Την Τετάρτη 14 Μαρτίου, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 76 ετών ο Στίβεν Χόκινγκ, ένας από τους πιο διάσημους, σύγχρονους θεωρητικούς φυσικούς. Η συνεισφορά του στη μαθηματική φυσική καθώς και η συμβολή του στην εκλαΐκευση της επιστήμης είναι τεράστιες. Ταυτόχρονα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι τοποθετήσεις για διάφορα κοινωνικά ζητήματα τα τελευταία χρόνια. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά.
Σύντομο βιογραφικό
Ο Στίβεν Χόκινγκ γεννιέται στις 8 Ιανουαρίου του 1942 στην Οξφόρδη της Αγγλίας. Αργότερα, θα σπουδάσει φυσική στο ομώνυμο πανεπιστήμιο, ενώ τον Οκτώβριο του 1962 θα μεταβεί στο κοντινό πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ για να ξεκινήσει τις διδακτορικές του σπουδές στη κοσμολογία. Η περίοδος αυτή σημαδεύει τη μετέπειτα ζωή του σπουδαίου φυσικού. Από τη μία πλευρά, διαγιγνώσκεται με μια μορφή κινητικής νευροεκφυλιστικής νόσου, πιο συγκεκριμένα ένα είδος αμυοτροφικής πλευρικής σκλήρυνσης (γνωστής και ως ALS) που σταδιακά θα τον παραλύσει. Οι γιατροί εκτιμούν ότι έχει περίπου δύο χρόνια ζωής. Από την άλλη, συμμετέχοντας στη διαμάχη μεταξύ των δύο αντιπαραθετικών κοσμολογικών μοντέλων για το σύμπαν, της θεωρίας της «Μεγάλης Έκρηξης» και της θεωρίας της «Σταθερής Κατάστασης», διατυπώνει και αποδεικνύει μια σειρά από μαθηματικά θεωρήματα που ενισχύουν θεωρητικά την πρώτη και κάνουν τον Χόκινγκ διάσημο στην επιστημονική κοινότητα.
Τα επόμενα χρόνια, κι ενώ η ασθένειά του επιδεινώνεται (και παραλίγο να τον σκοτώσει το 1985, όταν και αναγκάζεται να κάνει τραχειοτομή), ο Χόκινγκ ασχολείται επιτυχώς με μία σειρά από θεωρητικά ζητήματα γύρω από τη φύση της βαρύτητας και των μελανών οπών. Η συνεισφορά του αυτή τον κάνει έναν από τους πιο αναγνωρισμένους επιστήμονες στο κλάδο του (και όχι μόνο), ενώ η συγγραφή του πρώτου του εκλαϊκευτικού βιβλίου, «Ένα Σύντομο Χρονικό του Χρόνου», τον κάνει διάσημο και στο ευρύτερο κοινό. Ο Χόκινγκ συνεχίζει να ασχολείται με επιστημονικά ερωτήματα γύρω από την κοσμολογία, την κβαντική βαρύτητα (τη σύνδεση δηλαδή, μεταξύ της γενικής θεωρίας της σχετικότητας του Αϊνστάιν και της κβαντομηχανικής) και τις μαύρες τρύπες, αλλά και με την επιστημονική εκλαΐκευση, μέχρι το τέλος της ζωής του.
Ιδεαλισμός και υλισμός στην Επιστήμη
Η κατάρτιση και η συμβολή του Χόκινγκ στην επιστήμη σε συνδυασμό με τον υπεράνθρωπο αγώνα που έδινε με την ασθένεια του, τον έκανε πολύ αγαπητό στον κόσμο. Δυστυχώς αυτός ο θαυμασμός, σε σημαντικό βαθμό λόγω της εκμετάλλευσης των ΜΜΕ, οδήγησε σε μία ιδιότυπη προσωπολατρία.
Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα πολλές επιστημονικές αντιπαραθέσεις να «λύνονται» απλώς με την επίκληση στην αυθεντία, χωρίς πραγματική συζήτηση και αναζήτηση. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η αντιπαράθεση του Χόκινγκ με τον γνωστό φυσικό Πίτερ Χιγκς σχετικά με την ύπαρξη του σωματιδίου Χιγκς ή η θέση του Χόκινγκ πάνω στο «Παράδοξο της Πληροφορίας» (θα ασχοληθούμε εν συντομία μ’ αυτή τη θέση πιο κάτω).
