαστε να παραδεχτούμε ότι φοβόμαστε, κάνοντας έτσι εξορθολογισμούς περί άσκοπης χρήσης βίας ή προτείνοντας τη σφαγή μας ως απόδειξη της ανωτερότητας μας, ως άλλοι μεσσίες. Είναι πραγματικά ανθρώπινο να φοβάσαι και είναι και λογικό, μόνο οι ηλίθιοι έχουν άγνοια κίνδυνου, όμως είναι στο χέρι μας να μην αφήσουμε τον φόβο να λειτουργήσει ανασταλτικά απέναντι σε όσα πρέπει να γίνουν. Έχουμε υποχρέωση στους εαυτούς μας, στις μελλοντικές γενιές αλλά και στους προγόνους μας που έδωσαν μάχες και πέθαναν για τις ίδιες ιδέες. Ας αναλογιστούμε που θα ήταν σήμερα ο κόσμος αν η γενιά της αντίστασης είχε υποκύψει στο φόβο.
Θέλουμε το ραπ να γίνει αυτό που έλεγαν κάποτε οι Public Enemy «Black CNN» δηλαδή να μεταδώσει γνώση, πληροφορίες και πάνω από όλα άξιες. Η σαν άλλο «War Report» των Capone&Noreage να μεταδώσει τις εικόνες τις καθημερινότητας μας που δεν τολμάν να μεταδώσουν ποτέ τα εντεταλμένα όργανα της αστικής προπαγάνδας. Μόνο καλλιεργώντας ταξική συνείδηση το ραπ έχει λόγο ύπαρξης ως τέχνη που πραγματικά αφυπνίζει. Δεν περιμένουμε ούτε από την συστημική παιδεία, ούτε από την κοινωνική μόρφωση μέσα στον καπιταλισμό να δώσει τέτοιου είδους επαναστατικές ανάσες. Ασφαλώς δεν περιμένουμε και από καλλιτέχνες που δεν λένε τίποτα παρά μόνο εύηχα λογάκια κενού περιεχομένου και που λανσάρονται ως εναλλακτικοί για να τους παίζουν τα αριστερά ραδιόφωνα όλη μέρα.
Το ραπ είναι λαϊκή τέχνη προσβάσιμη σε όλους, δεν χρειάζονται μουσικές γνώσεις, χρειάζεται μόνο αισθητική αλλά κυρίως χρειάζεται την στήριξη όσων πραγματικά ελπίζουν. Να ξαναγίνει το hip-hophip-hope και να μπορούμε να ελπίζουμε και εμείς, οι μέχρι χτες απόκληροι της τέχνης και οι ξεχασμένοι ονειροπόλοι ότι το όραμα μας, οι φωνές μας, η τέχνη μας, οι μουσικές μας και τελικά η ύπαρξη μας πιασαν τόπο.
Σε μια πιο μεταφυσική ανάγνωση της ιστορίας θα θέλαμε να τελειώσουμε με ένα απόσπασμα από τον Walter Benjamin.
«Ο Μεσσίας δεν έρχεται μόνο σαν λυτρωτής, αλλά και σαν νικητής του αντίχριστου. Το χάρισμα να αναζωπυρώνει τη σπίθα της ελπίδας στο παρελθόν έχει εκείνος μόνο ο ιστορικός – καλλιτέχνης στην περίπτωση μας – που είναι απόλυτα πεισμένος ότι ούτε ακόμη και οι νεκροί δεν θα ‘ναι ασφαλείς από τον εχθρό, εάν αυτός νικήσει. Και ο εχθρός αυτός δεν έχει πάψει να νικά.»
{fcomment}