Ασφαλώς το πρόβλημα που αναφέρουμε παραπάνω δεν έχει αφετηρία τον Χόκινγκ και το χαρακτήρα του, αλλά αναφέρεται συνολικά στην επικρατούσα αντίληψη στη σύγχρονη επιστήμη ότι ένα μαθηματικό επιχείρημα ισοδυναμεί αυτόματα με μία επιστημονική απόδειξη. Δηλαδή η λανθασμένη ταύτιση των μαθηματικών με την πραγματικότητα στην επιστήμη και στη θεωρητική φυσική πιο συγκεκριμένα. Όμως, το έργο του Χόκινγκ αποτελεί μια εξαιρετική αφετηρία για να αναλυθεί το θέμα αυτό λίγο πιο διεξοδικά. Ας δούμε δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Το πρώτο αφορά την αρχική συμβολή του Χόκινγκ στη θεωρία της «Μεγάλης Έκρηξης». Με τη βοήθεια του συνεργάτη του, Ρότζερ Πένροουζ, απέδειξαν ότι κάτω από κάποιες αρκετά γενικές υποθέσεις το σύμπαν μας ξεκίνησε από μία «μοναδικότητα» και πολύ πιθανά να τελειώσει σε μία. Η μαθηματική αυτή απόδειξη ενίσχυσε σημαντικά τη θεωρία της «Μεγάλης Έκρηξης» σε σχέση με τον κύριο ανταγωνιστή της και στα μυαλά πολλών φυσικών, αλλά και του κοινού, αποτέλεσε επιβεβαίωση της θεωρίας, παρότι η πραγματική τελική κατάρριψη της θεωρίας της «Σταθερής Κατάστασης» ήρθε παρατηρησιακά, αρκετά χρόνια αργότερα. Δεν είναι τυχαίο ότι αμέσως αγκαλιάστηκε από την εκκλησία σαν επιβεβαίωση της ύπαρξης Δημιουργού. Ωστόσο, ο ίδιος ο Χόκινγκ, επηρεασμένος κι από τις αντιλήψεις του για το Θεό (ήταν άθεος), μαζί με τον συνεργάτη του Τζέιμς Χαρτλ, πρότειναν το «Μοντέλο Χωρίς Όριο», όπου συνδυάζοντας τη γενική θεωρία της σχετικότητας με την κβαντομηχανική έδειξαν ότι η αρχική μοναδικότητα δεν μπορούσε πια να θεωρούταν δεδομένη!
Το δεύτερο παράδειγμα αφορά την «ακτινοβολία Χόκινγκ». Εμπνευσμένος από μια ιδέα των σοβιετικών φυσικών Ζέλντοβιτς και Σταρομπίνσκι, απέδειξε θεωρητικά ότι οι μαύρες τρύπες απελευθερώνουν ακτινοβολία εξαιτίας κβαντικών φαινομένων. Αυτό σταδιακά οδηγεί στην «εξάτμιση» της μαύρης τρύπας. Παρότι το φαινόμενο έχει την ευρεία συναίνεση της επιστημονικής κοινότητας, παραμένει μη ανιχνεύσιμο πειραματικά, με την τεχνολογία που έχουμε σήμερα. Παρ’ όλα αυτά, έχει οδηγήσει σε μια τεράστια διαμάχη μεταξύ των θεωρητικών φυσικών, γύρω από το «παράδοξο της πληροφορίας», που με λίγα λόγια αναφέρεται στη διατήρηση ή όχι της φυσικής πληροφορίας σε μία μαύρη τρύπα. Ανάλογα με το αν κάποιος πιστεύει περισσότερο στην κβαντομηχανική ή στη γενική θεωρία της σχετικότητας, υποστηρίζει το πρώτο ή το δεύτερο αντίστοιχα. Ο Χόκινγκ αρχικά υποστήριζε ότι οι πληροφορίες χάνονται σε μία μαύρη τρύπα, ωστόσο μετά από τόνους μελανιού κι αντιπαράθεσης, άλλαξε τη γνώμη του το 2004. Από τότε, το ζήτημα έχει γύρει αποφασιστικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Στην πραγματικότητα όμως, όλα αυτά αποτελούν απλώς θεωρίες επί χάρτου, χωρίς καμία παρατηρησιακή/πειραματική απόδειξη.
Τα παραπάνω φανερώνουν ξεκάθαρα το ιδεαλιστικό φιλοσοφικό τέλμα στο οποίο έχει επέλθει σήμερα η επιστήμη. Οι μαθηματικές αποδείξεις, όσο συνεπείς και λεπτομερείς αν είναι, έχουν αποκτήσει ισοδύναμη θέση με την επιστημονική, πειραματική ή παρατηρησιακή απόδειξη. Το λογικό παράδοξο της θέσης αυτής αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα στα παραπάνω παραδείγματα, όπου η αλλαγή σε κάποιες υποθέσεις ή ακόμα και στη γνώμη του επιστήμονα, οδηγούν σε μια νέα εντελώς θεωρία που υποστηρίζει μια τελείως διαφορετική πραγματικότητα.
Αποκομμένα από τον πραγματικό, υλικό κόσμο, τα μαθηματικά έχουν αποκτήσει μια θεϊκή ύπαρξη, ακολουθώντας τους δικούς τους νόμους. Ωστόσο, η πραγματική επιστημονική έρευνα έχει ως αφετηρία την πραγματική και ανεξάρτητη ύπαρξη του υλικού κόσμου, του οποίου αποτελούμε απλώς ένα μέρος. Οι έννοιες της επιστήμης, ακόμα και οι πιο αφηρημένοι νόμοι, είναι οι γενικευμένες περιγραφές του υλικού κόσμου και βασίζονται στην παρατήρηση και την αλληλεπίδρασή μας με αυτόν, σε αυτό που ο Μαρξ περιέγραψε ως αισθητηριακή ανθρώπινη δραστηριότητα.
Γι’ αυτόν τον λόγο, οι σημερινοί επιστήμονες, παρόλο που οφείλουν να αναγνωρίζουν τη θεαματική πρόοδο των μαθηματικών και θεωρητικών μας μοντέλων, ακόμα και να συνεισφέρουν σε αυτά, απαιτείται να διαχωρίζουν μια αποδεδειγμένη φυσική θεωρία (που κι αυτή αντικατοπτρίζει μια περιορισμένη γνώση του πραγματικού κόσμου), από ένα ιδεατό, μαθηματικό αποτέλεσμα. Ακόμα κι αν αυτό σημαίνει ότι χρειάζεται να αντισταθούν στο ενδιαφέρον που προκαλούν στο κοινό οι σύγχρονες, αφηρημένες θεωρίες, που σε κάποιο βαθμό μοιάζουν με σενάρια επιστημονικής φαντασίας.
Κοινωνικές θέσεις
Ο Χόκινγκ, ως επιστήμονας, δεν έμεινε απομονωμένος σε μια «γυάλα» ουδετερότητας όπως πολλοί συνάδελφοί του. Διαχρονικός υποστηρικτής του Εργατικού κόμματος Βρετανίας, υπήρξε θερμός οπαδός του Εθνικού Συστήματος Υγείας και πολέμιος της υποχρηματοδότησης και της προσπάθειας ιδιωτικοποίησής του από το Συντηρητικό κόμμα.
Την ίδια στιγμή, άσκησε έντονη κριτική στον πόλεμο στο Ιράκ, στην πολιτική του Ισραήλ ενάντια στους Παλαιστίνιους συμμετέχοντας στο επιστημονικό μποϋκοτάζ εναντίον του, ενώ είχε αναφερθεί αρκετές φορές στην ανάγκη του πυρηνικού αφοπλισμού και στην αναγκαιότητα καταπολέμησης της κλιματικής αλλαγής για την επιβίωση της ανθρωπότητας.
Παράλληλα, είχε σωστά υποστηρίξει ότι η ανάπτυξη της τεχνολογίας και η εξέλιξη της ρομποτικής δεν απειλούν αυτά καθ’ αυτά τον άνθρωπο, αλλά εκείνο που ευθύνεται για το κοινωνικό χάσμα σήμερα είναι ο ανισομερής καταμερισμός του πλούτου ή αλλιώς το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα όπως θα σημείωναν οι μαρξιστές. Αντίθετα, τόνιζε ότι αν αξιοποιηθούν σωστά και ο πλούτος και οι υπηρεσίες που παράγουν διανεμηθούν συλλογικά, θα μπορούσαν να προσφέρουν στον καθένα μια αξιοπρεπή ζωή.
Παρ’ όλα αυτά, θεωρούσε ως κύρια εναλλακτική λύση για την επιβίωση της ανθρωπότητας, τον αποικισμό άλλων πλανητών. Η θέση του αυτή, που έχει αποκτήσει ξανά δημοσιότητα μετά τις επιτυχημένες διαστημικές αποστολές του τεχνολογικού μεγιστάνα Έλον Μασκ, όμως, οφείλουμε να εξηγήσουμε ότι κάθε άλλο παρά αισιόδοξη ή προοδευτική είναι. Αρχικά, ακόμα κι αν θεωρήσουμε ότι μια τέτοια λύση είναι εφικτή στο άμεσο μέλλον, στο υπάρχον οικονομικό σύστημα των τεράστιων κοινωνικών ανισοτήτων, σε μια περίπτωση καταστροφής αυτοί που θα επιβίωναν δεν θα ήταν η πλειονότητα της κοινωνίας, αλλά το παρασιτικό αυτό στρώμα που ιδιοποιείται τον κοινωνικό πλούτο και που θα είχε πρόσβαση σε μία τέτοια «έξοδο κινδύνου» λόγω οικονομικής και κοινωνικής θέσης. Επιπλέον, και σημαντικότερο, μια τέτοια «λύση» οδηγεί στη μεμψιμοιρία και την παραίτηση. Αυτή τη στιγμή ο πλανήτης, παρά τις ανυπολόγιστες καταστροφές που έχει υποστεί στον καπιταλιστικό βωμό του κέρδους, έχει τις δυνατότητες να συντηρήσει αξιοπρεπώς ολόκληρη την ανθρωπότητα για εκατομμύρια χρόνια. Βασική προϋπόθεση, ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της κοινωνίας που θα επιτρέψει και τη συλλογική, δημοκρατική κατανομή των πλουτοπαραγωγικών πηγών και την ανάπτυξη με σεβασμό στο περιβάλλον.
Αντί επιλόγου
Ο θάνατος του Στίβεν Χόκινγκ φέρνει όμως στην επιφάνεια ακόμα ένα ζήτημα. Αυτό της στοιχειώδους κοινωνικής περίθαλψης που θα αγγίζει την πλειοψηφία της κοινωνίας, κάτι για το οποίο όπως είδαμε παραπάνω κι ο ίδιος ο επιστήμονας είχε υποστηρίξει θερμά. Η ασθένεια, εκτός από επίπονη σωματικά και ψυχολογικά για τον κάθε ασθενή, είναι και δραματικά δαπανηρή. Ο Χόκινγκ, εξαιτίας της φήμης του, είχε προφανώς (και καλώς είχε βέβαια) μια μεταχείριση που αποτελεί την εξαίρεση, παρά τον κανόνα.
Πριν από μερικά χρόνια, το καλοκαίρι του 2014, είχε ξεκινήσει μια διαδικτυακή προσπάθεια, με την «Πρόκληση του Παγωμένου Κουβά» («Ice Bucket Challenge»), προκειμένου να ευαισθητοποιηθεί η κοινή γνώμη και να μαζευτούν χρήματα για την καταπολέμηση της ALS. Η απήχηση στον κόσμο ήταν τεράστια, αλλά την ίδια στιγμή, υποκριτικά πήραν μέρος σ’ αυτήν και προσωπικότητες όπως ο Τζορτζ Μπους, που οι πολιτικές τους κάθε άλλο παρά ενδυνάμωσαν την κοινωνική περίθαλψη και την ιατρική έρευνα.
Δεν είναι τυχαίο που σε μια περίοδο παρατεταμένης καπιταλιστικής κρίσης, τομείς όπως η ιατρική έρευνα για την αντιμετώπιση ευρέως διαδεδομένων νόσων, η δημόσια υγεία και εκπαίδευση, τομείς που δε συνδέονται άμεσα με την επίτευξη μεγάλων κερδών, παραμελούνται ή και εγκαταλείπονται εντελώς. Εξάλλου, ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που χύνει κροκοδείλια δάκρια για τον χαμό ενός διάσημου επιστήμονα όπως ο Στίβεν Χόκινγκ, ενώ την ίδια στιγμή, σχεδόν με κάθε τρόπο, αδιαφορεί και δυσχεραίνει συστηματικά την επιστημονική έρευνα. Αυτό οφείλουμε να το ανατρέψουμε.
Σήμερα μόνο μια δημοκρατικά σχεδιασμένη οικονομία μέσα σ’ ένα σοσιαλιστικό καθεστώς, είναι ικανή να ενισχύσει πραγματικά την έρευνα και την εκπαίδευση, ώστε να απελευθερώσει όλη τη δημιουργική δύναμη της ανθρωπότητας.
